2. Teoretyczne aspekty przetrwania przedsiębiorstw
2.3. Czynniki determinujące zdolność przedsiębiorstw do przetrwania
2.3.2. Czynniki przetrwania lub upadku przedsiębiorstwa
M. Szczerbak zidentyfikowała przyczyny upadłości przedsiębiorstw w Polsce na podstawie opinii syndyków masy upadłościowej i nadzorców sądowych. Z badań tych wynika, że najczęstszą przyczyną upadłości są czynniki wewnętrzne dotyczące sfery operacyjnej (22% wskazań) oraz finansowej (20% wskazań). Na kolejnym miejscu znalazły się przyczyny o charakterze wewnątrzorganizacyjnym (13%), kapitałowe (12%), wynikające z polityki gospodarczej (10%), rynkowe i społeczne oraz związane z niewłaściwym przeprowadzeniem prywatyzacji (po 9% wskazań), a najrzadziej wskazywaną przyczyną były nieudane fuzje i przejęcia (5% wskazań) [Szczerbak 2007, s. 39]. Na podstawie wyników badania autorka dochodzi do wniosku, że zagrożenia w przedsiębiorstwie są zazwyczaj spowodowane czynnikami o charakterze wewnętrznym (55% wskazań respondentów) i są rezultatem nieprawidłowości w strukturze i funkcjonowaniu przedsiębiorstwa. Te same badania pokazują, że głównymi przyczynami upadłości wśród przedsiębiorstw handlowych były: słabość zarządzania, ujemny wynik finansowy, wysokie zadłużenie przedsiębiorstwa, przeterminowane zobowiązania i błędna strategia [Szczerbak 2007, s. 40]. Do katalogu najbardziej istotnych przyczyn upadłości należy dodać: słabości i błędy w zarządzaniu należnościami, środkami pieniężnymi, wysoki wskaźnik dźwigni finansowej, wzrost zapotrzebowania na kredyty i pożyczki oraz opóźnienia w ich spłacie, brak odpowiedniej kontroli finansowej i audytu wewnętrznego, agresywna (kreatywna) rachunkowość oraz postępujące procesy globalizacyjne i nasilanie się konkurencji [Szczerbak 2007, s. 44].
Zgodnie z danymi Eurobarometru, w porównaniu do innych krajów europejskich wskaźnik niepowodzeń gospodarczych w Polsce jest wysoki, drugi po Hiszpanii. Aż 14% ogółu dorosłych osób zakończyło prowadzoną działalność gospodarczą z powodu porażki, natomiast liczba ogłaszanych upadłości jest stosunkowo niewielka [Kowalewska 2011, s.7-8]. W raporcie z badań PARP pt. „II szansa dla przedsiębiorców” przyjęto, że niepowodzenia gospodarcze są odzwierciedlone w liczbie przedsiębiorstw wyrejestrowanych z rejestru REGON. Podczas gdy liczba wyrejestrowań jest wysoka i nadal rośnie w ostatnich latach (240 000 podmiotów w roku 2010), w 2009 roku ogłoszono w Polsce zaledwie 693 upadłości, a w roku 2010 - 655 [Kowalewska 2011, s. 7-8].
49 Według raportu PARP przyczynami nierównowagi pomiędzy liczbą niepowodzeń (porażek) biznesowych, a liczbą upadłości są [Kowalewska 2011, s. 8]:
• niski poziom wiedzy przedsiębiorców w zakresie prawa upadłościowego i naprawczego,
• rygorystyczne postawy społeczeństwa wobec postępowania upadłościowego, • dysfunkcjonalne prawo upadłościowe i naprawcze.
Tabela 2.5. zawiera podstawowe informacje o przekroju przedsiębiorstw, które ulegają upadłości w Polsce.
Tabela 2.5. Profil przedsiębiorstw podlegających procedurze upadłości w Polsce w latach 2009-2010
Kryterium Charakterystyka upadających przedsiębiorstw
Wielkość Podmioty małe (73%), średnie (15%), duże (12%)
Forma prawna Spółki z o.o. (69%), osoby fizyczne i wspólnicy s.c. (15%)
Branża Przetwórstwo przemysłowe (41%), handel (22%), budownictwo (15%)
Inicjatorzy Wierzyciele upadających przedsiębiorstw (7/10 postępowań)
Rodzaj upadłości Likwidacja (85%), postępowanie układowe, naprawcze (poniżej 1%)
Przychody i czas funkcjonowania
Brak typowości
Źródło: opracowanie własne na podstawie Kowalewska 2011, s. 8-9.
Z zaprezentowanych danych wynika, że choć większość przedsiębiorstw podlegających procedurze upadłości należy do sektora MŚP, to jednak instytucja upadłości w niewielkim stopniu reguluje procesy demograficzne dominujących w polskich warunkach przedsiębiorstw osób fizycznych. Można przypuszczać, że na tworzenie i rozwój tych podmiotów większy wpływ mają innego typu czynniki o charakterze instytucjonalnym.
Z badań PARP wynika, że głównymi przyczynami zamykania działalności gospodarczej w grupie przedsiębiorstw sektora MŚP są [Kowalewska 2011, s. 9]:
• przyczyny o charakterze rynkowym: duża konkurencja, załamanie popytu, spadek liczby zamówień,
• powiązane z pierwszą grupą przyczyn, ograniczenie środków finansowych i utrata płynności finansowej,
• niekorzystny klimat dla przedsiębiorczości (biurokracja, administracja, wysokie koszty prowadzenia działalności).
50 Ostatnia z wymienionych przyczyn zamknięcia działalności była wskazywana przez ogół respondentów, natomiast wśród przedsiębiorców, którzy w przeszłości zamknęli firmę czynnikom tej grupy nadawano mniejsze znaczenie [Kowalewska 2011, s. 9]. Pomimo tego można sądzić, że czynniki związane z charakterem otoczenia przedsiębiorstw nie są obojętne dla rozwoju, funkcjonowania i przetrwania przedsiębiorstw, szczególnie w początkowych etapach cyklu życia. Problem ten zostanie rozwinięty w dalszej części pracy.
Wzrost wskaźników bankructwa przedsiębiorstw następuje w czasach pogorszenia koniunktury gospodarczej, jednak czynniki natury ekonomicznej nie są jedynymi przyczynami upadłości. Należy wziąć pod uwagę również inne czynniki, takie jak: nieprawidłowości wewnątrz przedsiębiorstwa, brak wiedzy, w tym prawniczej, błędy w
zarządzaniu, w tym finansami oraz przestępstwa. Czynniki związane z etyką biznesu i postawą moralną przedsiębiorcy są wykazywane wśród determinant umieralności
przedsiębiorstw [Rogowski i in. 2011, s. 8-9].
Rogowski i in. [2011, s.9] dokonali klasyfikacji czynników zewnętrznych i wewnętrznych, które mogą prowadzić do kryzysu i upadku przedsiębiorstwa. Autorzy
podkreślają, że lepsze rozpoznanie tych czynników jest konieczne, aby przeciwdziałać częstym niepowodzeniom w biznesie, szczególnie w odniesieniu do przedsiębiorstw sektora MŚP (tabela 2.6). W opinii Rogowskiego i in. [2011] ważnymi czynnikami sukcesu są wiedza, umiejętności i poziom wykształcenia przedsiębiorcy, a także zasoby finansowe, strategia i pomoc publiczna (wsparcie przedsiębiorcy). W związku z tym poprawę przeżywalności i szybszy rozwój małych i mikro przedsiębiorstw powinno się uzyskać dzięki podnoszeniu wiedzy i kompetencji w następującym zakresie [Rogowski i in. 2011, s. 13-14]:
• zarządzania (w tym zarządzania kryzysem),
• finansów (w tym rachunkowości zarządczej oraz uwarunkowań makroekonomicznych),
• prawa (w tym prawa upadłościowego i naprawczego),
• zachowań przedsiębiorców (tzw. umiejętności miękkich, rozwoju osobowości).
Choć wiedza i umiejętności przedsiębiorców należą do czynników wewnętrznych, w
realizacji przedstawionych wyżej postulatów dużą rolę mogą odgrywać instytucje i organizacje funkcjonujące w otoczeniu przedsiębiorstw, oferujące wsparcie natury
51
Tabela 2.6. Czynniki i przyczyny kryzysu w przedsiębiorstwie
Czynniki prowadzące do kryzysów i upadku przedsiębiorstwa zewnętrzne
(poza kontrolą przedsiębiorcy)
wewnętrzne
(kontrolowane przez przedsiębiorcę) Otoczenie bliższe:
Silna konkurencja,
Zachowania dostawców, konkurentów,
Bariery popytowe – poziom dochodów ludności, Mały potencjał rozwojowy sektora,
Duża siła dostawców,
Niskie koszty wejścia i znaczne koszty wyjścia z sektora.
Otoczenie dalsze:
Polityka fiskalna – wysokie obciążenia fiskalne, Wysokie koszty środowiskowe,
Niedorozwój infrastruktury biznesowej,
Prawo działalności gospodarczej, często zmieniające się przepisy,
Niekorzystny dla przedsiębiorczości klimat społeczny,
Sytuacja ekonomiczna kraju,
Inflacja i polityka pieniężna – wysokie stopy procentowe,
Zmiana sytuacji gospodarczej za granicą, załamanie popytu,
Polityka gospodarcza – deregulacja branż, Model konsumpcji i oszczędzania, Oczekiwania inwestorów,
Zmiany technologiczne, Chronicznie niewydolne branże, Konkurencja międzynarodowa, Polityka banków,
Prywatyzacja, Katastrofy naturalne.
Słabe corporate governance,
Słabe zarządzanie – brak wizji i strategii działania, Słabe zarządzanie kapitałem obrotowym,
Nieodpowiednia kontrola finansowa, Wysokie koszty - wysoka kapitałochłonność, Wysokie, nadmierne zadłużenie,
Przeinwestowanie (wielkie przedsięwzięcia), Niedobór kapitałów,
Niedostateczne działania marketingowe, Skala działalności przekraczająca możliwości, Niewystarczająca wiedza i praktyka prawna, Niewystarczająca wiedza ekonomiczna, Celowe działanie na szkodę firmy,
Maksymalizacja zysków (wartości) w krótkim okresie,
Błędy popełniane przez kierownictwo firmy, Koncentracja podaży (jeden kontrahent), Przejęcie/fuzje,
Polityka finansowa,
Inercja i bałagan organizacyjny, Niska konkurencyjność produktów, Trudności w ściąganiu należności,
Zbyt duże zaufanie do firm konsultingowych,
Presja akcjonariuszy do zwiększania zysków za wszelką cenę,
Niewłaściwe zarządzanie wiedzą i informacjami, Nieprzestrzeganie (brak) procedur kontroli, Wielkość firmy,
Młodość firmy,
Działalność w branży schyłkowej,
Niedostatek wykwalifikowanych pracowników, Niski poziom wiedzy,
Przypadek, szczęście.
Źródło: Rogowski i in. 2011, s. 10.
M. K. Nowakowski [2003, s.102] także wyróżnia dwa rodzaje przyczyn kryzysów przedsiębiorstwa: zewnętrzne i wewnętrzne. Wśród zewnętrznych wymienia między innymi: tempo wzrostu gospodarczego kraju, regionu i rejonu, politykę ekonomiczną wobec przedsiębiorstw, politykę fiskalną, poziom dochodów ludności, model konsumpcji, kondycję podmiotów współpracujących, wielkość i strukturę popytu, skłonność do oszczędzania i konsumowania dochodów, natężenie konkurencji w sektorach, tempo zmian technologicznych oraz skalę nowości. Do przyczyn wewnętrznych zalicza natomiast brak równowagi pomiędzy celami a zasobami przedsiębiorstwa. Według tego autora kryzys stanowi zagrożenie dla istnienia przedsiębiorstwa, ale może również prowadzić do jego
52 rozwoju. Warunkiem koniecznym przetrwania przedsiębiorstw w globalnej gospodarce staje się włączenie internacjonalizacji w system zarządzania strategicznego [Nowakowski 2003, s. 100-101].
W pracy przyjmuje się [za: Dominiak 2005], że czynniki przetrwania i upadku przedsiębiorstw są w istocie tożsame.
Czynniki wywierające wpływ na przetrwanie przedsiębiorstw zostały sklasyfikowane na podstawie badań prowadzonych w ramach European Network for SME Research (ENSR). Wyróżniono dwie grupy czynników, działających na dwóch poziomach: mikro i makroekonomicznym [Dominiak 2005, s. 243]. Tabela 2.7. przedstawia podział czynników z uwzględnieniem pozytywnego i negatywnego efektu dla przetrwania przedsiębiorstw.
Tabela 2.7. Czynniki wpływające na szanse przetrwania i ekspansji nowo tworzonych przedsiębiorstw
Poziom makro Poziom mikro
Efekt pozytywny
Sprzyjająca sytuacja gospodarcza Sprzyjające warunki regionalne Sprzyjająca sytuacja w danej gałęzi Rozwój technologiczny
Usługi wspierające i doradcze Publiczne usługi wspierające biznes
Kwalifikacje założyciela i pracowników Doświadczenie założyciela i pracowników Kwalifikacje menedżerskie Źródła finansowania Internacjonalizacja rynku Powiązania sieciowe
Przedsiębiorstwa już istniejące Dywersyfikacja produktów
Efekt negatywny
Niedostateczny popyt Konkurencja rynkowa Obciążenia administracyjne Uciążliwe przepisy socjalne i fiskalne
Niewłaściwe funkcjonowanie rynku pracy
System finansowy
Struktura własności
Niewielki zainwestowany kapitał
Źródło: Dominiak 2005, s. 243 na podstawie Observatory of European SMEs 2002, nr 5, s. 42.
Na podstawie badań literaturowych trudno jednoznacznie określić wyczerpującą listę czynników determinujących przetrwanie lub upadek przedsiębiorstw. Większość przedstawionych dotychczas badań koncentruje się na czynnikach wewnętrznych związanych z przedsiębiorcą i przedsiębiorstwem. Wydaje się jednak, że o szansach na przetrwanie
53 przedsiębiorstw decyduje kombinacja czynników wewnętrznych i zewnętrznych - związanych z otoczeniem przedsiębiorstwa. Przyjęta w pracy perspektywa instytucjonalna daje możliwość badania zjawiska przetrwania przedsiębiorstw w szerokim kontekście, uwzględniającym wiele poziomów analizy. W tabeli 2.8 zaproponowano ujęcie czynników
przetrwania przedsiębiorstw według trzech poziomów: mikro, mezo i makrośrodowiskowego.
Tabela 2.8. Czynniki przetrwania według trzech poziomów analizy: mikro, mezo i makrośrodowiskowego
Poziom analizy Czynniki przetrwania
mikro
Związane z osobą przedsiębiorcy-założyciela:
wiek, płeć, cechy społeczno-kulturowe, status rodzinny, wykształcenie, doświadczenie zawodowe, wiedza i umiejętności założyciela (zarządzanie strategiczne, finansowe, marketingowe, zasobami ludzkimi), motywacje do podjęcia działalności
Związane ze strukturą przedsiębiorstwa: wiek, wielkość, forma własności, forma
organizacyjno-prawna
Związane z sytuacją finansową przedsiębiorstwa:
kapitał początkowy, źródła finansowania, struktura aktywów i pasywów, poziom zadłużenia, zdolności inwestycyjne, przychody, zyski
Związane z pozycją konkurencyjną przedsiębiorstwa:
zgromadzone zasoby ludzkie i materialne, poziom zaawansowania technologicznego i innowacyjności, strategie marketingowe dotyczące produktu, cen, promocji i dystrybucji, relacje z klientami, partnerami biznesowymi, instytucjami otoczenia biznesu, udział w rynku, wielkość popytu, strategie internacjonalizacji
mezo
Związane z charakterystyką branży:
etap cyklu życia branży (wzrostowe lub schyłkowe), nowoczesne, innowacyjne lub tradycyjne; stopień legitymizacji, natężenie konkurencji, struktura rynku, bariery wejścia i wyjścia, wielkość rynku, nisze rynkowe, wskaźniki narodzin, przetrwania i upadku przedsiębiorstw w branży
Związane z charakterystyką regionu:
sytuacja społeczno-gospodarcza, dominujące sektory, poziom infrastruktury, w tym wsparcia przedsiębiorstw, urbanizacja, położenie geograficzne, zasoby regionu, walory krajobrazowe, turystyczne, tradycje regionalne uwarunkowane historycznie, instytucje regionalne i lokalne
makro
Związane z sytuacją gospodarczą:
cykle koniunkturalne, poziom bezrobocia, PKB per capita, szara strefa, kondycja systemu bankowego, rozwój rynku kapitałowego, instytucje gospodarki rynkowej
Związane z otoczeniem technologicznym i edukacyjnym:
System edukacji, badania i rozwój, wynalazki, innowacje, dynamika postępu technologicznego i cywilizacyjnego
Związane z sytuacją polityczno-prawną:
polityka makroekonomiczna państwa, system podatkowy, prawo pracy, pomoc społeczna, regulacje dotyczące działalności gospodarczej, pozwolenia, koncesje, kontrole, pomoc publiczna, ochrona konkurencji, przepisy liberalizujące działalność w określonych obszarach, polityka wobec sektora MŚP
Związane z otoczeniem społeczno-kulturowym:
cechy demograficzne populacji ludzkiej, normy społeczne, wzorce postępowania, autorytety moralne, kształtowanie postaw etycznych, zachowania korupcyjne
54 Czynniki ujęte w tabeli 2.8. w wielu przypadkach są ze sobą powiązane i wzajemnie uzależnione. Na wszystkich poziomach analizy można odnaleźć czynniki o charakterze instytucjonalnym, a więc takie, które bazują na różnego typu instytucjach. Kompleksowa analiza na wielu poziomach pozwoliłaby na szersze ujęcie problematyki przetrwania przedsiębiorstw oraz jej lepsze zrozumienie. Całościowe ujęcie problemu nie jest jednak łatwe, ze względu na trudności w dostępie do danych oraz w operacjonalizacji niektórych zmiennych, np. na płaszczyźnie kulturowej. W związku z tym najczęściej prowadzone w literaturze przedmiotu badania koncentrują się na wybranym poziomie analizy mikro, mezo lub makrośrodowiskowej. Analiza instytucjonalna pozwala badać dane zjawisko na wielu poziomach przy uwzględnieniu kombinacji różnych czynników.
W dalszej części pracy skoncentrowano się na czynnikach wywierających wpływ na tworzenie, rozwój i przetrwanie przedsiębiorstw w początkowych fazach życia.
2.3.3. Czynniki determinujące zdolność nowo tworzonego przedsiębiorstwa do