C
zasy Sejmu Czteroletniego, nad którymi dawniej pochylali się badacze tej miary co, przykładowo, W. Smoleński, W. Kalinka, później B. Leśnodorski czy E. Rostworowski, cały czas pozostają w kręgu zainteresowań coraz to młod-szych badaczy. Wiele rewolucyjnych tez dotyczących tego okresu powstawało i upadło – jak choćby sprawa konstytucji ekonomicznej J. Dihma1, czy konsty-tucji moralnej B. Szyndlera2. Coraz szerszy dostęp do bazy źródłowej oraz nowe spojrzenie na procesy polityczne i prawne tej epoki pozwalają na nowe ustalenia, odmienność interpretowania przyczyn i skutków określonych zjawisk, stawianie nowych hipotez. Na tym tle powstaje szereg opracowań dotyczących postaci tego okresu, zarówno tych, które od zawsze uważane były za pierwszoplanowe – jak Hugona Kołłątaja, Ignacego Potockiego, Stanisława Małachowskiego i Stanisława Augusta, jak i drugoplanowych, które w świetle nowych badań urastają do postaci ważnych. Z pewnością do tej ostatniej grupy należy zaliczyć Józefa Weyssenhoff a, który spoglądając na zainteresowanie nią współczesnych badaczy, coraz bardziej wzbudza zaciekawienie na zasadzie poszerzających kręgów. Józef Weyssenhoff kojarzony był początkowo powszechnie z faktem wydawania wespół z Tadeuszem1 J. Dihm, Sprawa Konstytucji Ekonomicznej z 1791 r. (na tle wewnętrznej i zagranicznej sytuacji Polski), Wrocław 1959; E. Rostworowski, W sprawie Konstytucji Ekonomicznej 1791 r. (na marginesie książki Jana Dihma), „Przegląd Historyczny” 1960, z. 4, s. 727 i nast.; J. Dihm, O sprawie chłopskiej konstytucji Ekonomicznej i Michale Ossowskim na marginesie uwag Ema-nuela Rostworowskiego, „Przegląd Historyczny” 1961, z. 4, s. 775 i nast.; E. Rostworowski, Jeszcze o Michale Ossowskim i jego Konstytucji Ekonomicznej (w odpowiedzi na replikę Jana Dihma), „Przegląd Historyczny” 1962, z. 1, s. 175.
2 B. Szyndler, Stanisław Nałęcz Małachowski 1736–1809, Warszawa 1979, s. 154–156; E.
Wojciech Szafrański
Mostowskim i Julianem Ursynem Niemcewiczem „Gazety Narodowej i Obcej”. Z czasem Zbigniew Zdrójkowski i Adam Lityński „wprowadzili” Weyssenhoff a do obiegu naukowego, w związku z prospektami kodyfi kacyjnymi części karni-stycznej do Kodeksu Stanisława Augusta3. Dalsze obszary „pojawiania się” Józefa Weyssenhoff a związane były z opracowywania w literaturze przedmiotu zagad-nień: sądownictwa komisji skarbowej przez G. Bałtruszajtys4; spraw Kurlandii na Sejmie Wielkim pióra Ł. Kądzieli i K. Zienkowskiej5, czy spraw dotyczących wol-ności słowa i druku autorstwa J. Szczepańca, I. Homoli, W. Szafrańskiego6. Badania nad życiem i działalnością Józefa Weyssenhoff a przynoszą jednak szereg dalszych ciekawych ustaleń w odniesieniu do jego udziału w wielu istotnych działaniach sejmowych i pozasejmowych lat 1788–1792 oraz czasów po upadku Konstytucji 3 Maja, rodzą też kolejne pytania. Co było katalizatorem w sumie niezwykłej karie-ry publicznej Józefa Weyssenhoff a, jaki był jego rzeczywisty wkład i rola w proces ustawodawczy? W świetle tych badań jawi się Józef Weyssenhoff jako „ówczesny legislator” w kilku rolach:
a) członek poszczególnych komisji sejmowych (zabierający głos w toku ich prac albo pełniący funkcję sekretarza deputacji, ewentualnie manualisty spisującego głos innych członków komisji albo zamieniającego ich wystąpienia na forum deputacji na formę projektu aktu prawnego),
b) projektodawca:
– przygotowujący własne projekty w ramach prac określonej deputacji, – przygotowujący projekty i składający je bezpośrednio na forum
sejmo-wym,
c) redaktor przygotowywanych przez inne osoby projektów aktów prawnych: – na etapie wstępnym przygotowywania projektu (określenie zasad, zakresu
regulacji),
3 Zob. szerzej: W. Szafrański, Adam Lityński a Kodeks Stanisława Augusta, [w:] O prawie i jego
dziejach księgi dwie. Studia ofi arowane Profesorowi Adamowi Lityńskiemu w czterdziestopię-ciolecie pracy naukowej i siedemdziesięczterdziestopię-ciolecie urodzin, Katowice–Białystok 2010, t. 1. Później
prospekty karne Weyssenhoff a analizowali coraz młodsi badacze – uczniowie A. Lityńskie-go: M. Mikołajczyk, T. Adamczyk oraz m.in. M. Aff ek, czy W. Szafrański.
4 G. Bałtruszajtys, Sądownictwo Komisji Skarbowych w sprawach handlowych i przemysłowych (1764–1794), Warszawa 1977.
5 Ł. Kądziela, Spór szlachty kurlandzkiej z k. Piotrem Bironem w okresie Sejmu Czteroletniego,
[w:] Społeczeństwo polskie XVIII i XIX. Studia o aktywności społecznej oraz jej politycznym
uwarunkowaniu, red. J. Leskiewiczowa, t. 8, Warszawa 1987; K. Zienkowska, Z dziejów miast kurlandzkich u schyłku XVIII wieku, [w:] Wiek XVIII. Polska i świat. Księga poświęcona Bogusławowi Leśnodorskiemu, red. A. Zahorski, Warszawa 1974.
6 J. Szczepaniec, Sejm Wielki wobec zagadnień cenzury i wolności słowa, „Acta Universitatis
Wratislaviensis”, nr 1368, „Prace Literackie” nr 31, Wrocław 1991; idem, Z zagadnień
cen-zury w Polsce po 3 maja 1791 roku, [w:] Autor, tekst, cenzura. Prace na Kongres Slawistów w Krakowie w roku 1998, red. J. Pelc, M. Prejs, Warszawa 1998; I. Homola, Walka o wolność druku w publicystyce polskiej drugiej połowy XVIII wieku, „Przegląd Historyczny” 1960, t. 51;
W. Szafrański, Józefa Weyssenhoff a prace o wolności słowa i druku, „Czasopismo Prawno-Hi-storyczne” 2008, t. 60, z. 2.
69 Józef Weyssenhoff a nowa forma rządu...
– na etapie uzgadniania projektu w komisji,
– na etapie redagowania poprawek do projektu poprzez uwzględnianie „gło-sów” „poprawek” zgłoszonych na forum sejmowym do laski marszałkow-skiej i zatwierdzonych przez sejm,
d) redaktor odezw i not w sprawach dyplomatycznych, względnie pełniący funk-cję osoby je poprawiające7.
Józefa Weyssenhoff a można też zobaczyć w dwóch innych rolach: gdy jako członek komisji sejmowych w ramach debaty parlamentarnej przedstawiał posłom projekty deputacji, uzasadniał konkretne (przyjęte przez komisję) rozwiązania, przedstawiał niebezpieczeństwa wynikające z częściowej odmiany projektu – po-wstawania sprzeczności. A także, gdy brał udział w kierowaniu debaty parlamen-tarnej na obszary konkretnej legislacji.
Niniejszy tekst skupia się na działalności Józefa Weyssenhoff a w związku z pra-cami deputacji do opracowania nowej formy rządu – właśnie w tej ostatniej roli jako osoby, która z jednej strony pracuje w deputacji sejmowej i jednocześnie zna-jąc doskonale projekt reformy, w toku debaty parlamentarnej uzasadnia celowość przyjęcia przez sejm konkretnych rozwiązań.
Deputacja do poprawy formy rządu, której podstawowym celem miało być przygotowanie nowej struktury ustrojowej państwa, powołana została 7 września 1789 r.8 W jej skład weszli: przewodniczący biskup kamieniecki Adam Krasiński, podkanclerzy litewski Joachim Chreptowicz, marszałek nadworny litewski Ignacy Potocki, hetman wielki litewski Michał Ogiński, podskarbi nadworny koron-ny Roch Kossowski, Jan Suchodolski, Fryderyk Moszyński, Ksawery Działyński, Serafi n Sokołowski, Tomasz Wawrzecki i Józef Weyssenhoff . Jej działalność jest o tyle ważna, że w literaturze przedmiotu przez długi czas trwała dyskusja na temat problemu ciągłości prac deputacji do formy rządu (w której głównym projekto-dawcą był Ignacy Potocki), a przygotowaniem Ustawy Rządowej9. Trochę zastana-wiający może być udział Józefa Weyssenhoff a w pracach tak ważnej komisji, zwa-żywszy na fakt, że w dniu wyboru do deputacji sejmowej nie miał jeszcze 29 lat, a znany był jedynie z kilku wystąpień sejmowych, głównie krytycznych wobec ist-niejącego porządku ustrojowego: mowy przeciw Departamentowi Wojskowemu10, przeciw Radzie Nieustającej i o potrzebie stałego podatku11, za projektem Straży12
czy wreszcie w obronnie poddanych polskich13. Józef Weyssenhoff jest najlepszym
7 Działalności J. Weyssenhoff a w danych obszarach przedstawiona zostanie w przygotowywa-nej do druku książce poświęcoprzygotowywa-nej tej postaci (przyp. W.Sz.).
8 Volumina Legum, t. 9, Kraków 1889, s. 107–108 (dalej VL).
9 Teza o ciągłości tych prac powstała w związku z takim przedstawieniem sprawy przez au-torów książki O ustanowieniu i upadku Konstytucji Polskiej 3 Maja 1791, wydanej na emi-gracji w 1793 r. Zob. szerzej: E. Rostworowski, Legendy i fakty XVIII w., Warszawa 1963, s. 269–282.
10 Mowa z 11 XI 1788 r.
11 Mowa z 9 I 1789 r.
12 Mowa z 13 I 1789 r.
Wojciech Szafrański
przykładem awansu społecznego czasów Sejmu Wielkiego, dzięki przymiotom umysłu i wszechstronnemu wykształceniu, a także niezwykłej pracowitości, dość szybko stał się ważną osobą publiczną. Zadziałał tu także zjawisko „równoważenia wpływów” Korony i Litwy. Zauważalny jest bowiem fakt, że wobec stosunkowo małej liczby posłów z Wielkiego Księstwa Litewskiego o wysokich kwalifi kacjach umysłowych i przesiąkniętych ideami oświecenia, a chcąc zrównoważyć przewagę często lepiej wykształconych posłów z Korony, Józef Weyssenhoff był forsowany przez stronę litewską jako osoba najbardziej użyteczna do działalności publicznej. Strona litewska, która mogła podać jedynie dwóch posłów do deputacji do formy rządu, zdecydowała się na Tomasza Wawrzeckiego oraz właśnie posła infl anckiego Józefa Weyssenhoff a.
W literaturze przedmiotu dominuje pogląd, że w rzeczywistości, pomimo wyznaczenia deputacji, zdecydowaną większość pracy wykonał Ignacy Potocki14. Zresztą on sam wielokrotnie przyznawał się do tego, że na nim opiera się cały trud przygotowania nowej formy rządu – skarżąc się w listach do swoich przyjaciół na nadmiar prac w deputacji:
Przy moim zatrudnieniu nie dziwuj się kuzynie, iż rzadko piszę. Mam więcej obowiązków aniżeli sposobności i czasu. Najbardziej mi dokucza Deputacja do Formy Rządu, której ro-boty mi całe dni zabierają. Często od piątej z ran do 9 wieczór ani pióra ani stolika mego nie opuszczam. Nie mając czasu dla siebie nie mam go dla przyjaźni15.
Nie można dziś bez wątpliwości rozstrzygnąć, jaki był rzeczywiście udział w pracach nad formą rządu przez poszczególnych członków deputacji, nie zacho-wał się bowiem dziennik prac tej deputacji. Ignacy Potocki starał się, będąc już na emigracji, o ów dziennik deputacji i z korespondencji ze swoim sekretarzem Janem Dembowskim, wynika kilka ciekawych faktów. Ignacy Potocki przebywając w 1793 r. w Lipsku rozpoczął pracę nad dziełem poświęconym Sejmowi Wielkiemu, zostaje zaangażowany przez Hugona Kołłątaja do napisania książki O ustanowie-niu i upadku Konstytucji 3 Maja. Na emigracji poszukuje materiałów niezbędnych do napisania „swojej” części. W jednym z listów do Jan Dembowskiego prosił go o przesłanie materiałów z czasów prac nad formą rządu. Jan Dembowski odpi-sując, informował Potockiego w następujący sposób: „Przy liście dzisiejszym od-bierzesz Panie Dziennik Deputacji do Projektu Formy Rządu wyznaczonej ręką Weyssenhoff a pisany. Święta praca ale źle zrozumiana i szanowana”16.
Obok dziennika deputacji, który niestety nie zachował się do czasów współ-czesnych, poszukiwał Potocki za pośrednictwem swego sekretarza „oryginalnego projektu do Formy Rządu ręką najwięcej Weyssenhoff a pisany”17. Ten udało się
14 E. Rostworowski, Legendy…, s. 288 i nast.; J. Malec, Szkice z dziejów federalizmu i myśli fede-ralistycznej w czasach nowożytnych, Kraków 1999, s. 100.
15 List I. Potockiego do Potockiego [b.d. (pisany około 8 czerwca 1790 r.)], Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Publiczne Potockich (dalej AGAD APP), t. 276, s. 6.
16 List J. Dembowskiego do I. Potockiego z 5 IV 1793 r., AGAD APP, t. 194, s. 460.
71 Józef Weyssenhoff a nowa forma rządu...
znaleźć Dembowskiemu i przesłać go marszałkowi, zachował się on w Archiwum Publicznym Potockich w AGAD w Warszawie18.
Powyższe informacja pozwalają bez wątpienia ustalić, że Weyssenhoff pełnił w deputacji rolę sekretarza (prowadził bowiem dziennik tejże komisji) oraz redak-tora projektów. Z pewnością też, obok Ignacego Potockiego, był najlepiej zoriento-wanym członkiem komisji sejmowej, czemu dawał wielokrotnie wyraz w związku z koniecznością przedstawiania prac deputacji na forum sejmowym.
Wobec braku dziennika deputacji bardzo trudno rozstrzygnąć wpływ Weys-senhoff a na konkretne rozwiązania prawne w projekcie. Jedyną wskazówką pozo-stają materiały w Archiwum Roskim, rękopiśmienne poprawki posła infl anckiego na projektach oraz wystąpienia sejmowe19. Józef Weyssenhoff brał już aktywny udział w pracach na przygotowywaniem Zasad do poprawy formy rządu. Zasady wniesione zostały do izby sejmowej 17 grudnia 1789 r.20, ale jeszcze przed tą datą w związku z domaganiem się przez izbę sejmową przyspieszenia prac nad formą rządu, zabrał głos J. Weyssenhoff :
Wyznaczony do Deputacji do ułożenia Projektu Poprawy Formy Rządu przez troskliwość własną wyznać muszę co czuję. Nie możem obiecywać Stanom, aby projekt był prędko i do-brze wypracowany, przyczyna kardynalna jest ta, iż w szczegóły wchodzić y zgadzać rzeczy nie podobna, nie zgodziwszy się na principia tej budowy, nic nie mam dodać do głosów teraz słyszanych, chyba powtórzyć, co Xże Lubelski powiedział, nie idzie o odmianę Rządu, ale o poprawę Administracji Rządowej, która z naszą formą rządu zgodna być może y jak to wniesienie krótko przez Stany zadecydowane być może, tak służyć będzie za fundament tym osobom, które nad szczegółami pracować będą21.
Niniejsze wystąpienie Weyssenhoff a jeszcze przed wniesieniem pierwszego projektu deputacji pod obrady sejmu, jest przykładem strategii, którą prowadzić będzie przede wszystkim Ignacy Potocki, przez cały okres pracy nad formą rządu. Marszałek zdając sobie bowiem sprawę z możliwości aktywizowania swoich prze-ciwników politycznych, przy okazji zabierania głosu w sejmie w przedmiocie nowej formy rządu, starał się, by wszelkie informacje o pracach komisji przedstawiał inny jej członek. Najczęściej był to Józef Weyssenhoff , najlepiej w jej pracach zorien-towany i bliski współpracownik Ignacego Potockiego. Kilkukrotnie miał okazję poseł infl ancki tłumaczyć sprawę rozumienia fragmentów projektu deputacji i to już w przypadku pierwszej sejmowej debaty nad nimi, tj. nad zasadami. Na sesjach 21 i 22 grudnia tłumaczył posłom charakter wstępny zasad i liczne odesłania do konkretyzacji postanowień zasad w „przyszłej Formie Rządu”22.
18 AGAD APP, t. 99.
19 Analiza poszczególnych projektów z perspektywy udziału w ich przygotowaniu Józefa Weys-senhoff a, również przedstawiona zostanie w przygotowywanej książce poświęconej posłowi infl anckiemu (przyp. W.Sz.).
20 E. Rostworowski, Legendy…, s. 292–295; A. Lityński, Sejmiki ziemskie 1764–1793. Dzieje reformy, Katowice 1988, s. 66 i nast.
21 Głos J. Weyssenhoff a na sesji sejmowej 10 XII 1789 r., AGAD ASCz, t. 5, k. 89–89v.
22 AGAD, Archiwum Sejmu Czteroletniego (dalej AGAD ASCz), t. 5, k. 305v, 307, 308, 365, 383, 431.
Wojciech Szafrański
Uchwalone 23 grudnia 1789 r. Zasady do poprawy formy rządu, choć zmienia-ły kilka kwestii, to jednak co do całości, byzmienia-ły zbieżne z projektami wniesionymi przez Potockiego23. Co istotne, przyjęcie przez sejm zasad spowodowało zahamo-wanie prac deputacji nad właściwym projektem formy rządu. Posłowie w związku z zakulisowymi pracami Ignacego Potockiego i Stanisława Małachowskiego nad projektem utworzenia administracji ekstraordynaryjnej24, starali się wielokrotnie wymusić termin przedstawienia na forum sejmowym przez deputację projektu nowej formy rządu. Ignacy Potocki dość skutecznie „bronił się” przed tym, także z pomocą Józefa Weyssenhoff a, o czym świadczy choćby jedno z wystąpień posła infl anckiego – 22 kwietnia 1790 r. Weyssenhoff złożył oświadczenia „jako do skła-du Deputacji Rządowej wyznaczony”:
Deputacja znajduje się w ukończeniu dzieła sobie poruczonego, jednak dla samego uczynie-nia związku między Projektami, z których powodu wypadają częstokroć i odmiany, czasu jeszcze potrzebuje. To są przyczyny, które przewłokę w wyspieszeniu czynią dla Deputacji, jednak ufać należy, że jest w zamiarze odpowiedzieć temu zaufaniu, które w niej Prześwietne Stany położyły i gdy ukończonym zobaczy działo swoje, to sama uczyni o tym Prześwietnym Stanom doniesienie25.
Do sierpnia 1790 r. trwały prace redaktorskie nad przygotowaniem jednego projektu formy rządu w celu przedłożenia go sejmowi. Z pewności w pracach tych brali udział także inni członkowie deputacji, a także osoby z zewnątrz, jak cho-ciażby Hugo Kołłątaj26. Najaktywniejszym projektodawca pozostał jednak Ignacy Potocki, świadczy o tym obszerny zbiór brulionów znajdujących się w Archiwum Publicznym Potockich. Jednocześnie na forum sejmowym Józef Weyssenhoff wskazywał przy okazji dyskusji nad różnymi materiami, które z nich będą rozstrzy-gnięte w nowej formie rządu. I tak, przykładowo, na sesji 15 czerwca 1790 r. zapew-nił, że problem uniwersałów przedsejmikowych27, a także sprawa przeznaczenia Funduszu Edukacyjnego, znajdą swoje rozwiązanie w nowym projekcie28. Podczas posiedzenia sejmowego 20 lipca 1790 r. „jako zasiadający w Deputacji Rządowej”, poinformował, „że projekt o Skarbie nie tylko już jest przez deputację zakończony ale i wydrukowany, do którego, gdy do decyzji przyjdzie wolno będzie podawać swoje myśli, poprawki i odmiany”29.
Prace nad całościowym projektem poprzedzone były przygotowaniem m.in. projektu Prawa Konstytucyjne, a w nich Kardynalne30, oraz rękopisu zatytułowane-go Oryginał Projektu do Konstytucji od Deputacyi na Seymie wniesionezatytułowane-go z którezatytułowane-go
23 Treść uchwały zob.: VL IX, s. 157–159.
24 Odnośnie do prac nad tym projektem zob.: E. Rostworowski, Legendy…, s. 299–308.
25 AGAD ASCz, t. 6, k. 679.
26 E. Rostworowski, Legendy…, s. 324.
27 AGAD ASCz, t. 7, k. 799 i 799v.
28 AGAD ASCz, t. 7, k. 810.
29 AGAD ASCz, t. 8, k. 149v.
73 Józef Weyssenhoff a nowa forma rządu...
Projekt drukowano31. Ostateczny projekt, liczący 658 artykułów, został przedłożo-ny sejmowi 2 sierpnia 1790 r. Pozostawiając do osobprzedłożo-nych rozważań, ile z projektu tego rzeczywiście przygotował Ignacy Potocki, który do autorstwa publicznie się przyznawał oraz jakie części projektu (w tym materiały wstępne) przygotowa-li pozostaprzygotowa-li członkowie deputacji, w tym Józef Weyssenhoff (działający nie tylko jako sekretarz czy manualista deputacji), warto przeanalizować aktywny udział Weyssenhoff a w parlamentarnej walce o projekt reformy rządu. Szczególnie istotne są tu wystąpienia posła infl anckiego na sesjach sierpniowych (10 sierpnia 1790 r., przemówienie „wstępne” przy przedstawieniu prac deputacji32; 31 sierpnia 1790 r. dotyczący szybkiej „odmiany praw kardynalnych”33) i wrześniowych. We wrześniu 1790 r., gdy toczyła się w sejmie dyskusja nad pierwszym rozdziałem przyniesione-go przez deputację do sejmu projektu nowej formy rządu, tj. praw kardynalnych, Weyssenhoff zabierał głos na każdej sesji34.
Początek dyskusji nad projektem formy rządu rozpoczął się sejmie 10 sierpnia 1790 r., projekt w sejmie przedłożył Krasiński, a wstępna deliberacja z dwóch ty-godni przeciągnęła się do 30 sierpnia 1790 r.35 Dyskusji tej bał się Ignacy Potocki, który zdawał sobie sprawę z pojawiającej się jeszcze przed upublicznieniem dzieła krytyki: „Krytyka powinna czekać na odczytanie projektu, tutaj je wyprzedza”36. Jednocześnie Ignacy Potocki zaczyna, zgodnie z tym, co pisał w listach do E. Aloego w tym czasie, unikać „zgromadzenia narodowego jak i prywatnych zebrań; bowiem autor ma jeszcze dużo więcej wad aniżeli dzieło”37.
Potocki był zmęczony pracą i rozczarowany, taktykę oparł na założeniu, że głównym obrońcą projektu nie będzie on sam. Nie było więc przypadku w tym, że 10 sierpnia 1790 r. z mową wstępną dotyczącą projektu deputacji wystąpił Weyssenhoff , przygotowując ją wcześniej pisemnie – czego nie czynił często38:
Chęcią dopełnienia rozkazów waszych Najjaśniejsze Stany, nie zaś śmiałym w doskonałości swojej zaufaniu, Deputacja pracowała około dzieła, które pod sąd wyższego światła waszego przyniosła. Dzieło to z natury swojej najważniejsze, nie może nie potrzebować najwyższe-go światła, najdłuższej i najrozważniejszej pracy. [Cóż może być nadto – skreślone W.Sz.] Zapewnić samowładztwo wolnego Narodu i przepisać sposoby, jakimi [prawa – skreślone W.Sz.] wszystkie prawa stanowione, jakiemi udyskonowane [udoskonalane – W.Sz.] być mają. Ażeby władza prawodawcza wypływając z Narodu, stanowiła ustawy wedle woli tegoż Narodu oznaczone. Ażeby władza wykonawcza, a w niej urzędnicy, trzymając się przepisów
31 AGAD APP, t. 99.
32 AGAD ASCz, t. 8, k. 498–498v.
33 AGAD ASCz, t. 8, k. 638–639.
34 Zob. sesje w dniach: 9 IX, 10 IX, 13 IX, 14 IX, 17 IX, 23 IX, 27 IX, 28 IX, 30 IX, AGAD ASCz, t. 9, k. 161, 191, 227v, 342v, 423v, 438v, 501v, 513v, 529v, 567.
35 Zob. sesja 10 VIII 1790 r., AGAD ASCz, t. 8, k. 459–470v.
36 Zob. listy I. Potockiego do E. Aloego z lipca 1790 r., cyt. za E. Rostworowski, Legendy…, s. 321.
37 Ibidem.
38 Pozostał tekst tej mowy pisany ręką J. Weyssenhoff a i zawierający skreślenia i dopiski posła infl anckiego.
Wojciech Szafrański
prawa, one wykonywali i wykonania dostrzegali, zawsze służą, nie panując Narodowi. Takie dzieło nad wydoskonaleniem którego od wieków [1 słowo nieczytelne – W.Sz.] pracowały doceńmy, a wszystkie świata społeczności najtroskliwsze były, zawsze jednak [2 słowa nieczy-telne – W.Sz.] onego, w nadziei tylko wystawioną [1 lub 2 słowa nieczynieczy-telne – W.Sz.]. Takie nowe dzieło nie mogło wyjść z rąk deputacji bez niedoskonałości, omyłek i opuszczenia. Lecz Najjaśniejsze Stany to, co wyższe światło nasze niedoskonałości [osób – skreślone W.Sz.] dzieła deputacji przypisać może, niech [dobro i – skreślone W.Sz.] sprawiedliwość wasza [1 słowo nieczytelne W.Sz.] o dobro publiczne, gorliwości, a uchowaj Boże złej woli osób de-putację składających przypisywać nie raczy. Niech wady pojęcia nigdy wina serca nazywane nie będą. Dłuższa uwaga nad [1 słowo nadpisane nieczytelnie – W.Sz.] projektami pokaże wam Najjaśniejsze Stany, co poprawy, co odmiany potrzebować będzie. Co do mnie nigdy zdania mego mylnego wstydzić się nie będę i zmienić na inne, jeśli o lepszości i doskonałości Onego oczywiście przekonanym zostanę. Miłość nieograniczona ku Ojczyźnie mojej, którą do grobu nieskalaną zanieść pragnę i chęć przysparzania jej dobra, pierwszeństwo zawsze u mnie mieć będzie przed zaciętością [zastaną? – W.Sz.]. Tłumacząc się z [1 słowo nieczy-telne – W.Sz.] mniemania [skreślone zdania – W.Sz.] swojego, które miałem w deputacji, wyższe światło wasze będą za prawidło w ostatecznych decyzjach w tej Izbie. Teraz, gdy o deliberacji dzieła przeczytanego rzecz idzie, moim jest zdaniem Najjaśniejsze Stany, ażeby-śmy decydując z praw z koniecznych potrzeby deliberacją mówili o czasie i sposobach onej, nie mówiąc nic o projekcie, który pierwej do decyzji wziętym być ma. Bo zdanie Sejmujący o żadnym projekcie poprzedzać nie może deliberacja nad ogólnym dziełem39.
Józef Weyssenhoff przypuszczalnie miał jeszcze wtedy nadzieję, podobnie jak Ignacy Potocki40, że projekt formy rządu po wstępnej krytyce, podobnie jak wcześniej projekt dotyczący form rządu, zostanie przez sejm przyjęty w całości. W wystąpieniu poseł infl ancki zastosował kilka razy chwyty retoryczne mające wskazywać, że deputacja jedynie na zlecenie sejmu przygotowała projekt, który może nie być doskonały, ale opracowany został zgodnie z najlepszą wolą