SPECYFIKA DĄŻEŃ AUTONOMICZNYCH HISZPAŃSKIEJ GALICJI
CZYNNIKI KSZTAŁTUJĄCE NACJONALIZM GALICYJSKI W XIX WIEKU
D
O PEŁNEGO OKREŚLENIA czynników kształtujących rozwój nacjonalizmu konieczne jest sprecyzowanie środowiska, w jakim się on formował. Oznacza to, iż jedynym środkiem badawczo-poznawczym jest analiza rozwoju histografi i regionu i różnych sektorów jego społeczności. W przypadku Galicji kwestie spo-łeczne i ekonomiczne oraz funkcjonowanie systemu politycznego w XIX i XX w.20 Szerzej zob. M. Keating, Rethinking the Region. Culture, Institutions and Economic Development in Catalonia and Galicia, San Domenico 2000.
są niezwykle skomplikowane pomimo posiadania pierwiastka prowincjonalnego21. Odnośnie do nacjonalizmu galicyjskiego czynnikami warunkującymi jego powsta-nie były:
1. Instytucje polityczno-administracyjne z czasów starożytnych reżimów w Galicji, która była najpierw związana z Królestwem Leónu, potem Kastylii, zawsze posiadała wewnątrz instytucjonalnych struktur całego królestwa własne wyróżniające ją instytucje. Począwszy od XVI w. zaczęła się pojawiać swoista percepcja jedności i odrębności Galicji również przez Koronę i Kortezy. Wyrazem tego było istnienie władz regionalnych, własnego sądownictwa i systemu podat-kowego oraz polityki fi nansowej, co stwarzało wrażenie, że Galicja posiada atrybuty autonomii. Powstały w ten sposób czynniki „podwójnie powstrzymujące”:
– sprawujący władzę nie łączyli części swych kompetencji w kwestiach społecz-no-ekonomicznych z kompetencjami w dziedzinie politycznej w zakresie prowincji/regionu. Nie byli zainteresowani zaszczepieniem w społeczeństwie świadomości narodowościowej i propagowaniem interesu regionalnego. Nie istniał czynnik stymulujący nacjonalizm, który rodzi się czasem z powodu chęci zachowania własnych instytucji (jak w przypadku Kraju Basków) lub chęci odbudowy tego, co zostało zniszczone przez innych (jak w przypadku Katalonii);
– brak w szerokiej świadomości społecznej konieczności tworzenia własnych instytucji lub podtrzymywania istniejących albo w przypadku ich braku – potrzeby zbiorowej o nich pamięci.
2. Etniczność – czynnik, który w Galicji posiada znaczną siłę (odrębny język, kultura, folklor, zwyczaje, typ środowiskowy, zwyczajowe instytucje publiczne itd.).
Izolacja oraz zacofanie gospodarcze spowodowały konserwatyzm i jedność etniczną, której tak zazdrościli Galicji nacjonaliści baskijscy i katalońscy u progu XX w. Mogłoby się wydawać, iż fakt ten powinien stanowić element stymulujący dla rozwoju nacjonalizmu. Jednak czynnik etniczny wpływa na niego ambiwalent-nie. Z jednej strony, obiektywnie rzecz ujmując, tworzy scementowane społeczeń-stwo, bez czego prawdopodobnie galicyzm nie istniałby w ogóle. Z drugiej jednak strony funkcja społeczna, jaką pełni czynnik etniczny, generuje w Galicji bariery dla rozwoju nacjonalizmu. Z tego powodu idee nacjonalistyczne nie odgrywały w Galicji nigdy tak istotnej roli jak ma to miejsce w Kraju Basków czy Katalonii.
21 Więcej na temat ideologii regionalizmu galicyjskiego na przełomie XIX i XX w. zob. R. Máiz Suárez, O rexionalismo galego. Organización e ideoloxía 1886–1907, A Coruña 1984.
W efekcie, hispanizacja trwająca od XV w., która największy wpływ miała na naj-wyższe warstwy społeczne, spowodowała pewnego rodzaju dyskryminację spo-łeczną Galicyjczyków przez pozostałą część kraju. Stało się tak między innymi dlatego, że znaczna część ludności posługiwała się językiem galicyjskim – i w tym kontekście czynnik etniczny stał się społecznie negatywnym. Sytuacja ta trwała aż do II wojny światowej, co nie ułatwiało implementacji idei nacjonalistycznych w społeczeństwie Galicji.
3. Specyfi czne cechy społeczno-ekonomiczne, które pomagają wyjaśnić ewolu-cję sytuacji politycznej w Galicji, w tym pierwiastka nacjonalistycznego. Biorąc pod uwagę tradycje wiejskie (agrarne) i system dawnych fueros, który łączy się ze specyfi czną formą własności ziemskiej, produkcji agrarnej i związanym z tym systemem społecznym22, związek Korony z galicyjską szlachtą wykazującą elastycz-ność wobec klas niższych i powstrzymującą napięcia ze społecznością wiejską – wszystkie powyższe czynniki przyczyniały się do utrzymania się starych struktur i blokowania wszelkich zmian jakościowych, które wpłynęłyby na zmianę istnie-jącego systemu. Impulsy zachęcające do modernizacji pochodziły ze sfery burżu-azji niegalicyjskiej, zróżnicowanej etnicznie, będącej w zdecydowanej defensywie i niestanowiącej żadnej osobnej, liczącej się grupy społecznej w Galicji.
Na rozwój nacjonalizmu miały również duży wpływ procesy transformacyjne, które miały miejsce w Hiszpanii w XIX w. obecne także w Galicji. Ważną rolę w procesie zmian odegrał Kościół, największy wróg rewolucji liberalnej, w dużym stopniu „skastylizowany” od XVI w., popierający hiszpański tradycjonalizm powoli integrując się z nacjonalizmem hiszpańskim i skrajną prawicą. Burżuazja i szlachta Galicji czerpała korzyści z obecnego systemu prowincjonalnej protekcji, a w starym systemie społecznym nie zaszły żadne znaczące zmiany poza wywłaszczeniem Kościoła. W tych warunkach, uwzględniając dodatkowo brak własnych instytucji politycznych i administracyjnych, niemożliwy stał się rozwój nacjonalizmu na wzór baskijski (reakcyjny). Należy również zaznaczyć, iż w XIX w. Galicja cierpiała z powodu regresu przemysłowego we wszystkich dziedzinach: niewielka urbani-zacja, brak inwestycji prywatnych i publicznych szczególnie w dziedzinie komu-nikacji i transportu, duża emigracja, a w efekcie – zacofanie gospodarcze. Czynniki te wykluczały więc nacjonalizację, jak to miało miejsce w Katalonii.
22 Chodzi o jurysdykcję senioralną, która generowała specyfi czne stosunki społeczne, co miało decydujący wpływ na sytuację rolnictwa i reformy agrarne. Element ten był o tyle istotny w Galicji, iż przez bardzo długi okres gospodarka tego regionu opierała się wyłącznie na rolnictwie, które do tej pory odgrywa w Galicji istotną rolę.
Powyższa analiza ukazuje, iż istniało wiele czynników powstrzymujących rozwój nastrojów nacjonalistycznych w Galicji oraz że występowały sprzeczności wewnątrz regionalizmu galicyjskiego. Galicyzm, mający swe źródła w środowisku wiejskim, przejął wiele jego tradycji. Program polityczny regionalizmu galicyjskiego nigdy nie był wystarczająco efektywny, aby mógł stać się przekonujący dla dużej części społeczeństwa, dlatego nie był w stanie stworzyć silnej grupy społecznej o przeko-naniach nacjonalistycznych.
Należy jednak także przyjrzeć się czynnikom stymulującym, które miały jednak znacznie mniejszą siłę oddziaływania. Po pierwsze, było to niezadowolenie klasy średniej i mieszczaństwa z ograniczonego dostępu wyższych stanowisk i częścio-wego wyłączenia z życia politycznego kraju. Niezadowolenie to mogło znaleźć swój wyraz w propagowaniu idei nieprzychylnych hiszpańskiemu tradycjonalizmowi (jak w przypadku drobnej burżuazji) lub nacjonalizmu radykalnego. Większość skłaniała się ku hiszpańskiej lewicy i tylko niewielka grupa identyfi kowała się z regionalizmem galicyjskim. Podobnie rzecz wyglądała z Kościołem i szlachtą, które pozostawały lojalne w stosunku do karlizmu. Jedynie niewielka część społe-czeństwa optowała za zmianą i przejściem na drogę idei narodowościowych, jako lepszego sposobu obrony swej ideologii. Trzecim czynnikiem było oddziaływanie ideologii zewnętrznych, w tym innych nacjonalizmów (baskijskiego czy kataloń-skiego), co miało niewątpliwy wpływ na kształt i ewolucję dyskursu galicyjskiego.
Jednak wydaje się, iż wszystkie wyżej wymienione czynniki nie kształtowały prawdziwej („dojrzałej”) formy socjopolitycznej nacjonalizmu galicyjskiego.
Natomiast tym, co z pewnością miało wpływ na ostateczną jego formę, był nacjo-nalizm hiszpański23 – hispanizująca siła tak zwanego nation-building. Z przykrością odczuwany proces kastylizacji we wszystkich sferach życia społecznego był jednym z głównych czynników stymulujących powstanie, rozwój i przetrwanie nacjonali-zmów peryferyjnych (w tym galicyjskiego) we współczesnej Hiszpanii. W przy-padku Galicji instrumenty ukierunkowane na hispanizację (szkolnictwo, wojsko, komunikacja, administracja itp.) przybrały formę ekstremalną, mającą na celu dominację nad Galicją, podobnie jak manifestacje polityczne i odzwierciedlenie instytucjonalne nacjonalizmu hiszpańskiego oraz jego zaplecze społeczne. Dało to początek nowej fazie nacjonalizmu galicyjskiego XX w. i przydało specyfi cznych cech: zdolności przetrwania, trudności w pozyskaniu szerokiego poparcia społecz-nego konieczspołecz-nego dla stworzenia jednolitego frontu polityczspołecz-nego, rozwoju powol-nego i pozbawiopowol-nego skłonności do użycia siły, centryzmu społeczpowol-nego oraz
23 Nacjonalizm hiszpański/hispanizacja oznacza tutaj kastylizację.
tendencji do orientacji lewicowej pomimo istnienia odłamu prawicowego. Warto podkreślić, że powyższa analiza wskazuje na porażkę czynnika etnicznego w pro-cesie tworzenia się nacjonalizmu galicyjskiego. Oznacza to, że jest on bodźcem dla powstania ruchów nacjonalistycznych, ale nie głównym motorem jego egzystencji ani warunkiem przetrwania.