literatury fantastycznej

Abstrakt

Autorzy i autorki powieści fantastycznych często szukają inspi-racji w kulturze europejskiej lub dalekowschodniej. W przypadku fantasy dominującą rolę w tym względzie odgrywa zwłaszcza mito-logia nordycka oraz celtycka, a jeśli chodzi o SF, to najczęściej tłem wydarzeń są państwa Europy Zachodniej, USA lub Japonia. Jed-nak również kultura arabsko-muzułmańska znajduje swoje odbicie w twórczości fantastów. Szczególnie rozpowszechnione jest wpro-wadzanie do powieści fantasy i horrorów takich postaci z folkloru arabskiego, jak ghule czy dżiny. Zazwyczaj pełnią one rolę stworzeń mających wywołać w czytelniku strach, ale np. Salman Rushdie wykorzystuje figurę dżinów jako tło rozważań filozoficznych.

Twórcy tego typu literatury chętnie sięgają również po wątek szlachetnych pustynnych wojowników, przeważnie kierujących się kodeksem honorowym mistrzów miecza. Innym elementem, który jest podejmowany przez fantastów, są wyprawy krzyżowe. Te histo-ryczne wydarzenia w powieściach czy komiksach stanowią kanwę fantastycznych wydarzeń, w których bardzo często istotną rolę od-grywają różnego rodzaju siły nadprzyrodzone. Również utrwalony przez XIX-wieczny orientalizm obraz świata arabsko-muzułmań-skiego, jako przepełnionego erotyzmem i zmysłowością, znajduje swoje odbicie w tego typu twórczości.

128

Abstract

The authors of fantasy novels are mainly inspired by European and Far Eastern cultures. In fantasy literature the most common topics have their roots in Nordic and Celtic mythologies. SF authors choose the Western European countries, USA or Japan as a backgro-und for events. But it is common that those writers are interested in Arab-Muslim culture. They refer to such Arabic folk creations as jinns or ghuls. These creatures are used to scare the reader, but for example in Salman Rushdie’s novel, the jinns are used to provoke some philosophical considerations.

Writers of fantasy novels very often place characters of noble desert warriors in their stories. They are masters of the sword and live according to the code of honor. Another popular theme is Crusades. These historical events are background for many fantasy adventures in which supernatural forces play the main role. Also the sensual image of the Orient, as a place full of eroticism, based on 19th century Orientalism, has its representations in fantasy novels.

Keywords: fantasy, science fiction, Islam, Arabic folklore, jinn, erotism

Wśród autorek i autorów, którzy tworzą literaturę fantastycz-ną, dominującą tendencją przy kreowaniu przedstawionych świa-tów jest szukanie inspiracji w elementach pochodzących z kultury zachodniej czy dalekowschodniej – zwłaszcza japońskiej. Na kształt literatury fantasy silny wpływ wywarły mitologie nordycka oraz celtycka, co w znacznej mierze jest zasługą Johna Ronalda Reuela Tolkiena, uchodzącego za jednego z ojców tego gatunku

literac-kiego1. W przypadku fantastyki naukowej (ang. science fiction, SF)

najczęściej spotkać się można z wizjami przyszłości, w których prym wiodą stechnicyzowane kraje zachodnie, z USA i Japonią na

cze-le2. Japonia i państwa określane mianem tygrysów azjatyckich oraz

1 A. Sapkowski, Rękopis znaleziony w smoczej jaskini. Kompendium wiedzy o lite-

raturze fantasy, Warszawa 2001.

2  Ciekawym kontrprzykładem jest serial SF Firefly (pol. Świetlik), w którym

129

Świat arabsko-muzułmański oczami fantastów

kraje europejskie i USA stanowią bowiem główne ośrodki rozwo-ju zaawansowanych technologii. Powoduje to, że odbiorca z dużą łatwością jest w stanie zaakceptować obraz przyszłości, w której to właśnie mieszkańcy tych państw będą nadal nadawali kierunek

roz-wojowi naukowo-technologicznemu ludzkości3.

Powyższa sytuacja prowadzi do tego, że elementy z innych kul-tur dużo rzadziej pojawiają się w tego typu literakul-turze. Pomimo to można odnaleźć przykłady powieści, opowiadań czy powieści gra-ficznych, w których przy konstruowaniu uniwersum wykorzysta-no elementy wywodzące się spoza świata zachodniego czy Japonii. Jeśli chodzi o Bliski Wschód, to intrygował on twórców europejskich już od XIX wieku, czego przykładem może być nurt w sztuce, zwłaszcza malarstwie, zwany orientalizmem. Również współcześni pisarze SF i fantasy wplatają w swoje fabuły wytwory kultury bli-skowschodniej. Warto jednak podkreślić, że ma to miejsce częściej w przypadku fantasy niż SF, choć również w powieściach SF spoty-kamy wątki arabsko-muzułmańskie.

Celem niniejszego artykułu jest prezentacja i analiza wybra-nych przykładów literatury fantastycznej nawiązującej do kultury arabsko-muzułmańskiej. Skupię się głównie na powieściach i po-wieściach graficznych, których autorami są twórcy zachodni, nie

pomijając przykładów polskich4. Rozważania podzielę na trzy

głów-wprost, możemy się domyślać, iż w tej wersji przyszłości to Chiny stanowią, jeśli nie najważniejszego, to jednego z głównych graczy polityki międzygalaktycznej.

3 Oczywiście nie można pominąć faktu, że znacząca część twórców literatury,

filmów czy seriali SF pochodzi z zachodniego kręgu kulturowego, co niewątpliwie determinuje to, w jaki sposób kształtują oni wizję przyszłości.

4  Warto w tym miejscu podkreślić, że wybór materiału źródłowego, na podstawie

którego prowadzę moje rozważania, jest całkowicie subiektywny, a ponadto mam świadomość, że nie wyczerpuje on w pełni dostępnej listy powieści, opowiadań czy powieści graficznych, które mogłyby zostać przez mnie wykorzystane w tej pracy. Ramy narzucone formułą publikacji wymuszają jednak selekcję materiału. Muszę również zaznaczyć, że to, iż dany utwór został przez mnie przywołany, nie oznacza automatycznego uznania go przeze mnie za wartościową pozycję pod względem artystycznym czy estetycznym. Przy doborze materiału źródłowego kierowałem się bowiem kryterium tematycznym, a nie jakościowym.

130

ne wątki, najczęściej pojawiające się w analizowanych przeze mnie powieściach. Będą to: wojownicy, dżiny i inne potwory z bestiariusza

arabskiego oraz erotyzm5.