UKRAIŃSKIE DOŚWIADCZENIA REFERENDALNE

N

Pierwsze z nich miało miejsce 17 III 1991 r. i dotyczyło zachowania ZSRR. Ponad 70% Ukraińców opowiedziało się za dalszym istnieniem Związku Radzieckiego.

W październiku 1991 r. Rada Najwyższa podjęła decyzję o przeprowadzeniu referendum, którego przedmiot stanowiła kwestia niepodległości Ukrainy.

21 A. Czajowski, Demokratyzacja Rosji w latach 1987–1999, Wrocław 2001, s. 88.

22 B. Dziemidok-Olszewska, op.cit., s. 55.

23 Była to jak dotąd najniższa frekwencja – zob: A.R. Bartnicki, M. Siemieniuk, Тождественность российского общества и его отношение к власти в переходный период, „Studia Slawistyczne”

2006, t. 6, s. 11–30.

24 E. Zieliński, Współczesna Rosja. Studium polityczno-ustrojowe, Warszawa 1995, s. 131.

Dnia 1 grudnia 1991 r. na Ukrainie odbyło się referendum w sprawie niepodle-głości państwa. W referendum wzięło udział 84,18% obywateli uprawnionych do głosowania, spośród których 90,32% głosowało za pełną niezależnością ich kraju²⁵. Referendum było ostatecznym aktem potwierdzającym powstanie w Europie nowego państwa oraz wyrazem wielkiego tryumfu aspiracji narodowych Ukraiń-ców²⁶. Równolegle z referendum odbyła się też pierwsza tura wyborów prezydenc-kich, które ostatecznie wygrał Leonid Krawczuk, z inicjatywy którego 8 grudnia 1991 r. w Puszczy Białowieskiej odbyło się spotkanie nowo wybranego prezydenta Ukrainy, Rosji i przewodniczącego Rady Najwyższej Białorusi skutkujące utwo-rzeniem Wspólnoty Niepodległych Państw i  podpisaniem aktu rozwiązania ZSRR²⁷.

Drugie referendum na Ukrainie miało miejsce 16 kwietnia 2000 r., a decyzję o jego przeprowadzeniu poprzedziła kryzysowa sytuacja polityczna. W 1999 r.

wybory prezydenckie na Ukrainie wygrał Leonid Kuczma, który podjął próbę utworzenia większości parlamentarnej bezkrytycznie popierającej jego decyzje.

Tymczasem prezydent spotkał się z silną opozycją tworzoną głównie przez komu-nistów, socjalistów i  partię chłopską. Prezydent mógł liczyć na poparcie 236 deputowanych, przeciwko niemu wystąpiło 180. Obie strony rozpoczęły ostry spór o stanowisko przewodniczącego parlamentu. W styczniu 2000 r. wskutek niemoż-liwości dokonania korzystnego wyboru, zwolennicy prezydenta opuścili parlament i zebrali się w Domu Ukraińskim. Zaistniała dwuznaczna sytuacja skutkująca istnieniem dwóch zwalczających się i osobno obradujących parlamentów. Kryzys zażegnano na początku lutego. W czasie trwania kryzysu parlamentarnego, prezy-dent Kuczma postanowił zorganizować referendum, które (podobnie jak na Bia-łorusi) miało umożliwić mu zmarginalizowanie roli parlamentu, a przede wszyst-kim wprowadzić rządy całkowicie zależne od prezydenta. Skutkiem ewentualnego zwycięstwa prezydenta w referendum byłyby przedterminowe wybory parlamen-tarne oraz utworzenie drugiej izby parlamentu składającej się z przedstawicieli obwodów mianowanych przez prezydenta. Z kolei zniesienie immunitetu deputo-wanego pozwoliłoby prezydentowi ukarać krnąbrnych deputowanych za obrazę

25 Pierwszym państwem, które uznało niepodległość Ukrainy na arenie międzynarodowej była Polska, P.  Bliski, System polityczny Ukrainy, [w:] Systemy polityczne państw Europy Środkowej i Wschodniej, red. W. Sokół, M. Żmigrodzki, Lublin 2005, s. 547.

26 R. Mojak, Republika Ukrainy, [w:] Ustroje państw współczesnych, t. 2, red. E. Gulewicz, Lublin 2002, s. 261.

27 W. Żebrowski, Współczesne systemy polityczne. Zarys teorii i praktyka w wybranych państwach świata (podręcznik akademicki), Olsztyn 2007, s. 256–257.

władz państwowych i prezydenta. A przecież immunitet stanowi gwarancję niety-kalności i niezależności od innych organów władzy państwowej i jest szczególnie niezbędny w nowo tworzących się demokracjach.

W referendum Ukraińcy odpowiadali na cztery pytania (zob. tabela 3).

Tabela 3. Pytania i wyniki w ukraińskim referendum z dn. 16 kwietnia 2000 r.

Pytania w referendum odpowiedzi

„za”

1. Czy popierasz propozycję uzupełnienia art. 90 Konstytucji w brzmieniu: „Prezy-dent Ukrainy może bezterminowo rozwiązać Radę Najwyższą, jeśli Rada Najwyższa w ciągu miesiąca nie wyłoni stałej większości parlamentarnej lub w ciągu 3 miesięcy nie uchwali przygotowanego i złożonego zgodnie z prawem przez Radę Ministrów Ukrainy budżetu państwa”

84,69%

2. Czy zgadzają się Państwo z koniecznością ograniczenia immunitetu parlamen-tarnego Deputowanych Ukrainy i zmiany w trzeciej części artykułu 80 Konstytucji:

„deputowany na Ukrainie nie może być bez zgody Rady Najwyższej pociągnięty do odpowiedzialności karnej, zatrzymany lub aresztowany?”

89%

3. Czy zgadzają się Państwo na zmniejszenie całkowitej liczby deputowanych na Ukrainie z 450 do 300 i zmianę w artykule 76 Konstytucji słów „czterysta pięćdziesiąt”

na wyraz „trzysta” i dokonanie odpowiednich zmian w ordynacji wyborczej?

89,91%

4. Czy popierasz utworzenie dwuizbowego parlamentu na Ukrainie, w którym jedna z Izb reprezentuje interesy Regionów Ukrainy i sprzyjała ich rozwojowi, a także odpowiednie zmiany w konstytucji i prawodawstwa wyborczego?

81,68%

Źródło: http://www.cvk.gov.ua/pls/r001/webproc0r, odczyt z dn. 08.02.2009; http://www.cvk.gov.ua/

pls/r001/webproc0r, odczyt z dn. 08.02.2009.

Frekwencja w referendum była bardzo wysoka i wyniosła 81,15%. Pytanie o utworzenie parlamentu bikameralnego nie było bezpośrednio wiążące, ponieważ ewentualna zmiana struktury parlamentu musiałaby zostać poprzedzona odpo-wiednią nowelizacją konstytucji. Można ewentualnie spierać się o  zasadność utworzenia dodatkowej izby parlamentu, bowiem Ukraina jest państwem unitar-nym, w którym nie ma ani obowiązku, ani potrzeby istnienia izby drugiej. Być może główną korzyścią wynikającą z utworzenia parlamentu dwuizbowego byłaby lepsza jakość tworzonego prawa.

Referendum z 2000 r. w istocie było ogólnonarodową batalią narodową, z której zwycięsko wyszedł prezydent (zważywszy na wyniki głosowania). Referendum odbyło się z licznymi naruszeniami procedur demokratycznych, a także pod presją propagandy za przyjęciem zmian proponowanych przez prezydenta Kuczmę.

Ostatecznie próba zmiany konstytucji nie powiodła się, ponieważ referendum miało charakter jedynie konsultacyjny. Trybunał Konstytucyjny jednoznacznie orzekł, że wszelkie nowelizacje konstytucji wymagają zatwierdzenia przez parla-ment²⁸. Parlament zaś nie wyraził zgody na zmiany proponowane przez prezy-denta.

Należy stwierdzić, że kwietniowe referendum i jego wyniki skutkowały zmianą kierunku sprawowania władzy, zmierzającej w stronę dyktatury. Styl uprawiania polityki przez ukraiński establishment nie był odmianą wariantu białoruskiego, ale też w niczym nie przypominał zachowania standardów demokratycznego państwa prawa. Opozycja na Ukrainie okazała się zbyt silna. Znacznie silniejsza niż na Białorusi była też świadomość narodowa i obawa przed Rosją. W 2001 r. parlament kilkakrotnie – choć bezskutecznie – starał się uruchomić procedurę impeachmentu wobec Kuczmy. Pojawiły się też oskarżenia o korupcję i bezprawną sprzedaż broni za granicę.

W  wyborach prezydenckich 2004  r. Kuczma poparł kandydaturę Wiktora Janukowycza. Liczne nieprawidłowości czy zwyczajne fałszerstwa wyborcze dopro-wadziły do wybuchu tzw. „Pomarańczowej Rewolucji” i przejęcia władzy przez Wiktora Juszczenkę. Konfl ikty polityczne w latach 2005–2009 między blokiem prezydenckim i zwolennikami Julii Tymoszenko skłaniają obie strony do wszczy-nania prac nad rozpoczęciem procedury referendum, które mogłoby pozwolić Ukrainie na wyjście z impasu politycznego. Jak dotąd takie referendum nie doszło jednak do skutku. Na Ukrainie mówi się też o ewentualnym referendum dotyczą-cym przystąpienia do NATO. Pamiętać jednak trzeba, że pragnienie zjednoczenia się z Europą czy wstąpienia Ukrainy do NATO jest dla przeciętnego Ukraińca porównywalne z „pragnieniem chłopskiego syna, żeby ożenić się z pańską córką – jest to więc wygodne, i nobilitujące, ale z drugiej strony „jakieś nie takie”²⁹.

Podkreślić należy dominującą pozycję prezydenta Ukrainy, który mimo iż nie jest szefem władzy wykonawczej, zachowuje silną pozycję wynikającą z przyzna-nych mu konstytucyjnie funkcji. Jest to model „prezydentury aktywnej”³⁰, gdzie

28 M. Wawrzonek, Ewolucja władzy wykonawczej na Ukrainie po „pomarańczowej rewolucji”, [w:]

Władza wykonawcza w Polsce i Europie, red. M. Drzonek, A. Wołek, Kraków–Nowy Sącz 2009, s. 177.

29 R. Potocki, Strategia Europy wobec Ukrainy w latach 2001–2004, [w:] Drogi i bezdroża ku de-mokracji, red. R. Bäcker, J. Marszałek-Kawa, Toruń 2005, s. 223.

30 A. Stec, Instytucja prezydenta w ukraińskich rozwiązaniach ustrojowych, [w:] Parlament, prezy-dent, rząd. Zagadnienia konstytucyjne na przykładach wybranych państw, red. T. Mołdawa, J. Szymanek, Warszawa 2008, s. 111.

wyraźnie widać zaangażowanie prezydenta w grę polityczną poprzez sięganie m.in.

do referendum.