W ROSJI, NA BIAŁORUSI I UKRAINIE Próba analizy porównawczej
ROSYJSKIE DOŚWIADCZENIA REFERENDALNE
R
OSJA NIE M IAŁA zakorzenionych tradycji demokratycznych. W ZSRR istniał de jure rozbudowany w konstytucji system demokratyczny wraz z możliwością prze-prowadzenia wiążącego reżim referendum. W rzeczywistości zapisy te były zupeł-nie martwe. Pierwsze referendum w ZSRR zostało skonstruowane przez partyjnych decydentów jako plebiscyt „za” czy „przeciw” dalszemu funkcjonowaniu imperium.W założeniu strategów politycznych Kremla, społeczeństwo radzieckie, korzystając z najbardziej demokratycznej formy demokracji, miało opowiedzieć się przeciwko wolności i demokracji.
Referendum z 17 marca 1991 r. zostało zaplanowane jako swoiste votum zaufa-nia dla władzy i personalnie dla prezydenta ZSRR Michaiła Gorbaczowa. Pozytywny wynik głosowania był łatwy do przewidzenia. Mieszkańcy ZSRR wcale nie marzyli o pełnej suwerenności.
Tabela 1. Wyniki referendum z 17 marca 1991 r.
(Czy uważasz za konieczne dalsze istnienie ZSRR złożonego z równych i suwerennych republik?)
Republika: Frekwencja
%
Odpowiedź „Tak”
(w %)
Rosyjska SFRR 75,4 71,3
Ukraińska SSR 83,5 70,2
Białoruska SSR 83,3 82,7
Uzbecka SSR 95,4 93,7
Kazachska SSR 88,2 94,1
Azerbejdżańska SSR 75,1 93,3
Kirgiska SSR 92,9 96,4
Tadżycka SSR 94,4 96,2
Turkmeńska SSR 97,7 97,9
Źródło: http://ru.wikipedia.org, odczyt z dn. 12.06.2006.
Zdecydowana większość obywateli opowiedziała się za istnieniem ZSRR. Trzeba przy tym pamiętać, że partia w dalszym ciągu miała niemal pełny monopol na dostarczanie informacji, a co za tym idzie – swojej wersji rzeczywistości. W refe-rendum udział wzięło jedynie 9 z 15 republik związkowych. Republiki bałtyckie (Litwa, Łotwa i Estonia) oraz zakaukaskie (Gruzja i Armenia) odmówiły przepro-wadzenia referendum. Inne dodały własne pytania – Ukraina o wejście do związku na podstawie własnej deklaracji suwerenności. Rosja postawiła pytanie o ustano-wienie instytucji Prezydenta Federacji Rosyjskiej11. W pozostałych republikach zdecydowana większość obywateli opowiedziała się za zachowaniem ZSRR (naj-mniej zwolenników dalszego istnienia ZSRR odnotowano na Ukrainie i w Rosji – odpowiednio 70,2% i 71,3%) .
Inicjatorem referendum12 był prezydent ZSRR Michaił Gorbaczow, który w gło-sowaniu ludowym odniósł sukces. Podkreślić jednak należy, że był to sukces pyrrusowy. Uwadze prezydenta ZSRR umknęło kilka znaczących kwestii: po pierwsze, absencja w głosowaniu 6 republik, po drugie, dążenie liderów kilku kolejnych republik do oswobodzenia się spod dominacji Gorbaczowa (a było to możliwe jedynie w wypadku rozwiązania ZSRR) i wreszcie, co najważniejsze – fakt, że w przeprowadzonym równoległe w RSFSR (Rosji) referendum na temat powo-łania do życia urzędu prezydenta tej republiki, „za” opowiedziało się aż 70%
wyborców (52,45% ogólnej liczby uprawnionych do głosowania). Stanowiło to oczywistą przesłankę do wysunięcia wniosku, że jakiekolwiek gwałtowne działania na rzecz zachowania ZSRR mogą natrafi ć w Rosji na zdecydowany opór. Obóz Borysa Jelcyna nawoływał swoich zwolenników do głosowania na „nie”, tzn. za rozwiązaniem ZSRR. Wydawało się, że jest to najprostsza droga do usunięcia Gorbaczowa (trzy miesiące później B. Jelcyn został prezydentem RSFSR). Bez Rosji ZSRR nie miał zaś racji bytu.
Ostatecznie, pomimo wyrażonej w referendum woli zachowania ZSRR, już w grudniu 1991 r. państwo to uległo ostatecznej dezintegracji. W tym wypadku głos społeczeństwa został zlekceważony. Dlaczego tak się stało? Wydaje się, że
„grzechem pierworodnym” tego głosowania ludowego było jego skrajnie instru-mentalne potraktowanie przez wszystkie strony konfl iktu. Gorbaczowowi zależało głównie na zachowaniu władzy, a to było możliwe jedynie poprzez reaktywowanie
11 B. Dziemidok-Olszewska, Instytucja prezydenta w państwach Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin 2003, s. 48.
12 Le référendum dans les États membres de la Communauté Européenne. Dossiers d’Études et de Documentation, Bruxelles–Luxembourg, 1990, s. 31.
ZSRR-bis. W tym celu powołał się na głos zdezorientowanego społeczeństwa, które do końca nie było przekonane, czego chce.
Faktycznie pierwsze referendum w niepodległej Rosji miało miejsce wiosną 1993 r. Jego przygotowywanie i przeprowadzenie odbywało się w atmosferze kil-kunastomiesięcznych walk o dominację na scenie politycznej pomiędzy legislatywą i egzekutywą. W pierwotnym założeniu referendum miało dać odpowiedź na pytanie o dalszy kierunek przemian ustrojowych w Rosji. Targi polityczne pomię-dzy quasi-parlamentem (Zjazdem Deputowanych Ludowych) a prezydentem Borysem Jelcynem sprawiły, że referendum pozbawione zostało treści merytorycz-nych (między innymi pytania o własność prywatną), stając się zwykłym plebiscy-tem „za” lub „przeciwko” Prezydentowi Federacji. Parlament, pomimo przyjętych wcześniej zobowiązań, bardzo ostro sprzeciwiał się projektowi przeprowadzenia referendum13.
Wyniki referendum okazały się dużym sukcesem Jelcyna. Spośród 64,18%
biorących udział w głosowaniu, na najważniejsze dla prezydenta dwa pierwsze pytania pozytywnej odpowiedzi udzieliło odpowiednio 58,7% i 53,0% głosujących14 (tabela 2).
Tabela 2. Wyniki referendum w Rosji z 25 kwietnia 1993 r.
Pytania w referendum Liczba osób głosujących
„tak” (w%) 1. Czy masz zaufanie do prezydenta Federacji Rosyjskiej? 58,7 2. Czy zgadzasz się na politykę społeczno-gospodarczą
realizowaną przez prezydenta Federacji Rosyjskiej? 53,0 3. Czy uważasz, że należy przeprowadzić wcześniejsze
wybory prezydenckie? 49,5
4. Czy uważasz, że należy przeprowadzić wcześniejsze
wybory deputowanych ludowych Federacji Rosyjskiej? 67,2 Źródło: http://ww.fci.ru/ref_04_1993_1.html, odczyt z dn. 20.07.2006.
13 A.R. Bartnicki, Demokratycznie legitymizowany autorytaryzm w Rosji 1991–2004, Białystok 2007, s. 123–124.
14 Jeszcze przed referendum Sąd Konstytucyjny orzekł, że pierwsze dwa pytania nie mają charak-teru konstytucyjnego, więc podstawą do ich liczenia jest liczba wyborców biorących udział w refe-rendum. W wypadku dwóch pozostałych pytań większość, według SK, należy liczyć od ogólnej liczby uprawnionych do głosowania.
Komentując wyniki Borys Jelcyn podkreślił, że referendum udowodniło, iż
„podziały i konfrontacja na szczytach władzy nie odzwierciedlają rzeczywistego układu sił i nastrojów w społeczeństwie”15. Szczególnie zaskakująca była społeczna reakcja na drugie pytanie. Można było spodziewać się, że Rosjanie dla „świętego spokoju” poprą Jelcyna16. Prezydent odniósł zwycięstwo, zlekceważył jednak głos społeczeństwa17 w kwestii przeprowadzenia wcześniejszych wyborów deputowa-nych ludowych. Odpowiedzią Kremla na społeczne poparcie wyrażone dla reform ekonomicznych było powołanie do rządu zwolenników zatrzymania dalszych przeobrażeń. Samo referendum było raczej ułudą demokracji bezpośredniej, obliczoną na zyskanie czasu potrzebnego do umocnienia własnej pozycji niż rze-czywistą prośbą skierowaną do suwerena – Narodu o rozstrzygnięcie sporu18. Społeczeństwo miało jedynie sankcjonować podjęte decyzje, stąd też wybiórczy sposób interpretacji wyników referendum.
Przed Jelcynem stanęło zadanie maksymalnego wykorzystania sukcesu. Wojna o władzę w Rosji toczyła się dalej19. Przełom mógł nastąpić dopiero po uchwaleniu nowej ustawy zasadniczej, która ostatecznie zlikwidowałaby przeżytki ustroju konstytucyjnego pochodzące z czasów komunistycznych, a także nakreśliłaby jasne relacje między organami państwa. Poparcie społeczeństwa sprawiło, że Jelcyn postanowił przeforsować własny projekt konstytucji, na co nie chciała zgodzić się Rada Najwyższa. Opozycja parlamentarna liczyła, że reformy gospodarcze, które boleśnie dotknęły znaczną część mieszkańców Rosji, podważą zaufanie społeczeń-stwa do ekipy Jelcyna, zapewniając tym samym parlamentowi moralną przewagę nad prezydentem. Konsekwencją tego mogło być uchwalenie konstytucji w duchu postulatów wysuwanych przez deputowanych20. Kwietniowe zwycięstwo w refe-rendum pozwoliło jednak prezydentowi na przejęcie inicjatywy politycznej.
W końcu maja Jelcyn wydał dekret zwołujący na dzień 5 czerwca Naradę Konsty-tucyjną z udziałem 250 przedstawicieli dobranych według jego woli. Prezydent
15 Por. S. Popowski, Powrót starego systemu jest niemożliwy, „Rzeczpospolita”, 14.06.1993.
16 B. Jelcyn, Notatki prezydenta, tłum. A. Kotowska, Warszawa 1995, s. 324.
17 Podobnie, jak miało to miejsce w referendum dotyczącym zachowania ZSRR z marca 1991 r.
18 E. Kużelewska, A.R. Bartnicki, Referendum in Poland and Russia. Comparative analysis attempt,
„Th e International Aff airs Review” 2008, nr 1, 2 (157, 158), s. 127.
19 Zob. E. Kużelewska, A.R. Bartnicki, Miejsce i znaczenie referendum w rozwiązaniach ustrojowych i praktyce politycznej Polski i Rosji. Próba analizy porównawczej, [w:] Wybrane zagadnienia polskiej i europejskiej demokracji, red. S. Wróbel, Toruń 2008, s. 311.
20 Powstał nawet parlamentarny projekt konstytucji przygotowany przez Olega Rumiancewa.
liczył, że w miarę pokojowo uda mu się uzyskać formalno-prawną legitymację dla
„własnego” projektu konstytucji21 i tym samym wyeliminować opozycję.
Dnia 11 września 1993 r. na Kremlu zapadła decyzja o rozwiązaniu Zjazdu Deputowanych Ludowych. Prezydent pragnął wykorzystać poparcie społeczne, które przyniosło mu referendum, a także strach opinii publicznej przed ostateczną destabilizacją sytuacji w Rosji. We wrześniu 1993 r. Jelcyn wydał dekret nr 1400
„O stopniowej reformie konstytucyjnej w Federacji Rosyjskiej”, który rozwiązał Zjazd Deputowanych Ludowych i Radę Najwyższą Federacji Rosyjskiej, wprowa-dzając tym samym rządy prezydenckie. W akcie dodatkowym do dekretu prezydent określił system, strukturę oraz organizację władzy do czasu przyjęcia nowej kon-stytucji i wyborów parlamentarnych, które miały odbyć się 12 grudnia 1993 r.22
W dniu 12 grudnia 1993 r., wraz z wyborami do Dumy, przeprowadzono refe-rendum konstytucyjne, w którym 58,4% spośród głosujących opowiedziało się za projektem konstytucji23. Społeczna akceptacja projektu konstytucji nie była zbyt imponująca, świadczyła jednak o wsparciu danego kierunku polityki i podejmo-wania środków prowadzących do normalności życia publicznego kraju24.
Było to ostatnie rosyjskie referendum. Od tego czasu, pomimo sporadycznie podejmowanych przez różne organizacje polityczne i społeczne prób, nie udało się przeprowadzić kolejnego, ogólnonarodowego referendum. Należy jednak wspo-mnieć, że wszelkie inicjatywy w tej materii były dotąd odrzucane przez Centralną Komisję Wyborczą Federacji Rosyjskiej.