Bezrobocie to proces pełen trudnych decyzji i wyborów, a także nie-przewidywalnych zagrożeń84. W rezultacie prowadzi do biedy i ubó-stwa. Pojęcie ubóstwa w literaturze przedmiotu rozpatrywane jest
82 Por. J. Koral, Kulturowe aspekty…, dz. cyt., s. 19–20. 83 Tamże.
84 B. Turlejska, W poszukiwaniu tożsamości osobowej – rozważania o podkulturach młodzieżowych, [w:] Przyszłość wychowania, red. A. Solak, Tarnów 2001, s. 11.
w dwóch znaczeniach – ubóstwa absolutnego jako wyznacznika „sy-tuacji jednostek lub grup społecznych, których dochody są zbyt niskie, aby utrzymać się przy życiu i zdrowiu”, oraz ubóstwa subiektywne-go, które „występuje wówczas, gdy jednostka lub członkowie grupy określają siebie jako ubogich”85.
Tendencja utożsamiania ubóstwa ze skutkami, jakie ten proces spowodował w sferze życia społecznego, nie tylko wpłynęła na spo-sób postrzegania tego procesu, ale także zadecydowała o nowym sposobie określania ubóstwa. Wprowadzono termin „ubóstwo bez-względne, które opiera się na pojęciu „minimum życiowego”, to jest „elementarnych warunków, jakie muszą być spełnione, aby jednost-ka mogła przetrwać fizycznie i zachować zdrowie”86. W tym ujęciu zjawisko to dotyczy osób, które pozbawione są podstawowych środ-ków, takich jak ubranie, pożywienie i schronienie. Oznacza to, iż norma odpowiadająca minimum życiowemu jest mniej więcej taka sama dla wszystkich ludzi w podobnym wieku i o podobnej kon-stytucji fizycznej, bez względu na to, gdzie żyją. Natomiast ubóstwo względne mierzy się przez odniesienie do standardu życia panują-cego w danym społeczeństwie87. W literaturze przedmiotu zauwa-ża się, że zdefiniowanie ubóstwa bezwzględnego lub względnego sprawia wiele trudności. Ubóstwo bezwzględne określa się z reguły przez ustalenie granicy ubóstwa na podstawie cen produktów nie-zbędnych do życia w danym kraju. Do kategorii ubogich zalicza się te jednostki i gospodarstwa domowe, których dochód nie sięga tej granicy88. W tym sensie można stwierdzić, że wyjaśnienie pojęcia ubóstwa względnego nie jest proste, co wynika z faktu, że granice dochodu ciągle ulegają zmianie. Ubóstwo bywa też rozumiane jako brak środków potrzebnych do zaspokojenia podstawowych potrzeb, uznawanych w danej społeczności za niezbędne do normalnego życia.
85 W. Misiak, Ubóstwo, [w:] Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy
so-cjalnej, red. D. Lalak, T. Pilch, Warszawa 1999, s. 320.
86 A. Giddens, Socjologia, Warszawa 2004, s. 332.
87 Tamże. 88 Tamże.
Z kolei na trudne do rozstrzygnięcia dylematy dotyczące kryteriów ubóstwa zwracają uwagę G. Firlit-Fesnak i B. Szatur-Jaworska, zali-czając do nich: dochody, wydatki, zagospodarowanie materialne, su-biektywne poczucie deprawacji, dostęp do usług społecznych, przy-jęty wskaźnik syntetyczny89. O zależnościach tych jeszcze dobitniej pisze B. Rysz-Kowalczyk, podkreślając, że „ubóstwo jest to sytuacja niezaspokojenia bądź zaspokojenia na niskim poziomie jednej, kil-ku lub wszystkich ogólnych i podstawowych potrzeb człowieka, jeśli spełniony jest co najmniej jeden z następujących warunków: (1) brak lub niedostateczna ilość i jakość środków do zaspokajania potrzeb; (2) brak lub istotne ograniczenie zdolności, umiejętności, wrażliwości legalnego i szybkiego zdobycia odpowiednich środków; (3) brak lub istotne ograniczenie zdolności, umiejętności, możliwości zaspoka-jania potrzeb posiadanymi środkami; (4) brak zaspokojenia potrzeb bądź zaspokojenia ich na niskim poziomie”90.
Na różne przyczyny ubóstwa wskazywał też Jan Paweł II. Papież podkreślał: „W dzisiejszym świecie istnieją różne formy ubóstwa. W istocie bowiem, czyż pewne braki lub ograniczenie praw ludz-kich – na przykład prawa do wolności religijnej, prawa do udziału w budowaniu społeczeństwa, swobody zrzeszania się czy tworzenia związków zawodowych, a także podejmowania inicjatyw w sprawach ekonomicznych – nie zubożają osoby ludzkiej tak samo, jeśli nie bar-dziej niż pozbawienie dóbr materialnych”91. Można powiedzieć, że ubóstwo w ujęciu Jana Pawła II to dotkliwy brak dóbr i wartości, które umożliwiają człowiekowi zaspokojenie jego podstawowych potrzeb. Papież rozróżnia przede wszystkim ubóstwo materialne i duchowe. Istotą pierwszego jest deficyt wielorakich środków materialnych, któ-re powodują między innymi wzrost bezrobocia oraz wzrost patologii społecznych, w tym przestępczości. Ubóstwo duchowe polega przede
89 G. Firlit-Fesnak, B. Szatur-Jaworska, Leksykon pojęć socjalnych. Wybrane
termi-ny z polskiej i niemieckiej polityki społecznej, pomocy społecznej i pracy socjalnej,
Warszawa 1994, s. 41–42.
90 B. Rysz-Kowalczyk, Leksykon polityki społecznej, Warszawa 2001, s. 221.
wszystkim na braku wartości wyższych w życiu ludzkim. Najbardziej charakterystyczną formą ubóstwa duchowego jest nędza w sferze kul-tury, która w skrajnej formie może przybierać postać braku możliwo-ści uzyskania odpowiedniego poziomu wykształcenia, co prowadzi w wielu wypadkach do wyzysku ekonomicznego, społecznego, poli-tycznego, a nawet do dyskryminacji i rasizmu92.
Podsumowując, można stwierdzić, że przyczyny ubóstwa dają się sprowadzić do trzech podstawowych grup. Pierwsza obejmuje przy-czyny, które tkwią w indywidualnych cechach człowieka, jego zdol-nościach, charakterze i postawie życiowej. Jest to teoria skażonych charakterów. W tym sensie ubóstwo rozumiane jest jako nieunik-niony, niejako naturalny rezultat indywidualnych defektów, braku aspiracji, braku zdolności i umiejętności, niechęci do pracy i nauki. Druga grupa czynników ubóstwa sprowadza się do przyczyn uwa-runkowanych czynnikami zewnętrznymi, niezależnymi od jednostki, na przykład pochodzeniem, przebiegiem procesów ekonomicznych (recesja, bezrobocie), miejscem zamieszkania. Jest to teoria ograni-czonych możliwości, gdyż według tej koncepcji ubóstwo rodzi się z nierówności szans, niesprawiedliwości podziału i dyskryminacji. Trzecia grupa przyczyn jest konsekwencją słabej albo nieskutecznej polityki społecznej państwa, prowadzonej metodami niemotywują-cymi do aktywności, pozwalającej na wychodzenie z ubóstwa. Wy-sokie podatki i liczne programy socjalne powodują uzależnienie od kaprysów państwa.