P
oczątki niezależności Fiume sięgają 1719 r., kiedy to cesarz Karol VI Habsburg ustanowił tam wolny port. Cesarzowa Maria Teresa przyznała miastu w 1779 r. autonomię. Została ona jednak zniesiona w 1848 r., kiedy to w okresie Wiosny Ludów, rządzący Chorwacją ban J. Jelačić włączył je bezpośrednio do korony wę-gierskiej. Stan ten trwał do 1868 r., wtedy to Fiume ponownie uzyskało status cor-pus separatum.Po raz kolejny sprawa miasta wypłynęła podczas I wojny światowej, miano-wicie, debatując nad przystąpieniem Włoch do wojny po stronie aliantów, pod-pisano 26 kwietnia 1915 r. w Londynie tajny układ sojuszniczy. Przewidywał on – w zamian za włączenie się – uzyskanie przez Włochy znacznych nabytków tery-torialnych, w tym w Dalmacji, ale bez Fiume. Nastawienie to zmieniło się jednak w kwietniu 1918 r. na odbytej w Rzymie konferencji narodów zamieszkujących Austro-Węgry. Tutaj sprawa Fiume wypłynęła już znacznie wyraźniej. Roszczenia włoskie uzasadniano zwłaszcza panującymi tam stosunkami narodowościowymi, gdyż samo miasto zamieszkiwało 29 tys. Włochów, ale też 31 tys. Słowian, choć osiedlonych w jego okolicy. Alianci, chcąc się przeciwstawić żądaniom włoskim, wysłali do Fiume kontyngent francuski i grecki oraz specjalną komisję wojskową. Z drugiej strony do miasta wkroczyły też oddziały włoskie, w tym grenadierzy sar-dyńscy. Ich przywódcą został 12 września 1919 r. poeta i nacjonalistyczny polityk G. D’Annunzio. W rezultacie wojska alianckie ustąpiły z miasta. Dało to powód D’Annunzio do ogłoszenia faktu wcielenia Fiume do Włoch. Sprzeciwił się jed-nak temu premier F. Nitti, ogłaszając blokadę miasta. W odpowiedzi D’Annunzio ogłosił się dyktatorem miasta. Stan ten utrudnił rokowania Włoch z SHS (od 1929 r. Jugosławia) w sprawie ustalenia granic między obu państwami. Ostatecznie określono ją na mocy traktatu z Rapallo, zawartego 12 listopada 1920 r. w którym stwierdzono, że Fiume uzyska status wolnego miasta.
Tadeusz Maciejewski
Fakt ten miał miejsce podczas konferencji pokojowej w Wersalu. Jej obrady początkowo nie zapowiadały jednak realizacji żądań włoskich. Sprzeciwiał się im bowiem prezydent USA W. Wilson.
Zatarg spowodował nawet podjęcie decyzji o ewentualnym opuszczeniu Konferencji przez delegację włoską. W odpowiedzi W. Wilson wydał 23 kwietnia 1919 r. „Oświadczenie prezydenta Wilsona w sprawie Fiume”, argumentując w nim przyłączenie miasta do Królestwa SHS. Tego samego dnia premier V. Orlando wyjechał z Paryża do Rzymu, gdzie odbywały się już burzliwe demonstracje anty-amerykańskie, zaś Rada Narodowa Fiume, wyrażając wolę miasta, uzasadniała nie-możliwość jego przynależności do SHS z powodów historycznych, politycznych i narodowych. Rijeka stała się odtąd symbolem zwycięstwa, a dewizą Włochów okrzyknięto maksymę „Albo Fiume, albo śmierć”.
Wolne miasto Fiume istniało w latach 1920–1924. Jego terytorium obejmo-wało zaledwie 28 km², liczyło ponad 60 tys. mieszkańców, językami urzędowymi były: włoski, chorwacki i węgierski. Pierwsze wybory parlamentarne, które odbyły się w 1921 r. wygrała Partia Autonomiczna. Jej lider R. Zanella został pierwszym prezydentem (1921–1922), kolejnym był G. Giuriati (1922). Od marca 1922 r. miasto zasadniczo pozostawało jednak pod okupacją włoską. Ostatnim jego woj-skowym komendantem był G. Giardino (17 września 1923–16 marca 1924).
Kres Wolnego Miasta Fiume nastąpił w wyniku układu Królestw Włoch oraz SHS z 1 stycznia 1924 r., ratyfi kowanego 27 stycznia, a zrealizowanego 16 marca. Stwierdzono w nim jednoznacznie niemożność jego funkcjonowania. W rezultacie terytorium Wolnego Miasta zostało podzielone między oba państwa: Włochom przypadło samo miasto i jego port, zaś pozostały obszar przekazano Królestwu SHS. Dodatkowo Włochy oddały SHS w dzierżawę na okres 50 lat część portu, co nastąpiło na zasadzie eksterytorialności. Z kolei Dworzec Główny stał się ko-lejową stacją graniczną zarządzaną przez oba państwa. Wreszcie mniejszościom słowiańskim w Fiume przyznane zostały prawa przysługujące mniejszości włoskiej w należącej do SHS Dalmacji. Dodać jeszcze należy, że po zakończeniu II wojny światowej, na podstawie stosownych układów, Rijeka została 10 lutego 1947 r. osta-tecznie inkorporowana do Jugosławii.
Fakt, że konstytucja wydana została po marszu G. D’Annunzio, tzw. La mar-cia di Ronchi z 12 września 1919 r., kiedy to zajął on miasto i jego obszar, a przed traktatem z Rapallo (12 listopada 1920 r.), który ofi cjalnie uczynił z Fiume wol-ne miasto, występowało ono w tym czasie jeszcze jako włoska prowincja Carnaro. Stąd też ofi cjalna nazwa ustawy zasadniczej brzmiała Carta del Carnaro (Charter of Carnaro), a nie Stato Libero di Fiume (Free State of Fiume, Slobodna Drżava Rijeka). W efekcie w kilku artykułach konstytucji użyto ofi cjalnie nazwy prowincja Carnaro, co wywołuje pewien zamęt w jej treści – nie miało to wprawdzie znacze-nia dla współczesnych, gdyż po niecałych trzech miesiącach stan ten się zmienił, ale obecnie może to powodować pewne zamieszanie terminologiczne.
Sytuacja powyższa najpełniej wystąpiła w preambule do konstytucji, gdzie wprost stwierdzono, że wydano ją w Fiume na terenie Włoch – przez stulecia
177 Konstytucja Wolnego Miasta Fiume (Rijeka) z 27 sierpnia 1920 r.
wolnej komuny Italii, począwszy od starożytności. Miasto uznało się za twierdzę kultury włoskiej i centrum duchowego życia Włoch, przywołując urodzonego w Carnaro A. Dantego – co było argumentem historycznym. Z kolei za argument geografi czny posłużył fakt, że leżało ono w tzw. świętych granicach Włoch, tj. na końcu Wału Liburnijskiego oraz wzdłuż Alp Julijskich. Wreszcie trzeci argument oparto na prawie rzymskim, uzasadniając przejęcie władzy przez G. D’Annunzio, który swoją wiarą w siłę sprawiedliwości pokonał przeciwników.
Potrójnym argumentem „dobra” przeciwstawiono w preambule potrójne argu-menty „zła”. Były nimi, „nierówność, chciwość i władza”, którym Włochy poddały się ze smutkiem, pozostawiając odniesione zwycięstwo nierozpoznanym i nieode-branym. Dało to powód do uzasadnienia wydania konstytucji, zapisany w sposób następujący
[…] mieszkańcy Wolnego Miasta Fiume, wierni swojemu łacińskiemu pochodzeniu i zdecy-dowani wykonać swoją legalną decyzję, tworzą nowy model konstytucji tak, by odpowiadała ona duchowi ich nowego życia, bez zamiaru ograniczenia jej stosowania do terytorium, któ-re pod nazwą corpus separatum zostało przypisane do Korony Węgier, ale oferują ją jako wol-ną alternatywę dla tych społeczeństw Adriatyku, które chcą przezwyciężyć wszystkie bariery i powstać do wolności w imię nowej Italii.
Na koniec zaś dodano, że mieszkańcy Fiume
[…] będą walczyć do ostatka z całą ich siłą przeciwko jakiejkolwiek próbie oddzielenia ich ziemi od kraju ojczystego, i że będą bronić na zawsze granicy górskiej ich krajowi nadanej przez Boga i Rzym.
Strukturalnie konstytucja Wolnego Miasta Fiume składała się z rozbudowanej preambuły oraz 65 artykułów ujętych aż w 20 rozdziałach. Ich tytuły były następu-jące: Podstawy (Zasady) – 14 art., Obywatele – 3 art., Korporacje – 4 art., Komuny (Gminy) – 5 art., Ustawodawstwo – 8 art., Egzekutywa – 2 art., Sądownictwo – 6 art., Komendant – 4 art., Obrona narodowa – 3 art., Nauczanie publiczne – 5 art., Zmiana konstytucji – 1 art., Inicjatywa ustawodawcza – 1 art., art., Referendum – 1 art., Prawo do petycji – 1 art., Zakaz łączenia stanowisk – 1 art., Odwoływanie urzędników – 1 art., Odpowiedzialność urzędników – 1 art., Uposażenie urzędni-ków – 1 art., Kolegium Edylów – 1 art., Muzyka – 2 art. Całość kończyła łacińska paremia Statutum et ordinatum est. Juro ego.
Należy podkreślić, że postanowienia zawarte w konstytucji były w niej czę-ściowo zamieszczone w sposób dosyć dowolny. Dotyczyło to zwłaszcza ostatnich 10 artykułów, ujętych zresztą w aż 9 rozdziałach, które śmiało można było, z wyjąt-kiem rozdziału „Muzyka”, włączyć do partii traktujących o władzy ustawodawczej i wykonawczej. Przyjętą systematykę wyznaczyło jednak kilka istotnych czynni-ków, m.in.: osoba jej twórcy – G. D’Annunzia, będącego przede wszystkim poetą i politykiem, nie zaś prawnikiem, poglądy na istotę państwa i pochodzenie władzy, stosunek do praw jednostki, czy też sytuacja polityczna. W rezultacie konstytucja stanowiła konglomerat koncepcji: korporacyjnych, profaszystowskich, demokra-tycznych, a nawet anarchisdemokra-tycznych, co zresztą podkreślają prawie wszyscy badacze
Tadeusz Maciejewski
jej zawartości merytorycznej, uważając ją zresztą za ewenement konstytucjonali-zmu XIX w. i dwudziestolecia międzywojennego. Stan taki powoduje, że trudno ją w związku z tym porównywać z innymi konstytucjami wydanymi w Europie po 1918 r. Być może czyni to ją na ich tle aktem oryginalnym?
W podstawach państwa, za najbardziej kardynalną uznano na pierwszym miej-scu suwerenność narodu, będącego podmiotem władzy najwyższej, ustanawiając ją zarówno w samym mieście, jak i na jego nabrzeżu oraz trakcjach kolejowych, które siłą rzeczy wychodziły poza obszar Wolnego Miasta. Dodano jednocześnie, że o ile w stosunkach zewnętrznych suwerenność ta opierać się będzie na zacho-dzie w ścisłym kontakcie z Włochami, jako krajem ojczystym, o tyle na wschozacho-dzie Fiume nigdy nie zrzeknie się swych roszczeń terytorialnych, dążąc do ustanowienia tam granicy sprawiedliwej i bezpiecznej (art. 1). W rezultacie artykuł ten odzwier-ciedlał krwawe stosunki włosko-jugosłowiańskie, w których port był terenem roz-licznych konfl iktów zbrojnych. Pojawiła się jednak pewna nadzieja na stabilizację, jakkolwiek w Rzymie sprawy mniejszości narodowych ciągle stały na porządku dziennym, nie tylko w odniesieniu do SHS, ale też i Niemiec (Górna Adyga) czy Albanii. Wszystko to było we Fiume podsycane faktem, iż konstytucja wyraźnie stwierdzała, że włoska prowincja Carnaro zawsze przynależała do Italii, podobnie jak i wyspy tradycyjnie weneckie, które zadeklarowały znalezienie się w jej obszarze (art. 2).
Dalej w konstytucji zawarto zasady podstawowe, kardynalne, pochodzące od jego twórcy, tj. G. D’Annunzio. Na ich czele znalazła się ponownie suwerenność na-rodu, a zaraz za nią korporacjonizm oraz obowiązująca od wieków na obszarze Italii autonomia (art. 3). Wszystko to zostało ujęte zaledwie w jednym artykule, który jak się wydaje, stanowił zlepek modnych haseł, sięgających zarówno czasów Imperium Romanum, jak i niesformułowanej w pełni doktryny faszyzmu. Wymieniono na-stępnie jednym tchem równość obywateli bez względu na: płeć, rasę, język, pocho-dzenie i religię. Wszystko to było wszakże podporządkowane modelowi społeczeń-stwa korporacyjnego, podległemu państwu, mającemu m.in. znosić nadmierną centralizację, ale też z drugiej strony decydującemu o obsadzie urzędów czy redu-kowaniu praw społecznych – w imię harmonijnej wspólnoty społecznej (art. 4). Władza zapewniła obywatelom również: ochronę i obronę prowincji, międzyna-rodowy porządek oparty o sprawiedliwość, dyscyplinę, szczęście i dobrobyt, który panował w starożytnym Rzymie (art. 5) czy też równość wszystkich wobec prawa, chociaż wykonywanie praw i wolności obywatelskich mogło być ograniczone na podstawie publicznego procesu i powszechnego potępienia (art. 6). W kolejnym artykule konstytucji zamieszczono swobody, do których zaliczono wolność: my-śli i druku, zrzeszania się, pokojowego gromadzenia oraz wyznania i sumienia, ale bez powoływania się na własne przekonania (art. 7). Następnie zagwarantowano: kształcenie podstawowe na koszt państwa („w dobrze oświetlonych i zdrowych szkołach”), prawo do pracy za określoną płacę minimalną, emerytury i ubezpie-czenia, przeciwstawianie się bezrobociu, pomoc w chorobie czy wynagrodzenie szkody doznanej przez niezgodne z prawem działanie sądów lub władzy publicznej
179 Konstytucja Wolnego Miasta Fiume (Rijeka) z 27 sierpnia 1920 r.
(art. 8). Z kolei prawo własności uznano za „jedno z najbardziej użytecznych i od-powiedzialnych dla funkcji społecznych”, lecz niebędące „absolutnym i osobistym”, stąd nie mogło być ono nieograniczone, a nawet wręcz przeciwnie – osoby gnuśne i wykorzystujące je w nieodpowiedni sposób mogły być w nim ograniczone, a na-wet go pozbawione. Liczyła się bowiem wyłącznie ludzka praca, będąca jedynym tytułem do posiadania środków produkcji oraz ich wymiany, gdyż przynosiła „naj-więcej zysków dla ogólnego dobrobytu” (art. 9).
Poruszono jednocześnie kwestie własności publicznej (państwowej), zaliczając do niej: port, nabrzeże, dworzec oraz trakcje kolejowe, które uznano „za nieroz-łączną i niezaprzeczalną własność państwa na wieki”, ale z możliwością ich dzier-żawienia, na zasadzie równości tak obywateli, jak i cudzoziemców, bez wygórowa-nych wszakże opłat (art. 10).
Nadzór państwa rozciągnięto także nad Narodowy Bank Carnaro, w szczegól-ności w zakresie emisji pieniądza oraz wszystkich operacji kredytowych (art. 11). Na koniec podkreślono, że postęp i wzrost dobrobytu społeczeństwa inspirują, ale też i kontrolują trzy elementy jednoczące: „Obywatele, korporacje i gminy” (art. 19). Wreszcie sformułowano trzy artykuły wiary mające absolutne pierwszeń-stwo w Prowincji Carnaro. Były nimi: szlachetne i poważne życie, dobrze wykony-wana praca (nawet skromna i brudna) oraz „oddanie wobec społeczeństwa i swoich bliźnich” (art. 14). W sumie przedstawione wyżej zasady można śmiało potrakto-wać jako zlepek praw przynależnych do rozmaitych systemów ustrojowych, niebę-dących z całą pewnością żadną oryginalną koncepcją. Mało tego, niektóre prawa i wolności ze szczególną manierą powtarzano, np. równość płci, ograniczenia pra-wa własności, a przede wszystkim ideę korporacjonizmu. Wreszcie należy stwier-dzić, że w rozdziale pierwszym konstytucji Fiume sztucznie połączono zasady pod-stawowe z prawami obywatelskimi, co zresztą uczyniono również w konstytucji Republiki Włoskiej z 27 grudnia 1947 r.
Kolejny (drugi) rozdział konstytucji poświęcono obywatelstwu prowincji Carnaro. Przysługiwało ono mianowicie wszystkim osobom wpisanym do rejestru wolnego miasta Fiume i gmin stowarzyszonych oraz tym, które złożyły specjalny wniosek o jego nadanie, uzyskując je na podstawie odrębnego dekretu (art. 15). Pełnię praw cywilnych i politycznych uzyskiwali oni jednak po ukończeniu 20 lat, co dotyczyło zwłaszcza czynnego prawa wyborczego oraz możliwości wykonywa-nia zawodu (art. 16). Natomiast tracili je: na podstawie wyroku sądowego, niewy-konywania obowiązku obrony i służby wojskowej, niepłacenia podatków, czy też pasożytniczego trybu życia (art. 17).
Po „kalekim zwycięstwie” w I wojnie światowej Włochy weszły w stan głębo-kiego kryzysu gospodarczego. Spowodowało to falę strajków robotniczych oraz rewolt chłopskich. W rezultacie największą siłą polityczną stała się wewnętrznie podzielona Włoska Partia Socjalistyczna, rywalizująca o władzę z Włoską Partią Ludową oraz Partią Komunistyczną. Przeciwwagą dla nich stał się jednak założony przez B. Mussoliniego Związek Włoskich Kombatantów, propagujący hasła popu-listyczne, które z czasem stały się programem faszystowskim. W efekcie zaczął się
Tadeusz Maciejewski
on cieszyć poparciem prawie wszystkich warstw społecznych. Generalnie opierał się na systemie korporacjonizmu, stąd też konstytucja Fiume poświęciła mu czte-ry bardzo rozbudowane artykuły. Powód ich zamieszczenia okazał się prosty: jego współtwórcą był G. D’Annunzio, chociaż ostatecznie we Włoszech ucieleśnił go duce, ale już po zakończeniu współpracy między obu politykami. Wręcz bezsporne stało się zatem umieszczenie w konstytucji defi nicji samego korporacjonizmu, bar-dzo zresztą pompatycznej. Mianowicie stwierbar-dzono, że tylko państwo ucieleśnia dążenia i wysiłek ludzi, jako społeczności pragnącej materialnego i duchowego roz-woju. W rezultacie więc jedynie ci byli obywatelami, którzy te przekonania wspie-rali (art. 18). Działania jednostek musiały być wszakże zorganizowane, stąd należa-ło je przydzielić do jednej z dziesięciu korporacji. Pierwsza skupiała pracowników najemnych: przemysłu (robotników), rolnictwa (chłopów) i handlu (kupców) oraz drobnych rzemieślników i właścicieli ziemskich, druga – personel techniczny i zarządzający prywatnych przedsiębiorstw rolno-przemysłowych, poza właścicie-lami, trzecia – osoby zatrudnione w przedsiębiorstwach komercyjnych jako pra-cownicy obsługujący maszyny, czwarta – pracodawców przedsiębiorstw przemy-słowo-rolno-handlowych, ale niebędących ich wyłącznymi właścicielami, lecz je-dynie nimi zarządzającymi, piąta – urzędników wszystkich szczebli administracji, szósta intelektualistów, studentów, uczniów, nauczycieli oraz wszelkie inne osoby związane z wykonywaniem zawodów artystycznych, siódma – osoby wykonujące tzw. wolne zawody, np. lekarzy, prawników itd., ósma – samodzielnie wybranych administratorów społecznych, dziewiąta – pracowników związanych z gospodarką morską, wreszcie dziesiąta – „zarezerwowana została dla tajemniczych mocy postę-pu i przygody, będąc rodzajem wotywnej ofi ary dla nieznanego geniuszu człowieka przyszłości, mających nadzieję na idealizację codziennej pracy oraz dążących do wyzwolenia duszy ponad znój i krwawy pot codzienny”, a więc zapewne: uczonych, wizjonerów czy księży (art. 19). Formalnie każda z wymienionych korporacji po-siadała osobowość prawną, będąc tym samym uznawaną przez państwo. Wyrażało się to m.in. w: wybieraniu własnych władz (konsuli), podejmowaniu samodziel-nych decyzji na zgromadzeniach, uchwalaniu aktów prawsamodziel-nych, korzystaniu z au-tonomii, zarządzaniu swymi funduszami, na które zebrano środki fi nansowe od członków, ochronie własnych interesów, samodoskonaleniu pracy, werbowaniu do pracy w niej innych osób, czy też ustanawianiu własnych symboli, emblematów, sztandarów i ceremoniałów (art. 20). Faktycznie jednak korporacje podporządko-wane były państwu, a zwłaszcza władzom prowincjonalnym, określającym zasady ich funkcjonowania (art. 21).
Kolejny rozdział konstytucji poświęcono gminom, komunom, na które po-dzielone były prowincje włoskie, w tym Carnaro. Opierał się on na wywodzącej się jeszcze ze starożytności, koncepcji decentralizacji administracji, polegając na wyłączeniu pewnych kompetencji spod gestii organów centralnych i prowincjo-nalnych, poprzez przekazanie ich organom gminnym (komunalnym), co miało zapewnić większą sprawność funkcjonowania administracji (art. 22). W rezultacie każda gmina mogła tworzyć ustawodawstwo lokalne, choć jednak ratyfi kowane
181 Konstytucja Wolnego Miasta Fiume (Rijeka) z 27 sierpnia 1920 r.
przez władze prowincji. Kiedy to już nastąpiło, późniejsze w nich zmiany mogły nastąpić wyłącznie w drodze referendum gminnego (art. 23). Obok tego gminom zezwolono na zawieranie lokalnych porozumień i umów. Poddawane były one jednak nadzorowi ze strony Centralnej Władzy Egzekucyjnej (rządu prowincji), który, jeżeli sprzeciwiały się one duchowi konstytucji Carnaro, mógł je przesłać do ostatecznej kontroli prowincjonalnego Sądu Administracyjnego, a gdy ten z kolei orzekł, że są niezgodne z prawem, Centralna Egzekutywa je unieważniała (art. 26). Przysługiwało jej też prawo mediatora w razie naruszenia porządku publicznego w gminie, np. przez wszczynanie w niej buntów, spisków czy też dopuszczenie się zdrady, ale jedynie za zgodą jednej trzeciej jej obywateli (art. 25). Aby jednak nie dochodziło do nieporozumień określono generalnie, że zasadniczo komuna dys-ponuje kompetencjami jedynie w kilku sferach, tj. zapewnienia szkolnictwa pod-stawowego, nominowania sędziów lokalnych, tworzenia i utrzymywania policji komunalnej, poboru podatków oraz zaciągania pożyczek, ale wyłącznie za zgodą Centralnej Egzekutywy oraz w warunkach absolutnej konieczności (art. 26).
Władzę ustawodawczą prowincji Carnaro oparto na bikomeralizmie. Izbą wyż-szą była Komisja Senatorów, a niżwyż-szą Komisja Prowizorów. Senat pochodził z wy-borów bezpośrednich, tajnych, proporcjonalnych i równych. Czynne i bierne pra-wo wyborcze posiadali wszyscy obywatele, którzy ukończyli 20 lat oraz korzystali w pełni z praw politycznych (art. 28). Jego kadencja trwała dziesięć lat. Stosując system większościowy, 1000 obywateli wybierało jednego senatora. Skład senatu nie mógł liczyć jednak więcej niż 30 osób (art. 29). Pełnił on funkcje ustawodawcze w zakresie wydawania aktów prawnych z: prawa sądowego materialnego i proce-sowego (karnego i cywilnego), policji, obrony narodowej, sztuki oraz stosunków między gminą a prowincją (art. 30). Natomiast Komisja Prowizorów składała się z 60 osób. Pochodzili oni z wyborów powszechnych, równych, tajnych oraz pro-porcjonalnych, w oparciu o system większościowy. Wybierano ich wyłącznie w sys-temie korporacyjnym. I tak korporacji pracowników przemysłu przyznano dziesięć mandatów, marynarzy – również dziesięć, podobnie pracodawcom, natomiast po pięć mandatów przyznano korporacjom – techników przemysłu i rolnictwa; kadry zarządzającej fi rmami prywatnymi; nauczycielom, studentom i innym członkom szóstej korporacji; wolnych zawodów; urzędników publicznych oraz korporacji osób współpracujących przy produkcji, pracy i konsumpcji. W rezultacie prowizo-rów nie wybierała ostatnia, dziesiąta korporacja (art. 31).
Kadencja Komisji Prowizorów trwała dwa lata (art. 32). Jej posiedzenia odby-wały się zazwyczaj dwa razy w roku, tj. w maju i listopadzie. Jak to określono, jej obrady miały mieć charakter wyłącznie „lakoniczny”. Prowizorzy mieli przywilej wydawania aktów prawnych w dziedzinie: prawa handlowego i morskiego, kon-troli pracy, transportu, robót publicznych, ceł i taryf, przemysłu i bankowości oraz sztuki i rzemiosła (art. 33). Ponadto ustalono, że raz w roku (1 grudnia) odbywać się będzie wspólne posiedzenie Senatu i Komisji Prowizorów (Arengo del Carnaro) poświęcone sprawom: zagranicznym, fi nansów, studiów wyższych, poszerzenia wolności obywatelskich oraz zmianom konstytucji (art. 34). Dodać jeszcze należy,
Tadeusz Maciejewski
że wszystkie akty normatywne uchwalone przez parlament Fiume, mogły być od-rzucone w drodze referendum, o którego przeprowadzenie mogła wystąpić jedna czwarta obywateli posiadających czynne prawo wyborcze (art. 57). Posiadali oni również prawo inicjatywy ustawodawczej, mogąc zwrócić się ze stosownym projek-tem do obu izb (art. 56).
Władza wykonawcza należała do siedmiu ministrów: spraw zagranicz-nych, fi nansów i skarbu oraz instrukcji publicznej. Wybierało ich Zgromadzenie Narodowe, z kolei ministrów spraw wewnętrznych i sprawiedliwości oraz obrony narodowej – obierał senat, a ministrów gospodarki publicznej oraz pracy – Komisja Prowizorów. W układzie tym stanowisko premiera uzyskiwał minister spraw zagra-nicznych, ale wyłącznie w oparciu o zasadę primus inter pares, która oznaczała wy-łącznie przewodniczenie gabinetowi, a nie kierowanie nim (art. 35). Wszyscy oni wybierani byli jedynie na okres jednego roku, ale z możliwością reelekcji (art. 36). Mówiąc o ministrach oraz o innych urzędach, konstytucja wspomniała dodatkowo o zakazie ich kumulacji (art. 59), jak również możliwości utraty stanowiska w przy-padku sądowego pozbawienia ich praw politycznych oraz przegłosowania wobec