S
pośród krajów „małoniemieckich”, z wielu powodów największym zaintereso-waniem polskich historyków prawa cieszą się Prusy. Poszukiwaczowi początków konstytucjonalizmu i gwarancji praw obywatelskich w Niemczech, wypada jednak spojrzeć zgoła gdzie indziej. Jak pisał obrazowo Michael Stolleis, „der Übergang in den Verfassungsstaat vollzog sich stufenweise und langsam von Süd nach Nord”1. Kraje niemieckiego południa, jak Bawaria czy Wirtembergia, mogą poszczycić się w tym względzie starszym i poważniejszym dorobkiem, wypracowanym niejed-nokrotnie pod prąd polityki krajów – liderów niemieckojęzycznej części Europy, a czasem wbrew pokutującemu stereotypowi o wiecznym opóźnieniu niemieckiej burżuazji, twardo związanej z tronem2.Samo hasło „konstytucjonalizm” jest stosunkowo nowe. Oczywista, jego nie-miecka odmiana, przynajmniej do 1848 r., nie jest wyrazem „woli powszechnej po rewolucyjnej godzinie zero”, by przywołać słowa klasyka3, lecz – w najlepszym razie – umową między monarchą a stanami, w gorszym – jednostronnym aktem samoograniczenia monarchy, w przeciwieństwie do braci Ludwika XVI, nauczo-nego nieco doświadczeniami zza granicy, w myśl idei reformy odgórnej. Dodać jednak należy, że niemiecka tradycja konstytucyjna, w tym element ograniczenia
1 Za: M. Stolleis, Geschichte des öff entlichen Rechts in Deutschland. Zweiter Band 1800–1914, München 1992, s. 99.
2 K. Kroeschell, Deutsche Rechtsgeschichte, Bd. 3: Seit 1650, 4. Aufl , Köln–Weimar–Wien
2005, s. 123.
Anna Tarnowska
władztwa, wyrosła z bogatej rodzimej doktryny prawa natury i znakomicie od-nalazła się w parze z przeważająco konserwatywnym nastawieniem biedermaie-rowskiego mieszczaństwa. Mechanizm konstytucji zaoferował w tym momencie zalety dla obu stron, władcy i poddanych – uspokoił nastroje, w kontrolowanej dawce wnosząc powiew świeżości, paradoksalnie konserwując „w prawie” po-zycję monarchii, niezbyt nadwątloną koegzystencją ze słabymi parlamentami. Wreszcie, co miało swoje szczególne znaczenie choćby dla Wirtembergii, zinte-grował terytoria, których przynależność „państwowa” po erze Napoleona nieraz była zgoła przypadkowa.
W pierwszym rzucie, trafnie określanym mianem Scheinkonstitutionalismus, odnotować należy nadanie pozostających pod silnymi wpływami francuskimi konstytucji w Westfalii (koniec 1807 r.)4 i Bawarii (maj 1808 r.)5. Uprawnienia przewidywanych w konstytucjach ciał reprezentacyjnych obu krajów były nikłe już na papierze, a do faktycznej ich weryfi kacji w praktyce życia politycznego nie doszło. Pomimo tego konstytucje te otwierały drogę do sukcesu burżuazji, znosząc przynajmniej częściowo przywileje stanowe, gwarantując równość wobec prawa, niezależność sądownictwa, powszechną dostępność do urzędów. Kraje Związku Reńskiego pozostawały pod wrażeniem ustawodawstwa napoleońskiego chociaż-by w zakresie ustroju administracji, zaś bawarska pragmatyka urzędnicza z 1805 r. stała się wyznacznikiem podobnych rozwiązań w sąsiednich krajach6.
Jeszcze przed ogłoszeniem aktu założycielskiego Związku Niemieckiego7, który zapowiadał w art. 13 wydanie konstytucji krajowych przez wszyst-kie kraje związkowe8, uchwalona została konstytucja w Nassau (1/2 września
4 Décret Royal du 7 Décember 1807, portant publication de la constitution du Royaume de Westphalie („Bulletin des lois du Royaume de Westphalie/Gesetz-Bulletin des Königreichs Westphalen”, Jahrgang 1808, Erster Th eil, Nr. 1, Cassel, s. 2–30).
5 Konstitution für das Königreich Baiern vom 1 Mai 1808, Königlich-Baierisches Regierungs-blatt, XXII Stück, Spalte 985. Sprawom tej ostatniej, ale na szerokim tle dyskusji w krajach nie tylko niemieckojęzycznych, poświęcono zbiór studiów pod red. A. Schmida, Die
bayeri-sche Konstitution von 1808. Entstehung – Zielsetzung – Europaibayeri-sche Umfeld, München 2008,
w którym znalazły się między innymi przyczynki Ulrike Müssig, Wilhelma Braunedera czy Wolfganga Neugebauera; warto też odnotować jubileuszowe wydanie o charakterze albu-mowym: Bayerns Anfänge als Verfassungsstaat. Die Konstitution von 1808, München 2008, przygotowane przez Bawarskie Archiwum Główne.
6 M. Botzenhart, Deutsche Verfassungsgeschichte 1806–1949, Stuttgart–Berlin–Köln 1993,
s. 13–14.
7 Deutsche Bundesakte vom 8 Juni 1815, Protokolle der Deutschen Bundes-Versammlung, 1816, Bd. 1, Heft 1, s. 30–43. Przedruk dostępny np. w wyborze pod red. G. Düriga i W. Ru-dolfa, Texte zur deutschen Verfassungsgeschichte, München 1996, s. 11–20. Faksymile pier-wodruków bardzo wielu konstytucji świata, w tym wszystkich cytowanych w tym miejscu niemieckich, dostępne są publicznie w witrynie www.modern-constitutions.de, przygoto-wanej w ramach międzynarodowego projektu „Th e Rise of Modern Constitutionalism” pod kierownictwem prof. Horsta Dippla.
8 Słynny, nader zwięzły przepis, w brzmieniu: „In allen Bundesstaaten wird eine landständi-sche Verfassung stattfi nden”. Jego lakoniczność, ale i wieloznaczność, nie była przypadkowa
105 O wczesnym konstytucjonalizmie Niemiec południowych...
1814 r.)9, które tym samym uzyskało palmę pierwszeństwa w erze przemian ustro-jowych ery ponapoleońskiej. W ślad poszły niewielkie księstwa, jak Schwarzburg-Rudolstadt, Schaumburg-Lippe czy Waldeck. W maju 1816 r. konstytucję przy-jęto w Weimarze. Także inne kraje i księstwa niemieckie podjęły dyskusję konsty-tucyjną, nawiązującą jeszcze w części do epoki reńskiej. Te konstytucje tworzyły już nurt zwany powszechnie w niemieckiej literaturze wczesnym konstytucjona-lizmem (Frühkonstitutionalismus), którego „wzorcem z Sèvres” jest burbońska Charte Constitutionelle i jej nie pozostawiająca wątpliwości preambuła; z kolei Dieter Grimm nazwał ten nurt „pierwszą falą niemieckiego konstytucjonalizmu” i przypisywał jej kres porażce działań konstytucyjnych w Prusach w 1821 r.10
W roku 1818 konstytucje otrzymały Bawaria (26 maja)11 i Badenia (22 sierpnia)12, Wirtembergia zaś rok później (25 września 1819 r.)13. W środku stawki mieszczą się jeszcze m.in. Hanower, Braunschweig, Hessen-Darmstadt, Coburg-Saalfeld, Coburg-Meiningen (przyjęcie konstytucji na początku lat 20. XIX w.), a zamykają księstwa Sachsen-Meiningen (1829) i Schwarzburg-Sonderhausen (1830).
Nie są to akty, które można zaliczyć do akceptującej przyrodzone prawa czło-wieka nowoczesnej idei konstytucjonalizmu (modern constitutionalism14), jaka przyświecała twórcom Deklaracji Praw w amerykańskiej Wirginii, Deklaracji Niepodległości czy wreszcie Stanom Zgromadzonym w procesie uchwalania Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela. Dość powszechnie w niemieckiej li-teraturze nazywa się ten powiedeński etap wczesnym konstytucjonalizmem, ale warto zauważyć, że jest to optyka niemiecka, tracąca z oczu wspomniane akty amerykańskie czy Deklarację francuską. Jak klasyfi kować wówczas te ostatnie? W przypadku przyjęcia terminologii proponowanej przez H. Dippla ujawnia się paradoks, w którym nowoczesny konstytucjonalizm jest chronologicznie
wcze-– przepis w tym kształcie otwierał drogę do indywidualnej interpretacji w procesie ustrojo-dawczym w krajach Związku.
9 Edikt über die landständische Verfassung des Herzogsthums Nassau vom 1./2. September 1814 (Verordnungsblatt des Herzogsthums Nassau, Jahrgang 1814, Num. 18, Wiesbaden, s. 67–73).
10 D. Grimm, Deutsche Verfassungsgeschichte 1776–1866: vom Beginn des modernen Verfas-sungsstaats bis zur Aufl ösung des Deutschen Bundes, Frankfurt am Main 1988, s. 110.
11 Verfassungsurkunde des Königreichs Baiern (Gesetzblatt für das Königreich Baiern, Jahr-gang 1818, VII. Stück, Sp. 101–140; VIII.–XVII. Stück, Sp. 141–396).
12 Verfassungsurkunde für das Groβherzogsthum Baden (Vollständige Sammlung der Groβherzoglich Badischen Regierungsblätter, Bd. 1, 1803–1825, Jahrgang 1818, Nr XVIII, Karlsruhe 1826, s. 1425–1431).
13 Verfassungs-Urkunde für das Königreich Württemberg vom 25 September 1819 (Königlich-Württembergisches Staats- und Regierungsblatt, Jahrgang 1819, Nr. 65, Stuttgart, s. 633– –682).
14 W rozumieniu, jakie przyjął chociażby Horst Dippel w rozprawie: Modern
Constitutional-ism, An Introduction to a History in Need of Writing („Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis/
Revue d’Histoire du Droit/Th e Legal History Revue”, Deel LXXIII, Leiden 2005, s. 153– –169). W tym ujęciu modern wyraźnie należałoby traktować w języku polskim jako odpo-wiednik pojęcia „nowożytny”, a właściwie „nowoczesny”.
Anna Tarnowska
śniejszy niż wczesny konstytucjonalizm, ale paradoks ten przecież odzwierciedla się i w ewolucji treści aktów konstytucyjnych – od regulacji rewolucyjnych, po-stępowych, których legitymacją pozostawała wola „wolnego zgromadzenia”, po reakcyjne w dobie kongresu wiedeńskiego15.
W każdym razie konstytucje niemieckie, o których mowa, choć opierają się na wyrażonej z reguły explicite zasadzie monarchicznej, stanowią znaczący etap w ak-ceptacji samego procesu konstytucjonalizacji reguł ustrojowych państwa oraz klu-czowych praw obywatelskich. Nie – praw człowieka, takiego sformułowania nie zawierała żadna z nich; nie posłużono się także określeniem Grundrechte, które zrobi wielką karierę dopiero w przyszłości. W użyciu pozostawały określenia: sta-atsbürgerliche Rechte czy też stasta-atsbürgerliche Freiheiten, i rzeczywiście wszystkie wspomniane konstytucje akcentowały kwestię obywatelstwa czy indygenatu16.
Federacyjny akt założycielski Związku Niemieckiego z 1815 r. pozostał wstrze-mięźliwy w odniesieniu do praw obywatelskich. O to zresztą zabiegały chociażby Bawaria i Wirtembergia, dążące do większej samodzielności w tych kwestiach na poziomie wewnątrzkrajowym, co służyć miało podkreśleniu suwerenności wobec postępującej instrumentalizacji Związku, dokonywanej przez Metternicha. Na mocy art. 14 Aktu Związkowego konserwowano niektóre prawa stanowe i prawa podmiotów podlegających mediatyzacji. Gwarantowano równość w prawach poli-tycznych wyznaniom chrześcijańskim (art. 16), ustanowiono słabe gwarancje w za-kresie ochrony własności (art. 18 lit. a). W art. 18 lit. d znalazło się upoważnienie dla zgromadzenia związkowego do uchwalenia przepisów dotyczących wolności prasy oraz praw autorskich17.
Konstytucje największych państw południowoniemieckich gwarantowały dość klasyczny, konserwatywny kanon praw obywatelskich (rozdział IV § 1–14 konstytucji bawarskiej; rozdział II § 7–25 badeńskiej; rozdział III § 19–34 wir-temberskiej). Zaliczano do niego równość wobec prawa, nietykalność osoby i nie-naruszalność majątku wraz z gwarancjami dotyczącymi wywłaszczenia, ochronę przed arbitralnym aresztowaniem, wolność przemieszczania się, wolność sumienia, wolność wyznania, a także – choć z ograniczeniami – prawo kościołów do zarzą-du własnymi sprawami18. Podkreślano równy z reguły dostęp do urzędów i równe obciążenie obowiązkiem służby wojskowej, co sprzyjać miało utworzeniu armii obywatelskiej.
15 Michael Stolleis obrazuje dla stosunków niemieckich nieco wcześniejszego okresu: „Es kam hinzu, daβ das zunächst herrschende Nebeneinander altständisch-monarchischer, spätabso-lutistischer, scheinkonstitutionneler und konstitutioneller Zustände zum Vergleich heraus-forderte”. M. Stolleis, op. cit., s. 189.
16 Konstytucja Hesji z 17 grudnia 1829 r. stanowiła oryginalnie o prawie krajowca, „Recht des Inländer”, utożsamianym z indygenatem. Zob. Art. 13 Verfassungsurkunde für das Groβherzogstum Hessen vom 17. Dezember 1820 (Hessisches Regierungsblatt 1820, s. 535).
17 Zob. szerzej J. Hilker, Grundrechte im deutschen Frühkonstitutionalismus, Berlin 2005, s. 154–163.
107 O wczesnym konstytucjonalizmie Niemiec południowych...
Specyfi czny charakter mają postanowienia w zakresie wolności prasy, którą pozostawiano restrykcyjnym z reguły ustawom (w tym postanowieniom związ-kowym). Kwestia ta wielokrotnie stawała się zarzewiem konfl iktu w praktyce ży-cia politycznego, choć początkowo cenzura była dość łagodna, a Wirtembergia w 1817 r., w dobie wstąpienia na tron Wilhelma I, poszczycić się mogła nawet libe-ralnym prawem prasowym.
Zabrakło klasycznych wolności zgromadzeń i stowarzyszeń. Wyjątkowo kon-stytucja Sachsen-Meiningen z 1829 r. zawierała, wprawdzie wyrażone w absolu-tystycznym tonie, prawo obywateli do tworzenia stowarzyszeń (Gesellschaft en) w celach niesprzeciwiających się prawu19. Warto dodać, że sytuacja w tej kwestii za-ostrzyła się po „świętowaniu” w Hambach (dzielnicy Neustadt an der Weinstraβe w Nadrenii, ówcześnie w Królestwie Bawarii). W lipcu 1832 r. Związek uchwalił nowe restrykcyjne prawo, zakazujące tworzenia jakichkolwiek związków politycz-nych i organizacji nowych świąt ludowych, zaś podczas obchodów już obecpolitycz-nych w kalendarzu – podejmowania tematów politycznych20.
Nadal nie respektowano prawa do tajemnicy korespondencji. Przeciwnie, kontrola przesyłek pocztowych traktowana była jako użyteczne narzędzie walki ze szpiegostwem i nielegalnym ruchem transgranicznym. Słynny bawarski refor-mator i minister (kolejno spraw zagranicznych, fi nansów, spraw wewnętrznych) Maximilian Graf von Montgelas, osobiście wydawał stosowne polecenia urzędni-kom pocztowym21.
Za reprezentatywny przykład służyć mogą zwięzłe rozwiązania odpowiednie-go rozdziału konstytucji badeńskiej, zatytułowaneodpowiednie-go „Obywatelskie i polityczne prawa Badeńczyków oraz szczególne gwarancje”. Konstytucja ściśle odwzoro-wuje założenia Charte Constitutionelle, także z uwagi na fakt, że jej twórca, Carl Friedrich Nebenius, odbywał wcześniej praktykę we Francji, w Paryżu, a także przy urzędzie prefekta w departamencie Besançon i dobrze znane mu były francuskie doświadczenia ustrojowe i administracyjne22. Badeńska ustawa zasadnicza zawiera-ła klasyczną regulację w zakresie równości – z zastrzeżeniem: „o ile konstytucja nie wskazuje wyjątków”, co więcej, „namentlich und ausdrücklich”. Do urzędów cywil-nych i wojskowych dopuszczano na równi wyznawców „trzech wyznań
chrześcijań-19 „Es ist zwar den Unterthanen nicht verwehrt, zu Zwecken, welche an sich nicht gesetzwidrig sind, Gesellschaft en zu stift en”. Zob. art. 28 Grundgesetz für die vereinigte landschaft liche Verfassung des Herzogthums Sachsen Meiningen (Sammlung der landesherrlichen Verord-nungen im Herzogthum S. Meiningen, Jahrgang 1829, No. 13, No. 15, s. 139–174).
20 Bundesbeschluss “Zur Aufrechterhaltung der gestezlichen Ruhe und Ordnung im Deut-schen Bund” vom 5 Juli 1832 (Protokolle der deutDeut-schen Bundesversammlung 1832, 24. Sitzung) – to tzw. słynne “Zehn Artikel”. Do nowszych opracowań poświęconych wyda-rzeniom w Hambach i ich konsekwencjom należy praca zbiorowa pod red. J. Kermanna, G. Nestlera i D. Schiff manna, Freiheit, Einheit und Europa. Das Hambacher Fest von 1832
– Ursachen, Ziele und Wirkungen, Ludwigshafen 2006.
21 O. Veh, Die geheime Postüberwachung im Königreich Bayern 1806–1817, „Archiv für
Post-geschichte in Bayern” 1935, Nr. 11, s. 185–198.
Anna Tarnowska
skich”, lecz obowiązek służby wojskowej zobowiązywał już bez „różnicy urodzenia i religii”. Konstytucja chroniła własność i wolność osobistą; odnosiła się także do podstawowych praw procesowych, gwarantując niezależność sądów „w granicach ich kompetencji” i zakazując arbitralnego aresztowania. Wolność prasy mieścić się miała w ramach wskazanych ustawodawstwem związkowym23.
Ulrike Müssig podsumowała, że traktowane en masse gwarancje niemieckich konstytucji wczesnego konstytucjonalizmu „sind keine vom Bürgertum erkämpf-te revolutionäre Errungschaft en, sondern Gewährleistungen des Landesherren kraft monarchischer Machtvollkommenheit”24. Jednak Judith Hilker dostrze-gła już udział burżuazji w ewoluującym układzie władzy: „Die frühkonstistuti-onellen Grundrechten waren ein Kompromiβ verschiedener Interessen: Vom machthabenden Monarchen wurden sie als Eingeständnis an das mächtiger wer-dende Bürgertum gewährt bzw. mit den noch nicht ganz entmachteten Ständen vereinbart”25 i wypada przyznać jej rację.
Obok wspólnego dla badanych konstytucji katalogu praw obywatelskich, ist-nieją rozwiązania partykularne, które bez wątpienia zasługują na wspomnienie. Dla Bawarii akt z 1818 r. to kolejna ustawa zasadnicza. Już wspomniana wcześniej poprzedniczka (1808) zawierała formalny katalog praw obywatelskich, wśród nich wolności i bezpieczeństwa osoby, wolności sumienia i prasy. Na mocy jej tyt. 3 § 2 i prawa wykonawczego26 powoływano do życia Tajną Radę, pozostającą pod sil-nym wpływem francuskiej Rady Stanu. Do jej kompetencji, jako organu najwyższej instancji w postępowaniu sporno-administracyjnym należeć miało rozstrzyganie w kwestiach „kontentiösen administrativen Angelegenheiten”, rozstrzyganie spo-rów kompetencyjnych między organami sądownictwa i administracji czy orzeka-nie o koorzeka-nieczności postawienia urzędnika publicznego przed sądem27.
Taki stan prawny przetrwał do 1817 r., gdy organ, przemianowany na Radę Państwa, utracił część swych kompetencji.
Nowa ustawa zasadnicza została wypracowana przez mieszczańsko--szlachecką komisję konstytucyjną, z faktyczną przewagą interesów tej ostatniej strony. Ostatecznie król sam oktrojował akt. W zakresie praw obywatelskich kon-stytucja z 1818 r. poszła w ślady poprzedniczki, gwarantując już w preambule
23 Na uwagę zasługują zwłaszcza dwa opracowania przedmiotowych kwestii: wspomniana wyżej nowa praca Judith Hilker, ale i starsze opracowanie Wolfganga von Rimschy, Die
Grundrechte im süddeutschen Konstitutionalismus. Zur Entstehung und Bedeutung der Grundrechtsartikel in den ersten Verfassungsurkunden von Bayern, Baden und Württemberg,
Köln–Berlin–Bonn–München 1973, pozostaje w dużej mierze użyteczne.
24 U. Müssig, Die europäische Verfassungsdiskussion des 18. Jahrhunderts, Tübingen 2008, s. 99.
25 J. Hilker, op. cit., s. 367.
26 Organisches Edict vom 4 Juni 1808 “Die Bildung des Geheimen Rats betreff end” (König-lich-bayerisches Regierungsblatt 1808, s. 1329).
27 Zob. szerzej F. K. Koch, Die historischen Grundlagen der Verwaltungsrechtspfl ege in
Frank-reich und deren Einfl uss auf die Anfänge der Verwaltungsgerichtsbarkeit in Bayern,
Inaugural-Dissertation zur Erlangung der Doktorwürde der Juristischen Fakultät der Julius-Maximili-ans-Universität zu Würzburg 1980, s. 136–179.
109 O wczesnym konstytucjonalizmie Niemiec południowych...
„Gleichheit der Gesetze und vor dem Gesetze”, powszechną dostępność urzędów, bezpieczeństwo osoby i mienia, wolność wyznania, wolność prasy w ujęciu ustawo-wym. Zawierała ponadto ciekawy z punktu widzenia badań autorki tytuł X Von der Gewähr der Verfassung. Jego przepisy zobowiązywały króla i pełnoletnich książąt do złożenia przysięgi na konstytucję. Ministrowie i pozostali urzędnicy państwa zostali zobowiązani do szczególnego przestrzegania konstytucji. § 5 przewidywał uprawnienie stanów do wnoszenia petycji do króla na naruszenia konstytucji przez ministrów lub inne władze, zaś w § 6 jest mowa o formalnej skardze na złamanie konstytucji przez wyższych urzędników. Jej zasadność (w praktyce wiele skarg uznawano za niewystarczająco uzasadnione) badać miały specjalne komisje każdej z izb, następnie izby podejmować miały odrębne uchwały w sprawie skargi. Ta osta-tecznie kierowana była do króla, a rozpatrywana miała być w jego imieniu przez Radę Państwa lub najwyższą instancję sądową (w przypadku apelacji zakładano powołanie w jej łonie w drodze zarządzenia dodatkowego senatu jako II instancji). O orzeczeniu powinny zostać poinformowane izby parlamentu. Praktyka wskazuje na szeroką rozpiętość przedmiotową skargi; składano do izb bowiem wiele skarg zarzucających nadmierne opodatkowanie, przeciwko domokrążnemu handlo-wi żydowskiemu (Hausier-Handel), ograniczeniom sądownictwa dominalnego, o zwolnienie od służebności gruntowych i zawieszenie prawa polowań. Skargi kie-rowały różne grupy społeczne28. Oda Müller zwróciła uwagę, że właściwie niewiel-ka część sniewiel-karg odnosiła się do „prawa konstytucyjnego” i przepisów samej konsty-tucji29. Mimo tego procedura powyższa z pewnością zasługuje na miano praformy sądownictwa konstytucyjnego.
W Wirtembergii tekst ustawy zasadniczej został uzgodniony wspólnie przez reprezentację stanową oraz monarchę i jako umowa o takim charakterze („eine vollkommene beiderseitige Vereinigung”) został ogłoszony. Rozwiązania konsty-tucji wirtemberskiej przewidywały ciekawą odmianę prawa do skargi na sprzeczne z prawem lub porządkiem działania organów administracyjnych (§ 36). Skargę tę rozpatrywać miały organy administracyjne do najwyższego szczebla, zaś w razie jej nieuwzględnienia, skarżący w ostateczności miał prawo zwrócić się z pisemną prośbą o rozwiązanie sporu do parlamentu (§ 38). Na mocy § 195 powołano do życia Trybunał Państwa, stojący na straży konstytucji; skargę do Trybunału kiero-wać mógł rząd przeciwko poszczególnym członkom parlamentu (die Stände, dwu-izbowe stany) lub komisji, zaś stany przeciwko ministrom, sekretarzom stanu lub pojedynczym parlamentarzystom oraz wyższym urzędnikom stanów. Konstytucja wymieniała także zakres jurysdykcji Tajnej Rady (§ 54–61), która mogła m.in. wy-stępować z głosem doradczym wobec inicjatyw ministerialnych w sprawach kon-stytucyjnych i administracyjnych.
28 Zob. szerzej: O. Müller, Die Verfassungsbeschwerde nach der Bayerischen Verfassung von 1818
(1818–1848). Ein Beitrag zur Geschichte der Verfassungs- und Verwaltungsgerichtsbarkeit in Deutschland, Frankfurt am Main 2000, szczególnie s. 91–133.
Anna Tarnowska
Model wczesnokonstytucyjny dość szybko doświadczył kryzysu. Punktem zapalnym w atmosferze początku lat trzydziestych, zaognionej echami docho-dzącymi zza granicy francuskiej, stało się hasło wolności prasy. Typowe dla przed-wiośnia krajów południowoniemieckich były też burzliwe spory wokół fi nansów państwowych. W Bawarii doprowadzono do upadku ministra spraw wewnętrz-nych Eduarda von Schenka, autora restrykcyjwewnętrz-nych ustaw prasowych; w Badenii właśnie na tle szantażu budżetowego doszło nawet do uchwalenia stosunkowo liberalnego prawa prasowego. Oczywiście stan ten nie utrzymał się długo; usta-wę uchylono jako niezgodną z prawodawstwem związkowym30. Kolejna fala kon-stytucji lat 1831–1833 (dla Hesji, Saksonii, Sachsen-Altenburg, Braunschweigu, Hohenzollern-Sigmaringen, Hanoweru, zaliczanych do fali tzw. mitteldeutsches Konstitutionalismus), uchwalana była w porozumieniu władcy z reprezentacjami stanowymi31. Konstytucja Hanoweru z 26 września 1833 r.32 przywoływała nawet expressis verbis nowoczesne pojęcie suwerenności (ustanawiając wprawdzie jej pod-miotem króla, który jednak większość działań podejmować musiał we współdzia-łaniu ze stanami). Choć jest to pewien krok do przodu w porównaniu z modelem oktrojowanym, to wypada uświadomić sobie, że tuż za granicą proces uchwalania konstytucji belgijskiej z 1831 r. miał zgoła odmienny przebieg.
Ostatecznie jednak zwycięstwo – i to przecież o przejściowym charakterze – przyniósł liberałom dopiero rok 1848. W grudniu została wydana ustawa związ-kowa, zawierająca katalog praw podstawowych, który powtórzony i poszerzony w rozdziale VI konstytucji Rzeszy z 28 marca 1849 r.33, zatytułowanym znacząco Die Grundrechte des deutschen Volkes, ustanowił nowy standard w badanej kwe-stii. Wątek ten wykracza już poza ramy niniejszego przyczynku34.
Wreszcie na uwagę zasługuje jeszcze jeden fakt, wiążący geografi czną klamrą gwarancje wczesnego konstytucjonalizmu i formalne gwarancje państwa prawa z drugiej połowy XIX w. To właśnie kraje niemieckiego południa doświadczyły już na początku wieku modelu Administrativjustiz, wzorowanego na francu-skich doświadczeniach, i ostatecznie jako pierwsze wprowadziły nowoczesne sądownictwo administracyjne. Badenia już w 1863 r.35 (odnotować należy dużą rewizję z roku 1884), Bawaria ofi cjalnie w 1878 r.36, ale już w 1865 r.
deputowa-30 M. Botzenhart, op. cit., s. 35.
31 U. Müssig, op. cit., s. 117–118.
32 Grundgesetz des Königreichs Hannover (opublikowano odrębnie jako: Grundgesetz für das
Königreich Hannover nebst dem Königlichen Patente, die Publication desselben betreff en,
Han-nover 1833, s. 17–82).
33 Verfassung des Deutschen Reiches, Amtliche Ausgabe, Frankfurt am Main 1849.
34 Punktem wyjścia dla badań może być zaopatrzone w obszerne wprowadzenie wydanie źró-deł w wyborze H. Schollera: Die Grundrechtsdiskussion in der Pauluskirche. Eine
Dokumen-tation, Darmstadt 1973, wyd. drugie poprawione 1982.
35 Gesetz die Organisation der inneren Verwaltung betreff end, vom 5 Oktober 1863 (Groβherzoglich-Badisches Regierungsblatt 1863, s. 399).
36 Gesetz über die Errichtung eines Verwaltungsgerichtshofs und das Verfahren in Verwal-tungsrechtssachen (Bayerisches Gesetz – und Verordnungsblatt, 1878, s. 369).
111 O wczesnym konstytucjonalizmie Niemiec południowych...
ny, adwokat dr Joseph Völk zaproponował pierwszy projekt ustawodawczy