CZAS TERAŹNIEJSZY

Ponieważ relacja autorska dotyczy głównie wydarzeń minionych, czas teraźniejszy w badanych pamiętnikach nie jest zjawiskiem po-wszechnym. Niekiedy mamy tu jednak do czynienia z maksymal-nym rozszerzeniem teraźniejszości³, tzn. użyciem form czasu teraź-niejszego (niekiedy również przyszłego prostego⁴) na oznaczenie pro-cesów, które miały miejsce w przeszłości, np.: „I tak potężnie królowi staniecie – mówi – i zasług dojdziecie i powetujecie” SM 191; „pój-dziem – mówi – wszyscy z wami” SM 191.

1 osoba l.p.

Czasowniki wielokrotne na -wa-, zachowując tematyczną cząstkę, tworzą jeszcze w tym okresie struktury z końcówką -am, -a, np.: zo-stawam Ch 544, 546, 548; dawam Ch 437; przyznawam Ch 238 (oraz kilkanaście innych przykładów)⁵. Formy tego typu nie należą do rzad-kości u innych pisarzy XVII wieku. Stosuje je Gdacjusz⁶, Jabło-nowski⁷, a w XIX wieku Chodźko⁸. Dominacja -wa-, -ywa- nad -j-, -uj-, jak twierdzi Z. Kurzowa, jest w tym okresie wyraźna i wy-raża się stosunkiem 125:38⁹. Śladem po dawnej odmianie są

waha-3 W funkcji praesens historicum występują formy typu: bieży SM 150, 213, po-wiedają SM 114, 115, 140, stawią SM 141, zażywają SM 143, miewają SM 143, biją i sypią SM 153.

4 Chodzić będzie o zjawiska fleksyjne typu: siędę SM 149, SM dosięże SM 149, ukaże SM 167, wyrzucą SM 117, zepsują SM 117, zjedzą SM 141, przywalą SM 159, poduszą SM 172 itp. Formy tego typu – ze względu na swą funkcję – zostaną omó-wione łącznie z formami czasu teraźniejszego.

5 Podobne formy notuje Z. Kurzowa, Język polski Wileńszczyzny i kresów pół-nocno-wschodnich XVI–XX w., Warszawa 1993, s. 195. Również u Mączyńskiego jest okopawam w miejsce współczesnego okopuję.

6 H. Borek, Język Adama Gdacjusza, Wrocław 1962, s. 29.

7 J. Zieniukowa, Z dziejów polszczyzny literackiej XVIII wieku. Język pism Jana Jabłonowskiego wobec ówczesnych przepisów normatywnych, Wrocław 1968, s. 117.

8 H. Turska, Język Jana Chodźki. Przyczynek do historii języka polskiego na obszarze północno-wschodniej Rzeczypospolitej, Wilno 1930, s. 54.

9 Z. Kurzowa, Język polski Wileńszczyzny..., s. 195.

nia występujące we współczesnej polszczyźnie, np.: dokonuję – doko-nywam, przechowuję – przechowywam, przekonuję – przekodoko-nywam, oddziałuję – oddziaływam, przesiaduję – przesiadywam¹⁰. Szczegó-łowo proces przejścia -awa-, -ywa- w -uj- został opisany w pra-cy W. Śmiecha¹¹.

2 osoba l.p.

Formy typu nie masz, jako widzisz formalnie odnoszą się do 2. os.

l.p. czasu teraźniejszego. W rzeczywistości podmiotem domyślnym owych orzeczeń „jest właśnie wszelki możliwy ktoś”¹². Konstrukcje te występują głównie u Chrapowickiego, u pozostałych pisarzy po-jawiają się rzadziej, np.: „Wziąwszy wiadomość, że w Narewce nie masz żadnej przeprawy, do Narwie na obiad” Ch 158; „Od urzędnika pana referendarza oddano kartę, że go nie masz jeszcze w Pruso-wiczach” Ch 430; „Tedy nie masz po co się zjeżdżać” Ch 503; „że tam trwóg żadnych nie masz” Ch 123; „Byłem w polu, ale tu za-jęcy cale nie masz” Ch 323; „bo czeladzi zza Wołgi z żywnością nie masz” SM 122; „ani piw, ani gorzałek na przedaj nigdzie nie masz”

SM 145; „źle – mówi – wóz ułożony, kobiercy adziamskich nie masz”

SM 184; „Dyspozycyja miejsca i obozu natenczas pod Kodakiem, tak jako widzisz” BM 232. B. Smolińska zanotowała podobne przykłady tylko u Sapiehy¹³. Nie wspominają natomiast o tym typie zdań bez-podmiotowych ZapXVII¹⁴, choć, jak wynika z badań I. Bajerowej, zdania z orzeczeniem w 2. os. l.p. są dla omawianego okresu typowe.

10 Słownik języka polskiego, pod red. W. Doroszewskiego, t. I–XI, Warszawa 1958–1969 (dalej skrót: SJPD) z reguły notuje formy alternatywne i tylko spo-radycznie wprowadza kwalifikator ograniczający użycie jednej ze struktur (dotyczy to głównie czasowników na -ywa-; szerzej na ten temat zob.: J. Tokarski, Systema-tyka historyczna koniugacji polskiej, „Prace Filologiczne” XX, 1970, s. 196.

11 W. Śmiech, Rozwój form czasu teraźniejszego czasownika w języku polskim, Łódź 1967, s. 87.

12 K. Pisarkowa, Historia składni języka polskiego, Wrocław 1984, s. 30.

13 B. Smolińska, Polszczyzna północnokresowa z przełomu XVII i XVIII wieku, Wrocław 1983, s. 105.

14 Zapomniane konstrukcje składni średniopolskiej (XVII w.), wybór przykładów i oprac. Z. Klemensiewicz, K. Pisarkowa, A. Kałkowska, M. Szybistowa, J. Twar-dzikowa, Wrocław 1972 (dalej skrót: ZapXVII).

Żywe jeszcze w języku literackim wieku XIX¹⁵, współcześnie utrzy-mują się wyłącznie w skostniałych zwrotach i frazeologizmach typu:

masz tobie, masz babo placek.

3 osoba l.p.

Uwagę współczesnego czytelnika zwracają formy przeprawuje Ch 230, oznajmuje Ch 225, 270, 279, 408, odprawuje SM 143, BM 302 oraz ponad 30 podobnych przykładów, w tym także kilka bezokolicz-ników, np. oględywać BM 233, zadziwować SM 159. Czasowniki te są ilustracją mechanizmów kierujących rozwojem polskich form ko-niugacyjnych. Informują o przesuwaniu się w wiekach późniejszych czasowników z jednego typu odmiany do drugiego, z czym wiąże się zmiana pierwotnych końcówek. Dzisiejszym formom na -am, -asz¹⁶ odpowiadają tu jeszcze zakończenia -’ę, -’esz. W czasie teraźniej-szym czasowniki te mają przyrostek -uj-, a w czasie przeszłym i bez-okoliczniku -owa-. Licznie są one reprezentowane w badanym mate-riale¹⁷, co jak wynika z badań Z. Kurzowej, jest w omawianym okresie zjawiskiem powszechnym¹⁸. Tendencja do zastępowania -ać forman-tem -ować lub -ywać nasiliła się w polszczyźnie przede wszystkim pod wpływem imperfektywów, a przejawy tej tendencji widoczne są już u Kochanowskiego: naprawuje, odprawuje, poprawuje, wyprawuje¹⁹.

Niekiedy późniejszym przeobrażeniom form koniugacyjnych to-warzyszy wyłącznie zmiana tematu (bez zmiany końcówki osobowej), np. dosięże SM 149, dziś dosięgnie; przysięże BM 229, 280, dziś przy-sięgnie. W. Śmiech notuje podobne użycia od XVI do XIX wieku²⁰.

Oczywiście, analogicznie do form 1. os. mamy tu zostawa Ch 240, 267, 435 i dawa 567.

15 K. Pisarkowa, Historia składni..., s. 30.

16 Szczegółowo na ten temat pisze J. Tokarski, Systematyka historyczna..., s. 191–197.

17 Mam tu na myśli procentowy udział tych form we wszystkich formach czasu teraźniejszego.

18 Z. Kurzowa, Język polski Wileńszczyzny..., s. 195.

19 Przykłady pochodzą z pracy W. Śmiecha, Rozwój form..., s. 87.

20 W. Śmiech, Rozwój form..., s. 26.

1 osoba l.mn.

Obok form posiłkujemy SM 160, mamy SM 160, dziwujemy SM 161 spotykamy jeszcze w badanym materiale końcówkę -m²¹ (około 30% wszystkich użyć form 1 os. l.mn.), np.: poczniem SM 152;

przychodzim SM 129; żyjem SM 136; uchodzim SM 158; zsadzim SM 138; uśmierzym 138; uchodzim SM 158; dojdziem SM 175, 179;

możem SM 158; wyprawujem SM 188; idziem SM 186; pójdziem SM 191; przybieżym BM 253. Według niektórych badaczy formy te są już w XVII wieku zjawiskiem stosunkowo rzadkim, a -m utrzy-muje się przede wszystkim przy czasownikach koniugacji -ę, -esz oraz -ę, -isz²². Wyraźna dominacja nowszej końcówki -my nad -m wy-stępuje już w tym czasie na Górnym Śląsku²³, w Małopolsce i Wiel-kopolsce, z pewnymi wyjątkami również na Mazowszu. Jedynie na Kresach -m wykazuje swoistą żywotność²⁴, co znajduje odbicie w pis-mach autorów pochodzących z tych terenów jeszcze w wiekach póź-niejszych. Choć nie wspominają o tej końcówce gramatyki z przełomu XVII i XVIII wieku, a I. Bajerowa uznaje ją za ówczesny archa-izm²⁵, to jednak spotyka się ją jeszcze w ówczesnych tekstach użytko-wych. Bez wątpienia swoje oparcie końcówka ta znalazła w gwarach, a potwierdzona została u Poczobuta i Sapiehy²⁶, Jabłonowskiego²⁷, mieszczan przemyskich²⁸ i nawet u Chrościńskiego²⁹. Należy

przy-21 Końcówka ta, nieznana współczesnej polszczyźnie ogólnej, występuje dziś wy-łącznie w gwarach. Zna ją Polska północna, także Kujawy, Pomorze bez Kaszub, ziemia dobrzyńska, chełmska, Mazowsze dalsze i Podlasie.

22 I. Bajerowa, Kształtowanie się systemu polskiego języka literackiego w XVIII wieku, Wrocław 1964, s. 121.

23 A. Kowalska, Dzieje języka polskiego na Górnym Śląsku w okresie habsburskim (1526–1742), Wrocław 1976, s. 95.

24 Szczegółowo na ten temat pisze Z. Kurzowa, Język polski Wileńszczyzny..., s. 196; także: M. Wojtyła, Oboczność końcówek 1. os. l.mn. czasu teraźniejszego czasownika -m//-my w historii języka polskiego, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace Językoznawcze, t. 35, s. 131.

25 I. Bajerowa, Kształtowanie się systemu..., s. 95.

26 B. Smolińska, Polszczyzna północnokresowa..., s. 97.

27 J. Zieniukowa, Z dziejów polszczyzny..., s. 113.

28 H. Wiśniewska, Polszczyzna przemyska wieków XVII–XVIII, Wrocław 1975.

29 K. Siekierska, Język Wojciecha Stanisława Chrościńskiego. Studium mazowiec-kiej polszczyzny z przełomu XVII i XVIII wieku, Wrocław 1974, s. 211.

jąć, że w omawianym okresie -m ma już potoczny charakter i po-jawia się głównie w języku mówionym, a nie literackim. Co prawda sporadycznie występuje jeszcze w XIX-wiecznych tekstach, ale wów-czas ma niewątpliwie jedynie uzasadnienie stylistyczne bądź gwa-rowe. J. Trypućko w monografii o języku Syrokomli³⁰ stwierdził, że formy z -m występują prawie wyłącznie w utworach wierszowanych (598 przykładów), w prozie są sporadyczne (zaledwie cztery razy)³¹. Podobnie zresztą przedstawia się to zjawisko u Fredry³². Mimo iż za-notowano 146 przykładów z końcówką -m, wydaje się, że formy te były nacechowane stylistycznie. J. Zaleski nie odnotował bowiem ta-kich postaci czasownika w listach, notatkach itp. O tym, że -m znane było dialektowi wileńskiemu jeszcze w XIX wieku, wspomina H. Tur-ska³³. Bez wątpienia -m było potoczne u filomatów i filaretów. Z. Ku-rzowa notuje 262 przykłady, z czego 121 pochodzi z poezji i aż 141 z listów³⁴.

Od czasu do czasu w XVII wieku zdarza się jeszcze końcówka -emy w czasownikach koniugacji -’ę, -isz (-ysz)³⁵. Przykłady wyno-towane z pamiętników są nieliczne: oznajmiemy Ch 511, życzemy Ch 502, prosiemy SM 171, BM 275, obaczemy BM 250. Zjawisko to jest bardzo stare. Pierwsze znane przykłady pochodzą z XVI wieku, ale już w drugiej połowie XVII wieku I. Bajerowa odnotowuje „kom-pletne zwycięstwo końcówki -emy”³⁶. Niestety, zaledwie cztery przy-kłady wynotowane z pamiętników nie pozwalają na potwierdzenie tej tezy. Sądzić należy, że język omawianych pisarzy nie odbiegał w tym

30 J. Trypućko, Język Władysława Syrokomli (Ludwika Kondratowicza). Przyczy-nek do dziejów języka polskiego w wieku XIX, t. I, Uppsala 1955, s. 318; Z. Kurzowa, Studia nad językiem filomatów i filaretów. Fonetyka, fleksja, składnia, Kraków 1972, s. 105.

31 J. Trypućko, Język Władysława Syrokomli..., t. I, s. 319.

32 J. Zaleski, Język Aleksandra Fredry, cz. II, Wrocław 1975, s. 60.

33 H. Turska, Język polski na Wileńszczyźnie, [w:] Studia nad polszczyzną kresową, t. II, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1984, s. 21.

34 Z. Kurzowa, Studia nad językiem filomatów..., s. 105.

35 Końcówka ta powstała w wyniku analogii do typu niesiemy oraz obniżenia artykulacji samogłoskowej pod wpływem następującej spółgłoski sonornej.

36 I. Bajerowa, Kształtowanie się systemu..., s. 176–178.

względzie od tego, co było powszechne w języku ogólnopolskim³⁷, a mała liczba zanotowanych przykładów wiąże się ze stosunkowo rzad-kim używaniem w pamiętnikach form czasu teraźniejszego. Wiadomo, że końcówka -emy jest prawie wyłączna u XVIII-wiecznego Boho-molca³⁸, występuje również, choć nieco rzadziej u pisarzy XIX-wiecz-nych: Chodźki, Syrokomli, Jeża i Słowackiego³⁹. Formy te, nadal roz-powszechnione w dialektach, zostają usunięte z języka pisanego na przełomie XIX i XX wieku, choć „w najważniejszym środowisku pol-skim, w Warszawie, mówi tak ogół, nawet jednostki najkulturalniej-sze, o ile nie oduczyła ich od tego domowa czy szkolna nauka”⁴⁰. Z. Kurzowa w materiałach od końca XVI do końca XVIII wieku za-notowała 155 takich form, nie stwierdziła też wyraźnego wycofywania się końcówki jeszcze w XIX wieku, co tłumaczyć można bardziej kon-serwatywnym charakterem dialektu północnokresowego⁴¹.

3 osoba l.mn.

Od bezokolicznika oznajmować i odprawować tworzone są na-stępujące formy⁴²: „Oznajmują, że się jeszcze komisyja nie zaczęła”

Ch 244, „gdzie mu oznajmują, gdzie się obraca” Ch 468, „Oznaj-mują, że jadą na dzień jutrzejszy do Czeresi” Ch 328 (oraz liczne inne przykłady); od odprawować mamy odprawują: „inkwizycyją skar-bów odprawują” Ch 94. Tylko u Chrapowickiego zanotowano ponad 50 podobnych przykładów. Czasowniki z przyrostkiem -owa- przyj-mują jeszcze końcówki -’ę, -’esz zamiast współczesnych -’am, -’asz.

37 Por. na ten temat: B. Smolińska, Polszczyzna północnokresowa..., s. 89; też:

J. Zieniukowa, Z dziejów polszczyzny..., s. 113; A. Kowalska, Dzieje..., s. 95.

38 J. Węgier, Język Franciszka Bohomolca, Poznań 1972, s. 85.

39 H. Turska, Język Jana Chodźki..., s. 54–55; J. Trypućko, Język Władysława Syrokomli..., t. I, s. 136; W. Doroszewski, Język Teodora Tomasza Jeża, Warszawa 1949, s. 117; Z. Klemensiewicz, Szkic gramatycznej charakterystyki poetyckiego ję-zyka Słowackiego, [w:] W kręgu jęję-zyka literackiego i artystycznego, Warszawa 1961, s. 293.

40 K. Nitsch, O wzajemnym stosunku gwar ludowych i języka literackiego, „Język Polski” I, s. 85.

41 Z. Kurzowa, Język polski Wileńszczyzny..., s. 196.

42 Formy takie poświadcza również W. Śmiech, Rozwój form..., s. 126–128.

W staropolszczyźnie formy takie, zdaniem B. Dunaja⁴³, są stosun-kowo rzadkie. Z. Kurzowa w XVI–XVIII wieku zanotowała zaledwie 59 form bezokolicznika⁴⁴ na -owa-.

W postaciach kopają SM 112, stawają Ch 518, dotrzymywają SM 130 odzwierciedla się stary wzorzec koniugacyjny typu -m, -sz z poprzedzającym -a- tematycznym. Do XVI wieku czasowniki te mają wyłącznie końcówkę -am, potem przechodzą do odmiany typy -’ę, -’esz⁴⁵, ale zamieszanie w tym zakresie można obserwować jeszcze w wieku XX. W czasowniku domyśliwają się SM 210 obserwu-jemy tematyczne -wa-, którego współczesny czasownik domyślać się jest pozbawiony. Od wyniść tworzy się regularną, z punktu widzenia ówczesnych zasad⁴⁶, formę wynidą SM 142.

Osobnego komentarza wymaga forma biegą Ch 93, która z cza-sem została zastąpiona przez nowotwór z przyrostkiem -n-⁴⁷. Jak wynika z badań W. Śmiecha, formy czasu teraźniejszego utworzone od bezokolicznika biec są w polszczyźnie zjawiskiem późnym, zna-nym dopiero od XVII wieku, kiedy to zwycięża następujący wzór:

biegę, bieżysz, bieży, bieżymy, bieżycie, biegą⁴⁸. Wraz z pojawieniem się formy z -n- czasownik zmienił swój wzorzec koniugacyjny, przyj-mując – w miejsce -ę, -ysz – odmianę na -ę, -esz (biegnę, biegniesz).