Przedmiotem analizy w następnej kolejności są znamiona, różnicujące poszczególne typy przestępstw korupcyjnych. Rozważania te należy przeprowadzić ze szczególnym uwzględnieniem problematyki dóbr prawnych, chronionych przez dane typy czynów zabronionych.
Jak przyjmuje się powszechnie w polskiej doktrynie prawa karnego, jednym z centralnych pojęć nauki o przestępstwie jest pojęcie „przedmiotu ochrony”, czyli tego dobra społecznego, które chroni dana norma sankcjonowana737. Pojęcie to jest używane zamiennie z terminem „dobro prawne”738. Jak wskazuje się w nauce, „w przepisie ustawy karnej najczęściej nie ma wprost wskazanego dobra chronionego normą sankcjonowaną, z którą jest sprzężona zawarta w przepisie karnym norma sankcjonująca. Dobro prawne zagrożone czynem zabronionym można wyinterpretować z przepisu. Często pomocne tu będzie umieszczenie przepisu w odpowiednim rozdziale części szczególnej kodeksu karnego”739. Pojęcie dobra prawnego wiąże się ściśle z zagadnieniem tzw. funkcji ochronnej prawa karnego740. Należy zaakceptować pogląd, zgodnie z którym atak na dobro prawne, choć nie jest wymieniony expressis verbis w przepisach części szczególnej k.k. lub przepisach statuujących typy pozakodeksowe, stanowi zawsze jedno ze znamion typu czynu zabronionego741.
Jak podkreśla Włodzimierz Wróbel, „pojęcie dobra prawnego wykorzystywane jest w procesie interpretacji jako instrument służący uadekwatnianiu imperatywu płynącego z
737 Zob. m. in.: A. Zoll [w:] Kodeks…Tom I, red. A. Zoll, teza 64 do art. 1, s. 65; tenże [w:] System Prawa Karnego…Tom 2, red. T. Bojarski, s. 241-246; R. Dębski, Pozaustawowe znamiona przestępstwa. O ustawowym charakterze norm prawa karnego i znamionach typu czynu zabronionego nie określonych w ustawie, Łódź 1995, s. 187-203; I. Andrejew, Polskie…, s. 162-168; M. Cieślak, Polskie prawo karne. Zarys systemowego ujęcia, wyd. 2, Warszawa 1994, s. 254-259; A. Marek, Prawo karne, wyd. 9, Warszawa 2009, s. 109-112; W. Wróbel, Pojęcie „dobra prawnego” w wykładni przepisów prawa karnego [w:] Aktualne problemy prawa karnego.
Księga pamiątkowa z okazji Jubileuszu 70. urodzin Profesora Andrzeja J. Szwarca, red. Ł. Pohl, Poznań 2009, s. 619-631; H. J. Hirsch, W kwestii aktualnego stanu dyskusji o pojęciu dobra prawnego, „Ruch Prawniczy, Socjologiczny i Ekonomiczny” z 2002 r., Nr 1, s. 1-19.
738 Por. R. Dębski, Pozaustawowe…, s. 619. Co do pojęcia „dobro prawne” por. m. in. także: A. Zoll [w:] System Prawa Karnego. Tom 2, red. T. Bojarski, s. 241-246; W. Wróbel, A. Zoll, Polskie…, s. 39-42; W. Wróbel, Pojęcie…, s. 619-631; H. J. Hirsch, W kwestii…, s. 1-19.
739 Zob. W. Wróbel, A. Zoll, Polskie…, s. 179.
740 Por. m. in.: A. Zoll [w:] System Prawa Karnego…Tom 2, red. T. Bojarski, s. 241-253; W. Wróbel, A. Zoll, Polskie…, s. 39-42.
741 Tak m. in. A. Zoll [w:] Kodeks…Tom I, red. A. Zoll, teza 64 do art. 1, s. 65.
179
normy sankcjonowanej i sankcjonującej. Można w sposób generalny stwierdzić, że dokonuje się tego na poziomie wykładni funkcjonalnej (celowościowej), jakkolwiek <<ochrona dóbr prawnych>> jest tylko jednym z celów prawa karnego i stosowania sankcji karnej. Owo uadekwatnienie generalnych norm wynikających z przepisów prawa karnego ma swoje zakorzenienie w zasadzie ultima ratio tej gałęzi prawa oraz konstytucyjnej zasadzie proporcjonalności. Jeżeli państwo decyduje się na tak drastyczne ograniczenie praw i wolności jednostki, jakim jest zastosowanie sankcji karnej, to w każdym przypadku konieczne jest sprawdzenie, czy jest to niezbędne w perspektywie celów, jakie prawo karne ma realizować, w tym celu <<ochronnego>>. Brak byłoby więc usprawiedliwienia dla stosowania tej sankcji w przypadku, gdy dane zachowanie, formalnie realizujące znamiona typu czynu karalnego, nie zagrażałoby w rzeczywistości żadnemu dobru prawnemu.
Odwołanie do dobra prawnego pojawia się wówczas, gdy wyniki wykładni dokonane w płaszczyźnie reguł językowych prowadzą do rozstrzygnięć nie znajdujących uzasadnienia w celu ustanowienia normy sankcjonującej”742. Autor wskazuje również, że „[…] wskazanie na konkretne dobro prawne może w sposób istotny wpływać na interpretację znamion danego typu czynu zabronionego, zwłaszcza w przypadku niejednoznaczności zakresu znaczeniowego poszczególnych znamion w płaszczyźnie językowej”743. Zdaniem W. Wróbla,
„[…] rozwijana w orzecznictwie Sądu Najwyższego praktyka tzw. kreatywnej wykładni prawa, jakkolwiek uzasadniona niskim poziomem tworzonych przez ustawodawcę tekstów aktów prawnych, w coraz szerszym zakresie wprowadza argumentację umożliwiającą podważenie jednoznaczności językowej tekstu prawnego w imię racjonalizacji celowościowej wykładni. W takiej sytuacji szczególnie istotne stają się mechanizmy pozwalające na precyzyjne odtworzenie celów ochronnych normy prawnokarnej odpowiadających preferencjom ustawodawcy. Mechanizmy te powinny zapobiegać zbytniej dowolności w stosowaniu przez sądy wykładni funkcjonalnej i adaptacyjnej. Jeżeli bowiem sam tekst opisu znamion typu czynu zabronionego nie stanowi szczególnej bariery dla sądowej wykładni funkcjonalnej, można wpłynąć na tę wykładnię poprzez wyraźne określenie przedmiotu ochrony, który staje się punktem wyjścia dla tego rodzaju wykładni”744. Założenie Autora wydaje się w pełni trafne. Dobro prawne chronione przez dany typ czynu zabronionego powinno stanowić punkt centralny interpretacji funkcjonalnej przepisu
742 W. Wróbel, Pojęcie…, s. 623.
743 Tamże, s. 627. Zob. także H. J. Hirsch, W kwestii…, s. 11, który zauważa, że „[…] powszechnie akceptowana jest funkcja, jaką pojęcie dobra prawnego spełnia w procesie wykładni prawa pozytywnego […]”.
744 W. Wróbel, Pojęcie…, s. 627.
180
statuującego dany typ. Należy przy tym zastrzec, że interpretacja w oparciu o pojęcie dobra prawnego (przedmiotu ochrony) nie powinna jednak nigdy wykraczać poza granice językowego znaczenia zwrotów użytych w przepisach prawa karnego, o ile prowadziłaby do ustanowienia bądź rozszerzenia zakresu odpowiedzialności karnej. Wykładnia w oparciu o pojęcie dobra prawnego może mieć zatem wyłącznie charakter interpretacji zawężającej podstawy odpowiedzialności karnej.
Skoro dobro prawne jest tak istotnym elementem w procesie interpretacji prawa, powstaje naturalne pytanie o metody ustalania, jakie w istocie dobro chronione jest przez określone normy prawa karnego. W. Wróbel wskazuje słusznie w tym kontekście, że
„niekiedy zagrożenie dla dobra prawnego wprost wskazane jest w przepisach ustawy karnej […]. W innych przypadkach naruszenie takie lub zagrożenie można wyprowadzić ze sposobu określenia skutku stanowiącego znamię typu czynu zabronionego […]”745. Rzecz jednak w tym, że z tego typu przypadkami nie mamy, co do zasady, do czynienia w przestępstwach korupcyjnych. Wyjątkiem może tu być wskazywany przez Autora przykład fragmentu art.
296a § 1 k.k., mówiący o zachowaniu „mogącym wyrządzić szkodę majątkową”
reprezentowanej przez sprawcę sprzedajności gospodarczej jednostki organizacyjnej prowadzącej działalność gospodarczą746. W tym bowiem wypadku ustawodawca wprost wskazał na wartość podlegającą ochronie przez jedną z określonych alternatywnie w art. 296a
§ 1 k.k. norm sankcjonujących, ograniczając tym samym zakres wykładni funkcjonalnej747. W. Wróbel wskazuje w tym kontekście na istotne znaczenie, jakie dla ustalenia przedmiotu ochrony danego typu czynu zabronionego ma jego umiejscowienie w konkretnym określonym nazwowo rozdziale kodeksu karnego. Zdaniem Autora, takie umiejscowienie stanowi szczególny sposób wskazania na dobro prawne chronione przez normy sankcjonujące748. Według niego, „sformułowanie <<przestępstwa przeciwko…>>
niewątpliwie pełni funkcję klasyfikującą i porządkującą, nie można jednak pomijać także normatywnego charakteru tytułu rozdziału, w jakim umieszczono konkretny typ czynu zabronionego i jego znaczenie w perspektywie interpretacji znamion tego typu”749. Wydaje się, że rozważania powyższe nie mogą nie mieć wpływu na sposób wykładni typów przestępstw korupcyjnych.
745 W. Wróbel, Pojęcie…, s. 627.
746 Tamże, s. 628.
747 Ibidem.
748 W. Wróbel, Pojęcie…, s. 628.
749 Tamże.
181
W nauce prawa karnego wyróżnia się tradycyjnie tzw. rodzajowy i indywidualny (szczególny) przedmiot ochrony750. I tak, za rodzajowy przedmiot ochrony uważa się dobro prawne chronione przez grupę przepisów karnych, z reguły zamieszczonych w jednym rozdziale Kodeksu karnego751. Z kolei indywidualnym przedmiotem ochrony jest to dobro, które jest przedmiotem ochrony konkretnego przepisu prawnokarnego, bądź na które skierowany został zamach przestępny752.
Na przedmiot ochrony przestępstw korupcyjnych spojrzeć można w dwóch aspektach – jakie podmioty są chronione przez dany typ czynu zabronionego (aspekt podmiotowy ochrony) i jakiego rodzaju działalność tych podmiotów (jakie standardy tej działalności) podlegają ochronie (aspekt przedmiotowy ochrony).