rzędu Skąposzczetów. Dżdżownicę najłatwiej znaleźć w ziemi wilgotnej i żyznej, np. w ogrodach, w pobliżu stajen i obór. Najlepiej szukać w dni ciepłe po deszczu, gdyż w dni suche i zimne uchodzi w głąb ziemi. Późną jesienią zdobyć dżdżownice znacznie trudniej, to też należy zawczasu zrobić z nich zapas, który daje się z łatwością przechować przez zimę. Przechować je można albo w dużych do
niczkach, albo w dużych skrzynkach, napełnionych tłustą ziemią, którą od czasu do czasu należy zwilżać, wystrzegając się zbyt obfitego
4. Szkiełka przedmiotowe i nakrywkowe.
5. Szpilki.
6. Lupa.
7. Dżdżownice żywe i zabite.
8. 10% roztwór spirytusu.
B a d a n i e . Żywe dżdżownice, wypłukane w wodzie, umieść na kurczenia się mięśni okrężnych odpowiednia część ciała się wydłuża, podczas kurczenia się zaś mięśni podłużnych występują nabrzmie
nia wskutek zbliżania się segmentów (rys. 12).
Zbadaj budowę zewnętrzną na zabitym okazie.
Dżdżownica ma ciało wydłużone; ko
niec przedni jest nieco grubszy od tylnego.
Strona grzbietowa jest ciemno zabarwiona.
Przez wór skórno-mięśniowy prześwieca czer
wone naczynie krwionośne. Segmentacja ciała nazewnątrz jest wyraźna. Liczba odcinków wy
nosi 150 — 180. Na przednim końcu ciała odcinki są większe i wyraźniejsze, niż na tylnym. Posuwaj wilgotnym palcem wzdłuż ciała dżdżownicy od tyłu ku przodowi: na stronie brzusznej można wyczuć szczecinki, ułożone 4-ma rzędami. Rozpatrz je przez otwory narządów płciowych męskich. Pomię
dzy 32 a 37 segmentem na ciele dżdżownicy często można zauważyć znaczne zgrubienie, t. zw. siodełko, które bywa barwy ciemniej
nie pośrodku, lecz nieco z boku, by nie uszkodzić naczynia krwio
nośnego. Nalej na robaka trochę wody i ostrożnie rozchylaj ścianki ciała, podcinając lancetem prze
grody poprzeczne, łączące wór skórno-mięśniowy z kanałem po
karmowym. Przegrody odpowiadają zewnętrznym segmentom i dzielą jamę ciała na szereg komór.
Rozchylone ścianki ciała przy
twierdź zapomocą szpilek, wbi
jając po dwie jednocześnie z obu stron ciała. Pierwszą parę szpilek należy wbić w trzeci segment na przednim końcu ciała. Przytwier
dzenie robaka do dna miseczki środkowej przebiega naczynie grzbietowe, koloru czerwonego. Na
czynie to daje poprzeczne odnogi, które w kształcie obrączek obej
i widzialne golem okiem. Nazywają się one s e r c a m i b o c z n e m i skurcze bowiem tych naczyń powodują krążenie krwi, gdyż brak zwierzęciu serca właściwego.
N a r z ą d y r o z r o d c z e . Dżdżownica jest zwierzęciem obu- płciowem. Narządy, produkujące plemniki, leżą powyżej wola w kształcie trzech par białawożółtych woreczków po obu stronach przewodu pokarmowego i odrazu zwracają na siebie uwagę dzięki swym sporym rozmiarom. Narządy, produkujące jajka, leżą w okolicy 13— 14 se
gmentu i są bardzo małe.
U k ł a d n e r w o w y . Żeby zobaczyć układ nerwowy dżdżownicy należy usunąć przewód pokarmowy i narządy rozrodcze. Wyprepa
rowanie najlepiej zacząć od tylnego końca ciała. Wyjmuj jelito pin- setkami, podcinając lancetem przegrody poprzeczne,
któremi jelito przytwierdzone jest do ścianki ciała.
Ponieważ jelito jest niemocne, to też wypadnie usu odchodzące od niego spoidła, tworzące obrączkę oko- łoprzełykową, która na stronie grzbietowej posiada nabrzmienia, zwane zwojami mózgowemi (ryc. 14).
N a r z ą d y w y d z i e l n i c z e (nefrydje). Za
uważ na brzusznej stronie jamy ciała po obu stro
nach przewodu pokarmowego cieniutkie białe rureczki, łeżąre parami na każdym segmencie. Są to narządy wydzielnicze. Wytnij nożycz
kami część przegrody poprzecznej, do której jest przytwierdzona taka rurka, umieść ją w kropli wody na szkle przedmlotowem i roz
patrz przez mikroskop w matem powiększeniu. Można odróżnić dwie części takiej cewki: lejkowatą, zwróconą otworem do jamy ciała w jednym segmencie, i długą cewkę, skręconą kilkakrotnie w drugim segmencie i otwierającą się drobnym otworkiem na zewnątrz.
Rys. 14. Układ ner
MIĘCZAKI (M OLLUSCR)
ĆWICZENIE Nr. 9
SKÓJKA (UNIO)
Za przedstawiciela typu mięczaków można wziąć skójkę-(Unio) lub szczeżuję (Anodonta), należące do gromady małży (Lamelli- branchiata). Obie są pospolite w naszych wodach. Szczeżuja za
mieszkuje przeważnie wody stojące, skójka zaś częściej jest spoty
kana w rzekach i strumieniach, o otwartem dnie piaszczystem, gdzie na nieznacznej głębokości tworzy nieraz liczne kolonje. Zwierzątka tkwią na dnie rzeki, wbijając głęboko w piasek przedni koniec ciała, tylny zaś z syfonami wystaje na zewnątrz i widoczny jest bardzo dobrze w przejrzystej wodzie. Odróżnić od siebie te dwa rodzaje można po tern, że skójka posiada w swej dwuklapowej skorupce na stronie grzbietowej zazębienia, zwane zamkiem, których brak u szczeżui. Budowa wewnętrzna u obu jest podobna, to też do ćwiczeń można się posługiwać jednym lub drugim rodzajem.
Z d o b y c i e m a t e r j a ł u . Małże z wody można brać wprost rękoma lub zapomocą saczka, zrobionego z sieci rybackiej i na
szytego na obręcz z grubego pręta żelaznego. Obręcz wraz z sącz
kiem przytwierdza się do mocnego drzewca. Sączek zanurza się do wody i, przyciskając obręcz do dna, zgarnia się górną warstwę pia
sku wraz z tkwiącemi w niej małżami.
P r z e c h o w y w a n i e m a t e r j a ł u . Złowione małże można trzymać kilka dni bez wody, należy tylko ułożyć je w koszu war
stwami, przekładając mchem wilgotnym. Jeżeli chodzi o zapas na czas dłuższy, należy je umieścić w szerokiem naczyniu, napcłnio- nem wodą, którą należy często zmieniać. Można użyć do tego zwy
kłego akwarjum. Dobrze jest naczynie z małżami umieścić pod kur
kiem od wodociągu; od kurka do dna naczynia przeprowadzić rurkę szklaną, po której puścić słaby strumień wody. Woda, napełniwszy naczynie, będzie się przelewała przez brzegi do zlewu. W ten sposób zwierzątka będą miały ciągle świeżą wodę i z łatwością dadzą się przechować przez kilka miesięcy; należy tylko usuwać martwe, które mogą się zjawiać od czasu do czasu i które łatwo rozpoznać po tern, że mają muszle szeroko otwarte, a to wskutek osłabienia mięśni zamykających.
P r z y g o t o w a n i e m a t e r j a ł u . Przeznaczone do ćwiczeń zwierzątka najlepiej uśmiercić w cieplej wodzie. Na ’ /2 godziny
przed ćwiczeniem włożyć małże do naczynia, napełnionego wodą
4. Szkła przedmiotowe i nakrywkowe.
5. Szpilki. skorupce. Kształt skorupki jest owalnie wydłu
żony; przedni koniec zaokrąglony, tylny lekko zaostrzony. Znajdź stronę grzbietową, na któ
rej brzegi skorupki są złączone zapomocą
Zewnętrzna powierzchnia skorupki nie jest gładka: na niej widoczne są uwarstwienia, zarysowujące się łukowato dokoła szczytu, a równolegle do siebie i brzegów skorupki.
To są warstwy roczne skorupki, które wytwa
rzają się wraz ze wzrostem ciała zwierzęcia.
Najstarsze warstwy znajdują się koło szczytów, to też w pobliżu nich często bywa starta ciemna powierzchnia rogowa, a prześwie
cają warstwy gtębsze koloru jasno perłowego.
B u d o w a w e w n ę t r z n a s k ó j k i (ryc. 16). Otwórz skorupkę
rupki zapomocą trzonka skalpela, włożyć w szparę koniec dużego palca lewej ręki, żeby się skorupka nie zamykała. Następnie wsunąć trzonek skalpela lub płaski, tępy szpadel pomiędzy brzegi płaszcza i skorupki i ostrożnie posuwać po stronie wewnętrznej skorupki, od
dzielając od niej w ten sposób błoniasty płaszcz. Daje się to
usku-Ryc. 16. Skdjka: 1 — noga, 2 — czułki, 3 — brzeg płaszcza, 4 — płaszcz, 5 — skrzela, 6 - * otwdr odbytowy, 7 — węzeł nerwowy, 8 — nerwy
tecznić z obu stron bardzo łatwo, z wyjątkiem miejsc, gdzie są przytwierdzone mięśnie. Mięśnie należy oddzielać zapomocą ostrza skalpela, którem się zeskrobuje mięsień z wewnętrznej powierzchni skorupki.
Mięśni, zamykających skorupkę, jest dwa: jeden w pobliżu przedniego, drugi niedaleko tylnego końca ciała. Gdy oba mięśnie zostaną przecięte z prawej i lewej strony małża, wówczas wpuść miękkie ciało do wody na miskę preparacyjną i rozpatrz najpierw skorupkę ze strony wewnętrznej.
Powierzchnia wewnętrzna skorupki jest pokryta warstwą per
łową, pięknie połyskującą. Na niej w pobliżu brzegu i równolegle doń ciągnie się linja płaszcza w postaci wyraźnej brózdki. Jest to miejsce przytwierdzenia drobnych mięśni płaszczowych. Miejsca przy
twierdzenia mięśni zamykających widoczne są w postaci odcisków- zagłębień w pobliżu przedniego i tylnego końca każdej połowy.
Na stronie grzbietowej w pobliżu wiązadła znajduje się para drobnych wyrostków zębatych. Wyrostki prawej połowy wchodzą w zagłębienia pomiędzy wyrostkami lewej, tworząc t. zw. z a m e k (szczeżuja go nie posiada).
Rozpatrz ciało skójki. Ciało skójki połóż na dnie woskowem miski stroną grzbietową na dół (noga do góry). Wyprostuj pod wodą oba fałdy płaszcza i przytwierdź je szpilkami do dna miski, wtyka
jąc szpilki w zgrubiały brzeg płaszcza. Zaczynaj przytwierdzać płaszcz od strony tylnej zwierzęcia (od syfonów z czarnym brzegiem), rozciągając go ostrożnie, by nie uszkodzić delikatnej błony. Tak przytwierdzone zwierzę da możność zaznajomienia się z niektóremi narządami.
Ciało małża jest dwusymetryczne.
Na linji środkowej znajduje się workowate ciało koloru żółta
wego; przedni koniec gruby i mięsisty, zwany nogą, służy zwierzęciu do pełzania.
Z prawej i lewej strony ciała znajdują się skrzela w postaci pary cienkich blaszek. Na nich już golem okiem można widzieć delikatny rysunek w drobne prążki.
Wytnij nożyczkami drobny płatek blaszki skrzelowej i rozpatrz ją przez mikroskop. Wyraźnie widziane prążki i kratki są to liczne filarki chitynowe, nadające skrzelom pewną trwałość.
Blaszki skrzelowe, po dwie z każdej strony, przytwierdzone są do ciała na stronie grzbietowej, na brzusznej zaś zwisają się wolno w jamie płaszcza. Blaszki skrzelowe, leżące bezpośrednio z obu stron ciała, noszą nazwę skrzeli wewnętrznych; są one zrośnięte ze sobą w tylnej części ciała po linji środkowej. Następna para blaszek sta
nowi skrzela zewnętrzne. Płaszcz małża stanowi cienka błona, obrze
żona znacznem zgrubieniem, zapomocą którego płaszcz jest przy
twierdzony do muszli. Na tylnym końcu ciała oba fałdy płaszcza tworzą t. zw. s y f o n y ; łatwo je poznać po czarnem obrzeżeniu na- kształt frendzelki. Syfon, leżący na stronie grzbietowej, nosi nazwę stekowego, drugi zaś — bliżej strony brzusznej — wciekowego. Przez ten drugi woda wlewa się do jamy skrzelowej, obmywa skrzela.
wewnątrz których krąży krew, pobierająca tlen z wody. Woda, za
nieczyszczona dwutlenkiem węgla i odchodami, oraz wydzielinami narządów wydzielniczych (Bojanusa), bywa wyrzucana przez syfon stekowy na zewnątrz.
Na przednim końcu ciała zauważ cztery małe płateczkowate czulki, które otaczają otwór gębowy. Służą one zwierzęciu do zapę
dzania do ust pokarmu z przepływającej wody. Otwór gębowy ma kształt wąskiej szparki. Chcąc go lepiej zobaczyć, unieś nieco nogę małża w górę i odchyl ku tyłowi, następnie włóż w szparkę tępy pręcik.
By zobaczyć otwór odbytowy, należy rozciąć skrzela we
wnętrzne po łinji środkowej (linji zrostu), rozchylić obie blaszki i przy
twierdzić do dna szpilkami; ukaże się wówczas jama, której dno jest wysłane cienką błonką. Zedrzyj ją ostrożnie zapomocą igieł. Pod nią zauważ żółty zwój nerwowy: jest to para zwojów trzewiowych, zlanych w jedną masę. Od nich z obu stron ciała ciągną się spo
idła do zwojów mózgowych, położonych po bokach jamy ustnej.
Spoidła można widzieć w postaci żółtych sznureczków nawet gołem okiem.
Otwór odbytowy znajduje się na końcu rurki, wystającej z wyżej wspomnianej jam y; znaleźć go można zapomocą pręcika, którym rozchyl fałdki skóry, zakrywające sam otwór.
Żeby zobaczyć system krwionośny i wydzielniczy skójki, na
leży powyjmować szpilki i, przewróciwszy zwierzę grzbietową stroną do góry, przytwierdzić znów do dna miski (ryc. 17).
Na stronie grzbietowej wyraźnie widać syfon stekowy. Powyżej niego przez cienką błonę prześwieca żółtawe serce. Żeby je zoba
czyć, należy zapomocą pinsetek unieść nieco błonę, pokrywającą serce, i przeciąć ją nożyczkami po linji środkowej; następnie brzegi rozchylić i przypiąć szpilkami jak na rycinie.
Na dnie jamy osierdziowej ukaże się serce.
Komora serca ma kształt gruszki, barwę żółtą; z prawej i lewej strony komory są bezbarwne przedsionki w kształcie skrzydeł.
Przez komorę serca od przodu ku tyłowi przechodzi jelito. Unieś pinsetkami serce w górę i przetnij nożyczkami jelito z przodu, z tyłu i oba przedsionki z boków. Usunąwszy w ten sposób serce, zauważ na dnie jamy przeświecające przez błonę osierdziową bru
natne narządy wydzielnicze (Bojanusa).
Rozpatrz jajka i larwy skójki. Jajka skójki są doskonałym objektem dla zaznajomienia się z komórką wogóle.
Rozetnij skalpelem nogę skójki; zauważ szarą masę: to są narządy rozmnażania. Należy lekko poskrobać nożem ścianki
prze-Rys. I7. Skdjka z odsłonięłem sercem : 1 — noga, 2 i 4 — mięknie zamykające, 3 — jelito, 5 — syfon stekowy, 6 — serce, 7 — przedsionek, 8 — narządy Bojanusa
kroju. Jeżeli dany egzemplarz jest samicą, to na nożu zauważysz białe drobne ziarnka — komórki jajowe.
Umieść je w kropelce wody na szkle przed- miotowem i nakryj nakrywkowem i roz
patrz przez mikroskop. Nawet w slabem powiększeniu widać wszystkie części ko
mórki: błonę, protoplazmę i jądro z jąder- kiem wewnątrz (ryc. 18).
Larwy skójki można znaleźć w skrze- lach, gdzie przechodzą pierwsze stadja swe
go rozwoju. Skrzela, zawierające larwy, zazwyczaj są rozdęte i mają kolor brunatny.
Wytnij nożyczkami taką blaszkę skrzelową i zauważ wycho
dzącą z niej brunatną masę. Umieść trochę tej masy na szkle
przed-miotowem w kropli wody i rozpatrz ją przez mikroskop. Da się za
uważyć mnóstwo drobnych larw, z których każda posiada skorupkę dwuklapową, zazębioną na brzegach. Larwy można obserwować żywe i widzieć, jak co pewien czas zamykają i otwierają swe skorupki.
Można zauważyć w otwartych skorupkach mięśnie zamykające oraz i bisior, w postaci długiej, lepkiej nici.
ĆWICZENIE DODATKOWE Nr. 10
Budowa skorupki
Chcąc się zapoznać z budową skorupki, należy zapomocą piłki odciąć cienki skrawek w kierunku poprzecznym. By skrawek był ile możności jak najcieńszy i przezroczysty, należy go szlifo
wać, przyciskając korkiem do zwy
kłej osełki drobnoziarnistej (jakiej używają do ostrzenia brzytew) n aj
pierw jedną, potem drugą stronę.
Gdy będzie cienki i przezroczysty jak bibułka, włożyć go na 5 — 7 minut do spirytusu 9 6*; wyjąć i zacze
kać, aż wyschnie. Położyć na szkle przedmiotowem kroplę balsamu ka
nadyjskiego, umieścić w niej pre
parat, nakryć szkłem nakrywkowem i rozpatrzeć przez mikroskop.
Można zauważyć trzy warstwy skorupki: zewnętrzną ciemną— ro gową, środkową — p o r c e ł a n o w ą i wewnętrzną — p e r ł o w ą . (Ryc. 19).
Rys. 19. Przekrdj skorupki: 1 — warstwa ro
gowa, 2 — porcelanowa, 3 — perłowa
STAWONOGI (ARTHROPODA)
ĆWICZENIE Nr. 11
RAK RZECZNY (ASTACUS FLUYIATILIS)