uwagi wstępne

w artykule omawiam miejsce i funkcje nominalizacji w tekstach językoznaw- czych. za punkt odniesienia rozważań przyjmuję system terminologiczny, w któ-rym nominalizacje odgrywają szczególnie istotną rolę. Dynamiczne (procesualne)  ujęcie zjawisk językowych jest obecnie charakterystyczne dla opisu bardzo różno- rodnych zagadnień: od fonetyki i fonologii po gramatykę transformacyjno-genera-tywną i procesy rozwojowe we współczesnych językach słowiańskich oraz kwestie  związane z polityką językową i standaryzacją. procesy nominalizacyjne umożli-wiają uniknięcie redundancji wynikającej z powtarzania treści odtwarzalnych bądź  w obrębie zdania złożonego, bądź najbliższego kontekstu. nominalizacje, stano-wiąc  transformy  zdań,  zasadniczo  pozwalają  na  eksplicytację  treści  zawartych  w zdaniu wyjściowym. istotną różnicę stanowi tu jednak większa dopuszczalność  niewypełniania  pozycji  argumentowych  oraz  brak  kategorialnych  wykładników  temporalności. potencja ta jest ważna w wypadku nieokreśloności i ogólności tre-ści temporalnych i argumentowych, co jest relewantne w terminologii i tekstach  naukowych. jednocześnie kategorialna charakterystyka nominalna stanowić może  o formalnej predyspozycji do pełnienia funkcji tematycznej w znaczeniowej pro-gresji tekstu. 

warunkiem koniecznym naukowości tekstu jest stosowanie terminologii. z tej  perspektywy  warto  zwrócić  uwagę  na  frekwencję  nominalizacji  w  tekstach  na-ukowych oraz miejsce, jakie rzeczowniki (mogące stanowić centrum frazy efektu  nominalizacji) zajmują w obrębie terminologii naukowej. jak wiadomo, istnieje  tendencja do kodowania jednostek za pomocą rzeczowników. polega ona na swo-iście pojętej reifikacji, tj. ujmowaniu pewnego abstraktu w kategoriach obiektu. 

w  terminologii  do  czynienia  mielibyśmy  głównie  z  „obiektami”  badawczymi. 

tendencja ta jest niezwykle silna. należy zauważyć, że słowniki terminologiczne  –  w  odróżnieniu  od  słowników  ogólnych  –  podają  jedynie  rzeczownikowe  (se- kundarne?) wykładniki treści propozycjonalnej. prymarność/sekundarność funk-cji jest warunkowana przez przynależność do danej klasy części mowy i znajduje  zastosowania również w analizie słowotwórczej (por. waszakowa, 1994, ss. 21,  26–28). wynika to zapewne nie tylko z postulowanej w terminologii zwięzłości,  lecz także z głębszych uwarunkowań semantycznych. Dany termin odsyła często  nie do konkretnego, zaszłego już stanu rzeczy, ale do klas zjawisk w pewnej abs-trakcji od obiektów, które w nich uczestniczą. w zależności od przedmiotu badań  naukowych przeprowadzony został podział na nauki realne (badające przedmioty  materialne) i formalne (badające pojęcia, liczby i relacje między nimi). języko- znawstwo jako dyscyplina niewątpliwie nie zajmuje się badaniem ściśle rozumia-nych obiektów materialnych, nie spełnia kryterium materialności ani sam język,  ani mowa. niemniej jednak zasadne jest wydzielenie w obrębie terminologii ję-zykoznawczej nazw stanów/zdarzeń. główne kryterium, jakie można przyjąć przy  ich wyodrębnieniu, to kryterium składniowe. nazwy stanów/zdarzeń mogą pełnić  funkcję członu konstytutywnego argumentu nieprzedmiotowego przy predykacie  wyższego  rzędu.  ciekawie  rysuje  się  możliwość  wyodrębnienia  badań  nad  jed-nostkowymi faktami językowymi (mownymi) w opozycji do poziomu wyższego,  w którym na podstawie obserwacji konkretnych okazów indukowane są wnioski  o charakterze ogólniejszym. ta własność odróżnia językoznawstwo obiektywizu-jące od nauk matematycznych, należących do nauk formalnych, i pozwala łączyć  je raczej z naukami empirycznymi, mimo niematerialności języka (kotarbiński,  1963, s. 143). 

w składni tekstu naukowego oraz w obrębie terminologii należy uwzględnić  tzw.  kategorie  syntaktycznych  wyrażeń  predykatywnych  (por.  karolak,  2001,  s. 37). ich prymarna reprezentacja posiada werbalną charakterystykę kategorial-ną i zalicza się do niej czasowniki oraz analityzmy werbo-nominalne. w ramach  tekstu języka naturalnego za formalizację sekundarną uznaje się rzeczowniki bez  absorpcji, które stanowią większość zbioru rzeczowników abstrakcyjnych. rze-czownikowa reprezentacja treści propozycjonalnej składniowo wiąże się z pozycją  otwartą przez pojęcie nadrzędne w semantycznej strukturze zdania. paradoksalnie,  w systemie terminologicznym jest to reprezentacja prymarna. jak wiadomo, pro-cesowi  nominacji  towarzyszy  w  terminologii  (oraz  w  języku  ogólnym)  swoiste  kształtowanie pojęć (por. polański, 1999, s. 396). wychodząc od strony formalnej, 

nominalizacje uznać można za efekt nominacji sekundarnej. jednak kierunek de-rywacji formalnej bywa dość często w terminologii różny od kierunku derywacji  semantycznej. Do systemu terminologicznego wchodzi najpierw nomen actionis,  a dopiero potem – już na poziomie tekstu naukowego – używana bywa formaliza- cja czasownikowa. zachowanie bezokolicznika w polszczyźnie zwiększa odczu-cie akceptowalności czasowników. w tekstach w języku bułgarskim analogiczne  funkcje  pełni  tzw.  da-konstrukcja.  nie  zmienia  to  jednak  faktu,  że  paradygmat  danej jednostki leksykalnej (jako całość) bywa problematyczny. sytuacja jest inna  w wypadku terminów typu nomina essendi, por. pol. atrybutywność, predykatyw-ność; bułg. предикативност, атрибутивност. przymiotniki będące podstawami  nazw powyższego typu, choć nie trafiają do słownika terminologicznego jako sa-modzielne jednostki, nie mają jedynie charakteru potencjalnego, ponieważ często  wchodzą w skład złożonych terminów, którymi są dwu- i wieloczłonowe nazwy  atrybutywne typu zestawieniowego, np. pol. funkcja atrybutywna, wyrażenie pre-dykatywne;  bułg.  атрибутивна функция,  предикативен израз. argumentem  za takim ujęciem są również dość częste w języku specjalistycznym analityzmy  werbo-nominalne, w których wykładnikiem treści predykatywnych jest rzeczow- nik abstrakcyjny. komponent werbalny pełni w nich jedynie funkcję werbalizują-cą (jest wykładnikiem treści kategorialnych), por. np. pol. referencja –> akt refe-rencji –> dokonać aktu referencji; bułg. референция –> акт на референция –> 

извършвам акт на референция. rozróżnienie analityzmów werbo-nominalnych  od nominalizacji jest uzasadnione zarówno funkcjonalnie, jak i semantycznie. od-różnia  je  od  siebie  zarówno  formalna  predyspozycja  tych  pierwszych  do  bycia  wykładnikiem orzeczenia (pojęcia niezależnego na poziomie semantycznym), jak  i właśnie nieorzeczeniowość tych drugich (ich pojęciowa zależność). co więcej,  również analityzmy werbo-nominalne podlegać mogą nominalizacji. rozróżnienie  predykatu od argumentu propozycjonalnego oraz ich wykładników w powierzch-niowej  strukturze  tekstu  dowodzi  częściowego  paralelizmu  tych  poziomów. 

w niniejszym opracowaniu predykat jest traktowany jako pojęcie niezależne, tj. 

element konstytuujący układ (karolak, 2001, s. 26). takie semantyczne (uwzględ-niające kombinatorykę sensów) ujęcie problemu ma dość ważkie konsekwencje  dla  analizy  różnych  zdaniowych  i  tekstowych  użyć  nominalizacji.  prezentowa-ny materiał został podzielony w oparciu o kryteria tekstowo-składniowe. punkt  wyjścia analizy stanowią semantyczne pozycje dopuszczające nominalizację wy-kładników pojęć. omówiono występowanie nominalizacji w tekście, metatekście,  a  także  w  kilku  słownikach  słów  kluczowych  i  słownikach  terminologicznych,  które traktować można jako specyficzny przykład tekstu spójnego.