Obok archetypu szlachetnego wojownika, elementem, który czę-sto pojawia się w twórczości inspirowanej światem arabsko-mu-zułmańskim, są różnego rodzaju ponadnaturalne byty pochodzące z bestiariusza arabskiego. Do najbardziej popularnych wytworów folkloru bliskowschodniego należą niewątpliwie dżiny oraz ghule. Pełnią one różne funkcje, są wykorzystywane jako czynnik mający wzbudzić w czytelniku strach, ale też traktowane są jako symbole rozerotyzowanego Orientu. Postać dżina może ponadto stanowić punkt wyjścia do rozważań natury filozoficznej.
Przykładem wykorzystania bestiariusza arabskiego w celu prze-straszenia czytelnika jest Tron półksiężyca, gdzie bohaterowie walczą z ghulami, które są bezrozumnymi potworami, mającymi za jedyny cel mordowanie. Do tej pory Abdulla i Rasid walczyli z ghulami,
któ-16 J. Dufaux, P. Xavier, J.-J. Chagnaud, Krucjata: Simoun Dja, Warszawa 2013;
eidem, Krucjata: Qua’dj, Warszawa 2014; eidem, Krucjata: Pan maszyn, Warszawa 2016; eidem, Krucjata: Słupy ognia, Warszawa 2016.
137
Świat arabsko-muzułmański oczami fantastów
rych do życia powołali parający się czarną magią czarnoksiężnicy, jednak tym razem muszą stawić czoła ghulowi ghuli, czyli człowie-kowi stworzonemu przez tzw. Zdradzieckiego Anioła, czyli odpowied-nika Szatana. To zaś powoduje, że potwory, które tworzy, są dużo potężniejsze i bardziej niebezpieczne. Z kolei Graham Masterton
wykorzystuje dżina jako element grozy w horrorze Dżinn17.
Głów-ny bohater musi zmierzyć się z demonem, który zostaje uwolnioGłów-ny z dzbana będącego jego więzieniem. W powieści G. Mastertona dżin jest opisany jako nieokiełznana siła, przebiegła i brutalna, niszcząca wszystko i wszystkich, którzy staną jej na drodze.
Ciekawym wykorzystaniem figury dżina jest powieść Salmana
Rushdiego Dwa lata, osiem miesięcy i dwadzieścia osiem nocy18. Jest
to powieść filozoficzna, której głównym tematem jest relacja między rozumem a religią. Punktem wyjścia jest tu romans między Dunią, dżinniją i jednocześnie księżniczką krainy dżinów, a Awerroesem. Para ta daje początek nowej generacji ludzi: Dunianów, reprezentu-jących racjonalizm, tolerancję i ład społeczny. Osią fabularną powie-ści jest filozoficzny spór dotyczący wartopowie-ści filozofii i poznania ro-zumowego między Al-Ghazalim, który reprezentuje irracjonalność, a Awerroesem, ukazanym jako archetyp racjonalności. Akcję po-wieści wypełnia wojna toczona między ifrytami, które symbolizują fanatyzm, chaos, brutalność, irracjonalność i ciasność umysłu, oraz ludźmi, którym przewodzą potomkowie Awerroesa i Duni, stano-wiącymi z kolei personifikacje racjonalności. Autor stawia tezę, że zwycięstwo rozumu nad dżinami, czyli przesądami i fanatyzmem, spowoduje, iż zapanuje powszechny pokój i dobrobyt. Z filozoficz-nego punktu widzenia teza zawarta w powieści S. Rushdiego ma charakter pozytywistyczny i zbliżony do poglądów Augusta Com-te’a, który twierdził, że wraz z rozwojem nauk pozytywnych i pod-noszeniem się poziomu wiedzy i racjonalności, religijność i postawy
religijne zaczną zanikać19. Obecnie odchodzi się od Comte’owskiej
17 G. Masterton, Dżinn, Poznań 2005.
18 S. Rushdie, Dwa lata, osiem miesięcy i dwadzieścia osiem nocy, Poznań 2015.
19 A. Comte, Rozprawa o duchu filozofii pozytywnej, [w:] idem, Rozprawa o duchu
138
Damian Kokoćtezy o zaniku religijności, gdyż nie wytrzymuje ona konfrontacji z faktami. Współcześni badacze sekularyzmu wskazują, że mamy do czynienia ze zjawiskiem, które określa się mianem postsekulary-zmu. Religijność jako taka nie zanika, następuje jednak jej
transfor-macja, co przejawia się m.in. w zjawisku prywatyzacji religijności20.
Dżiny pojawiają się też w Świecie Dysku. T. Pratchett z cha- rakterystyczną dla siebie swadą w powieści Czarodzicielstwo wpro-
wadza postać dość niestandardowego ducha zrodzonego z ognia21.
Przedstawiony jest on jako typowy pracownik wielkiej korporacji. Odpowiada za wiele lamp, jest ciągle zajęty i cały czas śpieszy się na jakieś spotkania, a w jego grafiku nie ma wolnych miejsc. Nawet gdy bohaterowie potrzebują jego pomocy i pocierają lampę, by go wezwać, pojawiają się słowa utkane z dymu:
Cześć – przeczytał Nijel. – Nie odkładaj lampy. Cieszymy się, że właśnie nas wybrałeś. Po usłyszeniu sygnału przekaż swoje życzenie, a wkrótce stanie się ono naszym rozkazem. Tymczasem życzymy ci miłej wieczności…22
Erotyzm
Ostatnim z motywów, który chcę omówić, jest erotyzm. Obraz Bliskiego Wschodu, który pojawia się w powieściach fantastycz-nych, czerpie wiele z XIX-wiecznego orientalizmu właśnie w kon-tekście seksualności. Ten nurt w sztuce ukazywał Orient jako tajem-niczy i zmysłowy, przepełniony zapachem egzotycznych przypraw oraz pięknych, pełnych erotyzmu kobiet, czego najbardziej znanym przykładem jest obraz Łaźnia turecka Jeana-Auguste’a-Dominique’a Ingresa. Bliski Wschód jako miejsce, do którego przyjeżdżają miesz-kańcy Zachodu w poszukiwaniu erotycznych doświadczeń, pojawia
się w trylogii SF Arabeska Jona Courtenaya Grimwooda23. Autor
20 J. Iwanicki, Procesy sekularyzacyjne a filozofia sekularna i postsekularna.
Trady-cje i współczesność, Poznań 2014.
21 T. Pratchett, Świat Dysku. Czarodzicielstwo, Warszawa 2011.
22 Ibidem, s. 240–241.
23 J.C. Grimwood, Pasza-zade, Olsztyn 2004; idem, Efendi, Olsztyn 2005; idem,
139
Świat arabsko-muzułmański oczami fantastów
przedstawia w niej alternatywną wizję historii, w której I wojna światowa przebiega tak, jak zaplanowali ją niemieccy sztabowcy, to znaczy jest to krótki konflikt wygrany przez państwa Trójprzy-mierza. W świecie tym Imperium Osmańskie nie upada, ale jest jednym z głównych graczy na arenie międzynarodowej. Akcja powieści rozgry-wa się w wolnym mieście Al-Iskandrijja, czyli w Aleksandrii. To miej-sce, do którego ściąga złota młodzież z Zachodu, pragnąca zakosztować rozkoszy Orientu oferowanych przez ekskluzywne domy publiczne.
Dla zobrazowania rozerotyzowania stylizowanych na bliskow-schodnie światów pisarze fantastyczni wykorzystują m.in. postać
dżina24. Zarówno w Dżinnie G. Mastertona, jak i w Dwóch latach,
ośmiu miesiącach i dwudziestu ośmiu nocach S. Rushdiego, dżiny
opisane są jako istoty przepełnione temperamentem seksualnym. W horrorze G. Mastertona siła erotyczna drzemiąca w dżinie jest niszcząca i złowroga. W przypadku dżinów z powieści S. Rushdiego, ich seksualność ma charakter hedonistyczno-libertyński. Uprawia-nie seksu stanowi ich główną rozrywkę, która tak ich absorbuje, że rzadko kiedy interesują się światem ludzi. Z kolei, jak pokazuje przy-kład księżniczki Duni, dżinnije bywają niezwykle płodne:
Dżinnija Dunia była tak spektakularnie płodna, jak suge-rowała jej przepowiednia. W ciągu dwóch lat, ośmiu miesięcy i dwudziestu ośmiu dni i nocy, które nastąpiły potem, zaszła w ciążę trzykrotnie i za każdym razem wydawała na świat gromadkę dzieci, co najmniej siedmioro w jednym rzucie, jak by się zdawało, a raz jedenaścioro, a może dziewiętnaścioro, chociaż doniesienia na ten temat są niejasne i niedokładne25.
24 Takie zastosowanie figury dżina pojawia się nie tylko w literaturze
fantasty-cznej. W powieści graficznej Dżinn otrzymujemy portret Turcji, współczesnej i z roku 1912, jako kraju pełnego zmysłowości i erotyzmu, w którym nadal funkc-jonują haremy oferujące bogatym klientom możliwość zaspokojenia żądz. Tytułowy
dżinn jest określeniem kobiety pełnej temperamentu i potrafiącej wykorzystać
swo-ją urodę i cielesność, by oczarować mężczyzn i wykorzystać ich do własnych celów. J. Dufaux, A. Miralles, Dżinn: Faworyta. 30 dzwoneczków, Łódź 2016; eidem, Dżinn:
Tatuaż, Skarb, Łódź 2017.
140
Damian KokoćRównież w jednym z epizodów w powieści Neila Gaimana
Amerykańscy bogowie pojawia się postać dżina, którego cechuje
m.in. seksualny magnetyzm. Pracując jako nowojorski taksówkarz, uwodzi on młodego chłopaka z Omanu, który zamówił u niego kurs. Spotkanie to kończy się homoseksualnym aktem płciowym. Działa-nie dżina jest jednak tak naprawdę wyrachowane, gdyż jego celem jest kradzież paszportu chłopaka, co umożliwia mu powrót do kraju,
z którego pochodzi26.
Tego typu postrzeganie Orientu zostało w humorystyczny spo-sób sportretowane przez T. Pratchetta. W powieści Czarodzicielstwo główni bohaterowie podczas swojej wędrówki trafiają na dwór Kreo-zota, szeryfa Al-Khali. Wtedy też urodziwa barbarzynka Conena zo-staje umieszczona w haremie szeryfa. Jednak jest to dość specyficz-ny harem. Sam szeryf sportretowaspecyficz-ny jest jako osoba zniewieściała, nawykła do luksusów i rozmiłowana w poezji, winie i opowieściach. Pragnie on, by kobiety z haremu opowiadały mu piękne historie i baśnie oraz słuchały jego poezji, gdyż to właśnie nadaje jego życiu
sens i jest źródłem prawdziwej rozkoszy27.