Definicje wartości w publikacjach filozoficznych

Jak podaje Władysław Tatarkiewicz, termin wartość zaczął funkcjonować w języku filozofii od końca XIX wieku. Zasługi w popularyzacji tego pojęcia przypisuje się Fryderykowi Nietzschemu, który głosił hasło „przewartościowania wszystkich wartości”. Ten niemiecki filozof zakwestionował istnienie obiektywnych wartości, wskazując jednocześnie na subiektywne podstawy moralności. Potępiał wartości uznawane przez ludzi słabych, niewolników, żądając przy tym uznania wartości najwyższych, reprezentowanych przez ludzi silnych, władających światem³³. Od tego momentu rozważania nad wartościami na trwałe weszły w zakres badań filozoficznych. Wkrótce wyodrębniono oddzielną naukę zajmującą się pojęciem i naturą wartości, dla której przyjęto nazwę „aksjologia” (XIX wiek).

Obecnie wielu badaczy wskazuje na nieostrość pojęcia wartość, na niemożność jego zdefiniowania. Za przykład posłużyć mogą uwagi Władysława Tatarkiewicza zawarte w

„Parerdze”, gdzie pisze on następująco: „Zdefiniowanie „wartości” jest trudne, jeśli w ogóle jest możliwe […]. To, co wygląda na definicję wartości jest raczej zastąpieniem wyrazu przez inny wyraz mniej więcej to samo znaczący np. „dobro”. Albo jest omówieniem”³⁴. W swoich

29 საქართველოს პარლამენტის ეროვნული ბიბლიოთეკა, ენციკლოპედიური ლექსიკონი http://www.nplg.gov.ge/gwdict/index.php?a=term&d=5&t=12457 [data dostępu: 23.04.2019].

30 Podobnie uważa Jadwiga Puzynina, nazywając to kłopotem języka wartości. Por. J. P uz yn i n a : Kłopoty z nazwami wartości…, s. 7–8.

31 ნ. ს უმ ბა ძ ე: თაობებიდაღირებულებები. თბილისი 2012 წ., გვ. 11.

32 ლ. ს ურ მა ნ იძ ე : ინდივიდუალისტური და კოლექტივისტური საზოგადოებები. თბილისი 2001, გვ.10.

33 W . T a t a r ki e wi c z : Pojęcie wartości…, s. 60.

34 Ibidem.

51 rozważaniach Tatarkiewicz wskazuje również trzy dowody świadczące o chwiejności pojęcia wartość:

„1. Oznacza on bądź własność rzeczy, bądź rzecz własność tę posiadającą. W pierwszym przypadku jest nazwą abstrakcyjną, w drugim konkretną[…]. Lepiej używać terminu „wartość”

na oznaczenie własności, a wyrazu „dobro” na oznaczenie rzeczy własność tę posiadającą”.

2. Termin oznacza własność wyłącznie w znaczeniu dodatnim (w takim razie o brzydocie, chorobie czy nikczemności powie się, że nie mają wartości) bądź jest używany także w znaczeniu ujemnym (wtedy brzydota czy choroba mają również wartość, tyle że ujemną).

Pierwszy sposób używania terminu „wartość” bardziej odpowiada mowie potocznej, natomiast uczeni teoretycy wartości mają upodobanie raczej do drugiego.

3. Rzeczowniki „wartość” i „dobro” można ostatecznie używać zamiennie, ale kaprys języka sprawił, że przymiotnik „dobry” ma sens węższy niż „wartościowy”³⁵.

Władysław Tatarkiewicz, definiując pojęcie wartość, skupia się przede wszystkim na dodatnich własnościach rzeczy, przez co jego uwagi są nieco zawężone, nie oddają złożoności pojęcia.

Ważne miejsce w rozważaniach nad wartościami zajmują prace Maksa Schelera, przedstawiciela kierunku fenomenologicznego. Badacz ten odróżnił świat dóbr materialnych od świata wartości, istniejących niezależnie od nas. Twierdził, iż wartości są własnościami pewnych obiektów i można je poznać w akcie bezpośredniej intuicji. Podkreślał ponadto, iż wartości są faktami, istnościami. W hierarchii w sposób szczególny wyróżnił „świętość” jako wartość najwyższą, będącą podstawą dla wszystkich innych. Drogą do poznania wartości ma być akt psychiczny, którym jest poczucie, przeżycie wartości ³⁶.

Znany polski filozof, Roman Ingarden, w swych poglądach na temat wartości nawiązywał do tez Maksa Schelera. W swoich pracach zawarł myśl, iż: „wartość to stan rzeczy czy przedmiot, który wzbudza emocje pozytywne i ku któremu jednostka skierowuje swe pragnienia i dążenia”³⁷. Atrakcyjność jest tą cechą, która najbardziej pociąga jednostkę ludzką, jest przez nią postrzegana jako gwarancja szczęścia. Roman Ingarden podkreślał, że wartości nigdy nie funkcjonują w odosobnieniu, są zawsze wartością czegoś: „[…] wartość jest zawsze niesamodzielna w stosunku do przedmiotu […]”³⁸.

35 Ibidem, s.62.

36 K . Ż yg u l s k i : Wartości i wzory kultury. Warszawa 1975, s. 28.

37 R . I n g a r d e n : Przeżycie, dzieło, wartość. Kraków 1966, s. 64.

38 R . I n g a r d e n : Czego nie wiemy o wartościach. W: R . I d e m : Studia z estetyki . T. III. Warszawa 1970, s. 228.

52 Józef Tischner scharakteryzował wartości jako: „coś pośrednie między tym, co realne, a aktem świadomości. One [wartości] nie są realne. Niektóre dopiero domagają się realizacji.

Nie są jednak wyłącznie subiektywne. Są dane jako przedmioty, pociągają nas lub [odpychają, skłaniają do ofiar lub ucieczek”³⁹.

O realizacji wartości pisał również Władysław Stróżewski, który zauważył, że należy stwarzać odpowiednie warunki, aby wartość mogła zaistnieć. Twierdził, że: „[…]

urzeczywistnianie (lub realizacja) wartości jest w jakiś sposób możliwa; […] w wyniku ich urzeczywistniania rzeczywistość ulega szczególnej przemianie, stając się czymś

„wartościowym”. Wskazywał również, iż wypowiadanie się na temat wartości w aspekcie ich sposobów istnienia wiąże się z potrzebą operowania różnymi wyrażeniami: 1) być wartością, 2) mieć wartość, 3) być (czymś) wartościowym⁴⁰. W takim ujęciu ważny okazuje się problem rozróżniania wartości – przedmiotów i wartości – cech. Zdzisław Nader sądził, iż wartość to rzecz lub cecha wartościowa, natomiast Władysław Tatarkiewicz odróżnia przedmioty i zjawiska od ich własności⁴¹.

Filozoficzne definicje wartości wskazują, iż pojęcie to funkcjonuje w dwóch sferach:

rzeczywistej (materialnej) oraz duchowej. Człowiek natomiast nieustannie dąży do osiągnięcia obydwu sfer.

Z kolei według gruzińskiego filozofa Niko Czawczawadzego wartości nie mogą istnieć obiektywnie ani nie mogą być subiektywne, ponieważ wartości same w sobie nie mają w ogóle miejsca w świecie rzeczy, „żyją” one w świecie należnym, w postaci idealnych celów⁴². Jego zdaniem wartości nie mogą być subiektywne w tym sensie, że są zakorzenione w bycie psychofizycznym. Niezbędnym warunkiem relacji międzyludzkich, w których ważną rolę odgrywa prawda, życzliwość, sprawiedliwość, piękno i inne wartości, jest przezwyciężenie ograniczeń podmiotu psychofizycznego. Osoba zamknięta w swojej organizacji psychofizycznej po prostu nie może mieć związku z wysokimi wartościami społecznymi i duchowymi, są one dla niej nie do osiągnięcia. Jedynie człowiek, który rozwinie się do poziomu

39 J . T i s c h ne r : Myślenie według wartości. Kraków 1993, s. 276.

40 W . S t r ó ż e ws k i : W kręgu wartości. Kraków 1992, s. 60.

41 W . T a t a r ki e wi c z : Pojęcie wartości…s. 72.

42 Niko Czawczawdze sprzeciwił się całkowitemu relatywizmowi i subiektywności w aksjologii i uznał obiektywność wartości. Jednak nie rozumiał tej obiektywności w duchu realistycznej aksjologii Schelera - Hartmanna, którzy przypisują wartościom idealnie ontologiczne istnienie. Obiektywność wartości nie jest przez niego utożsamiana z obiektywnością prawdy ani z obiektywnością praw socjologicznych. Obiektywność wartości jest swoistą „aksjologiczną” obiektywnością.

53 społecznego, etycznego, estetycznego, teoretycznie poznawczego podmiotu, może osiągnąć wysokie wartości⁴³.

W gruzińskiej literaturze aksjologicznej istnieje wiele innych definicji pojęcia wartości.

Badacze wskazują, że wartości:

1. to nieobiektywna wiara w coś, „zimne idee” – aktywowane wartości doprowadzają do uczuć;

2. są skierowane do naszych celów (na przykład: równouprawnienie), a odpowiednie formy postępowania tworzą hierarchię celów (wartości);

3. tworzą się z konkretnej sytuacji i zakresie zachowania (na przykład: posłuszeństwo może być stosowane w pracy, szkole, sporcie, biznesie, rodzinie, wśród przyjaciół i nieznajomych);

4. są to standardy zachowania, zjawisk należące do wyboru człowieka;

5. uporządkowany system wartości kształtuje system priorytetów wartości, który może charakteryzować jednostkę i kulturę narodu⁴⁴.

Zdaniem gruzińskiej badaczki Nino Submadze pojęcie wartości z trudem można poddać operacjonalizacji, przede wszystkim dlatego, że wszystkie wartości nie mieszczą się w jednym pojęciu. Problem ten powstaje ze względu na to, że szereg wartości odnosi się do egzystencjalnych przekonań na temat ludzkiej natury, a także relacji między nimi oraz między nimi a światem. Wartości odnoszą się do rzeczywistych interakcji oraz do tego, jakie powinny być te interakcje. W związku z tym wartości mogą być zbyt ogólne lub zbyt abstrakcyjne.