in-terdyscyplinarności
od lat 70. obserwujemy w europejskim językoznawstwie i w całej humanisty-ce, wyraźnie nasilającą się od lat 90. ubiegłego stulecia, tendencję do „otwartości, bezgraniczności i pluralizmu poznawczego” (gajda, 2001, s. 15), która stanowi re-akcję na dotychczasowy autonomizm tych nauk2. zadaniem nauki stało się między innymi przekraczanie granic wyznaczanych przez zakresy badawcze poszczegól-nych dyscyplin (dziedzin), aby w ten sposób można było „rzeczywistość naprawdę poznać” (furdal 2000, s. 17). tę żywiołową tendencję zachodzącą w wielu dzie-dzinach antoni furdal nazwał początkiem okresu integracji nauki (furdal, 2000, s. 17). otwarcie się językoznawstwa na pokrewne obszary badawcze oraz współ- pracę z innymi dziedzinami humanistyki, a także zainteresowanie innych nauk fak-tami językowymi może przejawiać się w różny sposób:
…badacz […] musi być świadom, czy jest na gruncie nauk pogranicznych językoznaw-stwa i zajmuje się faktami należącymi do pola badawczego innych nauk, czy na gruncie nielingwistycznych nauk o języku, czy też lingwistyki heteronomicznej […], a więc na przy-kład: (1) czy wkracza swoimi zainteresowaniami w domenę antropologii, socjologii albo psychologii, (2) czy stoi na gruncie antropologii języka, socjologii języka albo psychologii języka, (3) czy też, uwzględniając interdyscyplinarną pozycję lingwistyki, spogląda on na swój przedmiot z punktu widzenia tzw. dyscyplin łącznikowych: antropolingwistyki, socjo-lingwistyki albo psycholingwistyki… (wąsik, 1997, s. 75).
interdyscyplinarne kierunki badań językoznawczych stworzyły nowe moż-liwości analizy i opisu zjawisk językowych. wykorzystując teorie i metodologię
2 w stanach zjednoczonych tendencje interdyscyplinarne i integracjonistyczne pojawiły się już w latach 50. XX wieku.
różnych nauk, starają się one ukazać zależności między językiem, jego struktu- rą a czynnikami zewnętrznymi, głównie zróżnicowaniem społecznym i sytuacyj-nym, psychicznym, kulturowym i in. (Bańczerowski, pogonowski & zgółka, 1982, ss. 63–76; furdal 2000, ss. 18–33, 196–199; sękowska, 2000, s. 11; sękowska, 2012, ss. 5–11; wysoczański, 2013, ss. 8–34). interdyscyplinarność problemów ba-dawczych uwidacznia się także w tworzeniu i wyjaśnianiu terminów odnoszących się do powstałych dziedzin tego nurtu, jak: socjolingwistyka, etnolingwistyka (ling-wistyka antropologiczna), euroling(ling-wistyka, jurysling(ling-wistyka, ling(ling-wistyka kontaktu (lingwistyka kontaktowa, kontaktologia), lingwistyka kulturowa, lingwistyka teks-tu, mediolingwistyka, teolingwistyka, ros. социолингвистика, этнолингвистика, антрополингвистика, евролингвистика, юрислингвистика, контактология, лингвокультурология, теолингвистика i inne. jak żywiołowy jest proces nazwo-twórczy, można zilustrować sytuacją w stylistyce na początku XXi wieku, gdzie istnieje szereg „dyscyplin” i koncepcji komplementarnych, np. stylistyka femini-styczna, stylistyka intertekstualna, stylistyka kognitywna, pragmastylistyka, psycho-stylistyka, socjostylistyka i in. (gajda, 2001, s. 15).
w nazwach dyscyplin i kierunków, zwłaszcza w pierwszym okresie ich roz-woju, znajduje językowe odzwierciedlenie wyraźna tendencja do wykorzystywania w jednej dyscyplinie naukowej aparatu badawczego, metodologii innej dyscypliny i/lub ściślejsza współpraca teoretyczna i metodologiczna. zakres interdyscyplinar- nych dziedzin wiedzy często nie jest ostry, nawet specjaliści określają go niejed-nakowo. jako przykład może służyć dyscyplina znana jako językoznawstwo ma-tematyczne lub lingwistyka matematyczna, ros. математическая лингвистика.
początkowo była to pograniczna nauka, której przedmiot badań stanowiła głów-nie problematyka językoznawcza, a procedury badawcze czerpano z matematyki.
niektórzy językoznawcy uważali językoznawstwo matematyczne za dyscyplinę językoznawczą wykorzystującą metodologię nauk matematycznych. obecnie ter-min lingwistyka matematyczna można odnieść do: 1) dyscypliny matematycznej zajmującej się konstruowaniem matematycznych modeli języka i badaniem gra-matyk formalnych i 2) dyscypliny językoznawczej wykorzystującej metody ma-tematyczne, metody logiki formalnej i teorii zbiorów dla opisu struktury języków naturalnych i niektórych języków sztucznych (polański, 1993, ss. 311–312; Bojar, 2002, s. 149). w reprezentatywnej dla językoznawstwa rosyjskiego encyklopedii językoznawstwa Лингвистический энциклопедический словарь (Ярцева, 1990) w zasadzie podobnie traktowany jest termin математическая лингвистика. od-syła się go do dyscypliny matematycznej, która zajmuje się opracowaniem aparatu formalnego do opisu budowy języków naturalnych, a także niektórych języków
sztucznych. jednocześnie podkreślany jest ścisły wzajemny związek lingwistyki matematycznej z językoznawstwem, a także to, że termin bywa używany również do oznaczania badań językoznawczych, w których wykorzystuje się aparat mate-matyki (Ярцева, 1990, ss. 287–289).
przykład ten pokazuje, że otwarcie się językoznawstwa na inne dziedziny wie-dzy może ewoluować w kierunku zmiany preferencji w niejednorodnej strukturze obiektów badawczych, a na dalszym etapie rozwoju badań – rozluźnienia związ-ków między współpracującymi ze sobą naukami, autonomizacji, w dużym stopniu, tych dziedzin (we wspomnianym przypadku: matematyki i językoznawstwa).
różne etapy rozwoju językoznawstwa i jego powiązań z innymi naukami czę-sto są dokumentowane przez zmieniające się nazwy pogranicznych dyscyplin.
jest to sytuacja, gdy w wyniku wzajemnej, najczęściej dwustronnej, ale również wielostronnej współpracy, np. między językoznawstwem i socjologią czy języko-znawstwem i psychologią lub językoznawstwem i neurologią, powstaje interdy- scyplinarna nauka, „którą w równej mierze są zainteresowani lingwiści, jak i psy-chologowie [także lingwiści i socjologowie, lingwiści i neurologowie – z.r.-k.]”
(furdal, 2000, s. 32). obserwujemy to w polskim i rosyjskim piśmiennictwie na- ukowym począwszy od końca lat 60. ubiegłego wieku na przykładzie terminów: so-cjologia mowy, soukowym począwszy od końca lat 60. ubiegłego wieku na przykładzie terminów: so-cjologia języka, lingwistyka socjologiczna, socjolingwistyka oraz социология речи, социология языка, социальная лингвистика, социологическая лингвистика, социолингвистика. nie chodzi tu o odmienny model strukturalny przywołanych nazw, o którym będzie mowa dalej w pracy, lecz o przyrost terminów w związku z pojawianiem się nowych dyscyplin na pograniczu językoznawstwa i innych nauk. według jeleny kubriakowej tendencja do poszerzania granic języ- koznawstwa, wynikająca z poszukiwania nowych podejść do obiektu badań, prze- jawia się w powstawaniu „новых сдвоенных наук”, „новых дисциплин” i „но-вых областей знания внутри самой лингвистики” (Кубрякова, 1995, с. 208).
jest to trafne stwierdzenie, ukazujące drogi rozwoju otwartego i poszukującego współczesnego językoznawstwa. w wyniku poszerzania się granic językoznawstwa oraz współpracy (od ścisłej do luźnej) językoznawstwa i innych nauk obserwu-jemy proces powstawania interdyscyplinarnych dziedzin nauki, co znajduje wy-raz językowy w terminologii, począwszy od tej starszej, jak np. socjolingwistyka, psycholingwistyka, ros. социолингвистика, психолингвистика, do tej najnowszej typu lingwistyka korpusowa, lingwistyka kulturowa, teolingwistyka, ros. корпус-ная лингвистика, лингвокульнурология, теолингвистика. jest to potwierdzenie faktu, że procesom rozwojowym współczesnego językoznawstwa (i ogólnie nauki) towarzyszą zmiany terminologii.
termin socjolingwistyka, będący kalką z języka angielskiego [nazwę sociolinguis-tics wprowadził H. c. currie (1952)], wszedł do polskiego piśmiennictwa naukowego w latach 70. ubiegłego stulecia i dotychczas jest powszechnie używany. nazywa on dyscyplinę pograniczną, w której występują wzajemne powiązania między socjologią i językoznawstwem, dyscyplinę zajmującą się, ogólnie mówiąc, rolą języka w spo-łeczeństwie oraz związkami między zjawiskami społecznymi i językowymi. rzadko używany jest w tym samym znaczeniu termin lingwistyka socjologiczna, zarejestro-wany m.in. w praskim słowniku terminologicznym jako synonim socjoling wistyki (jedlička, 1977, s. 60), zupełnie wyjątkowo występuje termin lingwistyka socjalna.
warto zaznaczyć, że ekwiwalentny do terminu lingwistyka socjologiczna termin rosyjski социальная лингвистика podają – jako synonimiczny do preferowanego социолингвистика – encyklopedie i słowniki terminologiczne (Ярцева, 1990, s. 481;
Абрегов, 2003, s. 271; Тихонов & Хашимов, 2008, s. 186) i konsekwentnie stosują niektórzy autorzy prac rosyjskojęzycznych (Мечковская, 2000).
część językoznawców używała i nadal używa, chociaż już rzadziej, w pracach polskojęzycznych terminu socjolingwistyka wymiennie z nazwą socjologia języka.
w wydanym w 1968 r. słowniku terminologii językoznawczej (gołąb, Heinz & po- lański, 1968) nie zarejestrowano jeszcze terminu socjolingwistyka, podano zaś ter-min socjologia mowy (por. odpowiednik fr. sociologie du langage, ang. sociology of speech) z definicją: „nauka pomocnicza językoznawstwa zajmująca się badaniem warunków społecznych funkcjonowania języka, o ile i w jakim stopniu czynniki społeczne, a więc zmiany w kulturze i budowie społeczeństwa wpływają na ewo- lucję i kształtowanie się poszczególnych elementów językowych i systemu języko- wego w ogóle…” (gołąb, Heinz & polański, 1968, s. 524). status socjologii języ-ka określonej jako „nauka pomocnicza językoznawstwa” nie jest więc traktowany w tym słowniku jako równorzędny temu, który mają dyscypliny językoznawcze, np. morfologia, składnia czy językoznawstwo konfrontatywne. autorzy słownika zwracają uwagę na poszerzenie się pola badawczego tej nauki, przede wszystkim wykorzystanie wiedzy socjologicznej dla potrzeb badań językoznawczych.
francuski słownik encyklopedyczny językoznawstwa definiuje termin sociolo-gie du language następująco: „on appelle sociolofrancuski słownik encyklopedyczny językoznawstwa definiuje termin sociolo-gie du language une discipline sociologique qui utilise les faits de langue comme indices de clivages sociaux. chez j.a. fishman, le terme désigne la sociolinguistique vue plutôt sous l’angle de la so-ciologie ou s’intégrant dans les perspectives de celle-ci. parfois, le mot est employé comme un simple équivalent de sociolinguistique” (Dubois & al., 1973, s. 445).
w innym artykule hasłowym tego słownika termin socjolingwistyka jest natomiast odniesiony do pogranicznej dyscypliny językoznawczej, której zakres pokrywa się
z zakresem innych dyscyplin – etnolingwistyki, socjologii języka, geografii lingwi-stycznej i dialektologii: „une partie de la linguistique dont le domaine se recoupe avec ceux de l’ethnolinguistique, de la sociologie du language, de la geographie linguistique et de la dialectologie” (Dubois & al., 1973, s. 444).
socjolingwista władysław lubaś zwracał uwagę, że w polskiej literaturze przy-wołane wyżej terminy są stosowane wymiennie na oznaczenie prawie tej samej treści, natomiast w niektórych pracach za granicą rozróżniane są treści poszcze-gólnych jednostek terminologicznych (lubaś, 1979, s. 11). sam autor preferował użycie terminu socjolingwistyka.
wydana kilkanaście lat później Encyklopedia językoznawstwa ogólnego określa socjolingwistykę jako naukę z pogranicza językoznawstwa i socjologii oraz podaje, że zamiast nazwy socjologia języka częściej bywa używana w tym samym znacze- niu nazwa socjolingwistyka, a także że czasem przeprowadza się jednak rozróżnie- nie między nimi, uznając za punkt wyjścia w badaniach socjologii języka socjolo-gię, natomiast w badaniach socjolingwistycznych dostrzega się charakter bardziej lingwistyczny (polański, 1993, ss. 498–499).
w nowszych pracach zarówno językoznawcy, jak i socjologowie piszą o dwóch różnych drogach rozwoju socjolingwistyki i socjologii języka oraz ich obecnych roz- bieżnościach, odmiennym aparacie teoretycznym i odmiennej metodologii: socjolin-gwistyka wykorzystuje metody językoznawstwa, socjologia języka zaś metodologię socjologii historii, antropologii i etnografii (grabias, 2003, ss. 16–17, 61). według katarzyny leszczyńskiej i katarzyny skowronek możliwe jest usunięcie tych różnic i podjęcie stałej i ścisłej współpracy między socjologami i językoznawcami, korzyst-nej dla interdyscyplinarnej dziedziny wiedzy. jako cel tak zorientowanych badań dwuperspektywowych autorki stawiają analizę dyskursu: „na związki lingwistyki i socjologii proponujemy spojrzeć nie jako na próby «detronizacji» lingwistyki czy
«rozmycia granic» socjologii, ale na trwałe poszerzenie perspektywy w obu tych naukach, by aspekty społeczne łączone z nadrzędnymi kategoriami kontekstu i dys- kursu stały się najważniejsze” (leszczyńska & skowronek, 2010, s. 9). analizę dys-kursu jako nadrzędny cel badań socjologii języka, ale z perspektywy socjologicznej, wskazuje też frédéric moulene. Badacz ten upatruje przyszłość socjologii języka w kontekście socjologii, co ma być odpowiedzią na znane twierdzenie williama la-bova, że „every linguistics necessarily is social” (moulene, 2015, s. 129). czy zatem jest możliwe usunięcie rozdźwięku między językoznawstwem i socjologią języka?
przedstawione w tej części pracy na wybranych przykładach zmiany zachodzą- ce w sferze nazw dyscyplin pokazują dynamiczny i różnorodny charakter związ-ków językoznawstwa i innych nauk oraz wiążące się z tym trudności w ich opisie,
a także w opisie odnoszącej się do nich terminologii. ze względu na typy tych powiązań zarysowują się podziały odwzorowane w nazwach dyscyplin: nazwach złożeniowych typu socjolingwistyka, социолингвистика i nazwach zestawienio-wych typu socjologia języka, социология языка. oba typy nazw – nazwy złożenio-we i nazwy wieloczłonowe (nazwy wielowyrazowe) – charakteryzują się precyzją semantyczną. eksplicytnie wyrażone jest w nich znaczenie wynikające ze związku między ich członami składowymi. we współczesnej polskiej i rosyjskiej terminolo-gii lingwistycznej wskaźnikiem większej (priorytetowej) roli językoznawstwa lub, odwrotnie, innej dyscypliny na pograniczu nauk jest relacja między członami na-zwy: człon nadrzędny wskazuje na dominujący obszar wiedzy, językoznawczej lub innej (w podanym przykładzie: socjologii). i tak przykładowo, obecnie szeroko sto-sowane terminy socjolingwistyka, социолингвистика, социальная лингвистика wskazują na większą rolę językoznawstwa w dyscyplinie pogranicznej, natomiast terminy socjologia języka, социология языка preferują perspektywę socjologiczną.
widać więc wyraźnie, że postępująca specjalizacja w obrębie językoznawstwa, z jednej strony, i jego otwartość na obszary sąsiednie – z drugiej, pociągają za sobą powstawanie i rozwój różnorodnych dyscyplin językoznawczych (subdyscyplin, gałęzi językoznawczych), a przede wszystkim nauk interdyscyplinarnych na pogra-niczu językoznawstwa i innych dyscyplin.