Na potrzeby mojej pracy i prowadzonych badań istotne jest zdefiniowanie pojęcia kulturowy obraz świata (KOS). Język jest jednym z narzędzi kultury, gdyż dzięki niemu dokonuje się opisu różnych zjawisk kultury, zarówno tych dotyczących kultury materialnej, jak i tych związanych z kulturą duchową. Jest też język jednym z najważniejszych składników kultury związanych z danym społeczeństwem i bliską temu społeczeństwu rzeczywistością.
Pośredniczy w przekazywaniu treści zakodowanych w systemie kultury. Za Januszem
127 Ibidem, s. 29–35.
128 K . W a s z a ko wa : Kognitywno-komunikacyjne aspekty…, s. 34.
129 В . Е . Щ е р б и н а : Концепт «время» во фразеологии немецкого и русского языков. Оренбург 2008, с. 32.
39 Anusiewiczem przyjmuję, że „język implikuje i warunkuje rozwój kultury i jako taki jest jednym z podstawowych, najważniejszych źródeł wiedzy i informacji o danej kulturze”130.
To język zatem jest „nośnikiem, przekaźnikiem i zbiorem wszelkich wartości, ocen i wartościowań oraz norm postępowania, wokół których się koncentrują zachowania, działania, przekonania oraz system etyczno-normatywny danej społeczności”131. Można potraktować język jako materiał do badań dorobku danej grupy, istotna w tym wypadku będzie rekonstrukcja tekstu pod kątem zaszyfrowanego w niej obrazu dziedzictwa kulturowego. „Badanie kulturowego obrazu świata zawartego w języku – to badanie zawartych w języku i jego wytworach treści form i wzorców kultury, a także – badanie zakodowanego w nim ujęcia rzeczywistości (tzw. kultury rzeczy) oraz systemu aksjologiczno-normatywnego (tzw. kultury wartości)”132.
Idea istnienia specyficznych dla kraju językowych obrazów świata zrodziła się na przełomie XVIII i XIX wieku, między innymi za sprawą Humboldta, który postrzegał język jako kulturowy kod narodu, a nie tylko jako narzędzie komunikacji i poznania133. Język jako idealna, obiektywnie istniejąca struktura przekazuje obraz świata, postrzegany przez jego nosicieli. Podobne stanowisko zajął wybitny gruziński lingwista Tamaz Gamkrelidze. Według niego, język ojczysty jest ściśle związany w wielu aspektach z życiem ludzkim w społeczeństwie. Wiele aspektów życia ludzkiego zależy od faktu, że dana osoba jest członkiem konkretnego społeczeństwa.
Kultura jest tym, co człowiek oswaja (przyjmuje, uczy się) jako członek społeczeństwa.
Tak postrzegana kultura obejmuje szeroki zakres ludzkiego życia i zachowań, których język jest wyraźną i niezbędną częścią. Gamkrelidze zaznacza, że każda osoba jako członek społeczeństwa wraz z językiem uczy się kultury.134.
Podobny pogląd odnajdujemy w pracach Jerzego Bartmińskiego. Badacz uważa, że doświadczając języka, jednocześnie doświadczamy kultury, która jest miedzy innymi
130 J . A n u s i e wi c z : Kulturowa teoria języka. Zarys Problematyki. W: „Język a Kultura”. T. 1.:
Podstawowe pojęcia i problemy. Red. J . A n u s i e wi c z , J . B a r t mi ń s k i . Wrocław 1991, s. 17–18.
131 J . A n u s i e wi c z , A . D ą b r o ws k a , M . F l e i s c he r : Językowy obraz świata…, s. 21.
132 Ibidem, s. 22.
133 W . H u mb o l d t : Linguistic variability and intellectual development. University of California, USA 1971, p. 167.
134 თ. გ ამ ყრ ე ლი ძ ე , ზ. კი კ ნა ძ ე, ი . შ ა დურ ი, ნ. შ ენ გ ე ლ ა ია : თეორიული ენათმეცნიერებისკურსი. თბილისი: 2003, გვ. 467–500.
40 nośnikiem wartości istotnych dla danego narodu135. Bartmiński definiuje także samo pojęcie kultury. Według niego, kultura jest to
wieloaspektowa całość, obejmująca normy, wzory i wartości oraz czynności, które są ich realizacją, a także wytwory tych czynności. W kulturze język funkcjonuje jako podstawa konsolidacji i wyodrębnienia wspólnot ludzkich, jako czynnik modelujący obraz świata i programujący zachowanie społeczne, jako narzędzie utrwalania i przekazywania kultury136.
Zdaniem badacza, język i kultura wzajemnie dopełniają siebie. Kultura prezentuje język, a także język prezentuje kulturę, będąc jej „kodyfikatorem”137. Na uwagę zasługuje również teza Jerzego Bartmińskiego i Wojciecha Chlebdy, którzy w artykule Jak badać językowo-kulturowy obraz świata Słowian i ich sąsiadów? proponują badania etnolingwistyczne (odtwarzanie językowo-kulturowego obrazu świata), których celem ma być odkrycie i opisanie tożsamości narodowej138 i na tej podstawie zrekonstruowanie językowo- -kulturowego obrazu świata. Ich zdaniem tożsamość narodowa manifestuje się w:
a) posiadaniu w swojej dyspozycji zasobu takich samych znaków językowych rozumianych i wartościowanych w taki sam sposób;
b) identycznych lub zbieżnych wyborach przez jej członków tych samych znaków (werbalnych i niewerbalnych) w sytuacjach tego samego typu;
c) powtarzalności odruchowych reakcji (werbalnych, myślowych, emocjonalnych, zachowaniowych) członków tej grupy na jednorodne bodźce zewnętrzne;
d) regularności zajmowania przez członków tej grupy tych samych postaw w jednorodnych sytuacjach na przestrzeni dostatecznie długich odcinków czasowych;
e) zbieżności sądów wobec jednorodnych zjawisk, formułowanych przez różnych członków danej grupy niezależnie od siebie (w różnych miejscach i w różnym czasie);
135 Zależność pomiędzy językiem a kulturą Bartmiński nazywa „językowo-kulturowym obrazem świata”.
Por. J . B a r t mi ń s ki : Czy istnieje europejski kanon wartości? W: „Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury”.
T. 23. Red. J . B a r t mi ń s ki . Lublin 2011, s. 15.
136 J . B a r t mi ń s ki : Konwersatorium „Język a kultura”. Projekt Programu. W: „Język a Kultura”. T. 1.:
Podstawowe pojęcia i problemy. Red. J. Anusiewicz, J. Bartmiński. Wrocław 1991, s. 9.
137 Ibidem.
138 Za tożsamość zbiorową autorzy uznają — „wyabstrahowaną z tożsamości indywidualnych członków danej zbiorowości część wspólna ich samoidentyfikacji z zespołem podzielanych przez nich symboli, wartości i przekonań, odwołanie do którego traktowane jest jako znak przynależności do tej zbiorowości”. J. Bartmiński, W . C h l e b d a : Jak badać językowo-kulturowy obraz świata Słowian i ich sąsiadów? W: „Etnolingwistyka.
Problemy Języka i Kultury”. T. 20. Red. J . B a r t mi ń s ki . Lublin 2008, s. 13.
41 f) identyczności lub daleko idącej zbieżności składowych „zaplecza odwoławczego” (zbioru autorytetów, dat i dzieł symbolicznych, zdarzeń emblematycznych, lektur itp.) u uczestników dyskursu publicznego w jego maksymalnej rozciągłości czasowej i przestrzennej;
g) wspólnocie atrakcji i repulsji kulturowych: przyciągania i odpychania, asymilacji (adaptacji) i dysymilacji (alienacji) kulturowych elementów innościowych139.
Zakładając, że kultura narodowa tkwi w tożsamości narodowej, można uznać, że wyżej przytoczona teza potwierdza korelację między językiem i kulturą. Badając język danego narodu, badamy także kulturę tej narodowości i jednocześnie badamy (odtwarzamy) językowo
− kulturowy obraz utrwalony w świadomości danego narodu.
Janusz Anusiewicz, Anna Dąbrowska i Michael Fleischer również potwierdzają, że składową kulturowego obrazu świata jest językowy obraz świata. Według autorów, kulturowy obraz to „system, który odpowiada za całokształt konstrukcji drugiej rzeczywistości, system organizujący wszystkie pozostałe komponenty obrazu świata w obrębie danej kultury”140. Zdaniem przywołanych autorów, JOS jest głównym elementem kulturowego obrazu świata.
Poprzez właśnie język można odkryć kulturowy obraz świata, który ujawnia się w „w konstrukcie drugiej rzeczywistości i jej elementach, a to: w dyskursach (różnych stopniach złożoności), w interdyskursie oraz w symbolach kolektywnych i dyskursywnych jako podstawowych i kompleksowych elementach systemowych kultury”141.
Gruzińska badaczka Salome Omiadze kulturę postrzega jako najwyższą formę języka, jako system rozważnych pojęć, pochodzących ze struktur zmysłowych. Człowiek zalicza siebie do tej kultury, z którą jest związany pochodzeniem, miejscem zamieszkania, środowiskiem, mentalnością, wychowaniem, tradycją, a co najważniejsze językiem. Kulturowy obraz świata w ujęciu badaczki można odkryć za pomocą językowego obrazu świata i odwrotnie142.
W książce Czynnik ludzki w języku143 rosyjskiej językoznawczyni Eleny Kubrjakowej kulturowy i językowy obraz świata wiążą się ze sobą jak całość i część. Językowy obraz świata jest częścią obrazu kulturowego (konceptualnego), natomiast jest bardziej dominujący.
Badaczka podkreśla jednak, że obraz językowy jest pojęciem węższym od kulturowego, ponieważ kulturowy obraz świata tworzy się wraz z językowym, a oprócz tego uczestniczą w
139 Ibidem, s. 13–14.
140 J . A n u s i e wi c z , A . D ą b r o ws k a , M . F l e i s c he r : Językowy obraz świata…, s. 30.
141 Ibidem, s. 30–31.
142 ს. ო მ ია ძ ე: ქართული დისკურსის ლინგვოკულტურულ შემადგენელთა სტრუქტურა, სემანტიკადაფუნქციონირება. თბილისი 2008, გვ. 12.
143Tytuł oryginalny: Человеческий фактор в языке.
42 nim inne procesy aktywności umysłowej. Język jest traktowany jako część kultury, a także mówi się o wzajemnym przenikaniu języka i kultury i ich interakcjach. Język jest częścią kultury, ale kultura też jest elementem języka. Zdaniem Kubrjakowej, najlepiej istotę obrazu świata oddaje definicja, zgodnie z którą obraz świata opiera się na światopoglądzie człowieka, reprezentuje podstawowe właściwości świata w rozumieniu jego nosicieli i jest wynikiem całej duchowej działalności człowieka. Kulturowy i językowy obraz świata są ze sobą ściśle związane, pozostają w ciągłej interakcji i odzwierciedlają prawdziwy świat, który otacza człowieka144.
Semantyka języka otwiera drogę do świata rzeczywistości. Ten wątek, łączący dwa światy, jest uwikłany w kulturowe idee dotyczące przedmiotów i zjawisk świata, które są charakterystyczne dla określonej społeczności i użytkownika danego języka. Ścieżka od rzeczywistości pozajęzykowej do jej werbalnej ekspresji różni się w zależności od narodu (kultury), co wynika z różnic w historii, warunków życia oraz rozwoju ich świadomości społecznej. W związku z tym językowy obraz świata jest nieco inny dla poszczególnych narodów. Przejawia się to w zasadach kategoryzacji rzeczywistości, a także odzwierciedla się w słownictwie i gramatyce. Wynika z tego, że kulturowy obraz świata ma pierwszorzędne znaczenie w stosunku do językowego. Jest pełniejszy, bogatszy i głębszy niż językowy. Jednak to język realizuje, werbalizuje kulturowy obraz świata, przechowuje go i przekazuje z pokolenia na pokolenie. Język może nie oddaje wszystkiego, co mieści się w narodowej wizji świata, ale potrafi wszystko opisać. Przekazany słowem fragment rzeczywistości przede wszystkim jest przeanalizowany w świadomości człowieka (myślącego słowami), a w procesie refleksji nabiera określonych cech właściwych dla świadomości narodowej, wynikających z doświadczenia kulturowego145. Kulturowy obraz świata to połączenie racjonalnej wiedzy i pomysłów na temat wartości, norm, obyczajów, mentalności własnej kultury i kultur innych narodów146. Warto na koniec przywołać ustalenia Ryszarda Tokarskiego. Wskazuje on na dwa wyznaczniki językowego obrazu świata: antropocentryczny punkt widzenia i przynależność użytkownika języka do określonego typu kulturowego147. Badacz podkreśla, że mówiąc o
144 Е . С . К уб р я к о в а : Человеческий фактор в языке. Язык и порождение речи. Москва 1991, с.
17–143.
145 Językowy i kulturowy obraz świata odgrywają ważną rolę w nauce języka obcego. Ucząc się języka obcego, poznajemy jednocześnie nowy świat, kulturę danego narodu. W tym procesie nauczania zmienia się kulturowy obraz świata przekazany przez język należący do danej kultury (narodu). Wydaje mi się, że dla osób bilingwalnych nie ma jednego obrazu kulturowego czy językowego. Ile człowiek zna języków, tyle ma otwartych drzwi do kulturowych obrazów świata.
146 А . Д . С а д о х и н : Введение в теорию межкультурной коммуникации. Москва 2005, с. 33.
147 Ibidem, s. 367–368.
43 językowym obrazie świata, nie tylko odnosimy się do relacji rzeczywistość – język, ale również do związku człowieka z kulturą, z której on wyrasta.
44 Rozdział II
Świat wartości
Wartości wpisane są w świat ludzki, są one nieodłączną częścią życia. To one determinują ludzkie cele i dążenia, wyznaczają kierunek działania człowieka. Marek Fritzhand, chcąc podkreślić doniosłą rolę wartości i ich znaczenia w codziennym życiu, pisze, iż wartości:
stanowią niezbędną podstawę ludzkiego działania. Aby móc działać, trzeba orientować się w zmieniających się sytuacjach i dokonywać związanego z wartościami wyboru między różnymi wyłamującymi się z tych sytuacji alternatywami1.
Katarzyna Chałas dodaje, że wartości stanowią integralny czynnik rozwoju człowieka – czynnik „rozwoju poszczególnych warstw życia i funkcjonowania: warstwy fizycznej, psychicznej, społecznej, kulturowej, światopoglądowej; kreowania tożsamości w indywidualnym i społecznym aspekcie, budowania projektu życia, integracji społecznej, rozwiązywania konfliktów”2. Są też wartości istotnym czynnikiem kształtującym relacje:
człowiek – człowiek, człowiek – grupy i wspólnoty społeczne3. Dlatego tak ważne jest włączenie do edukacji szkolnej wychowania ku wartościom czy szerzej: kształcenia (edukacji) aksjologicznej.
2.1. Wartości w edukacji szkolnej – zarys problematyki
Wychowanie ku wartościom, będące częścią edukacji aksjologicznej, jest ważnym elementem kształtowania młodych pokoleń. Ma charakter zarówno prywatny (wychowanie w rodzinie), jak i instytucjonalny (wychowanie w szkole).
Katarzyna Olbrycht definiuje edukację aksjologiczną jako „nauczanie o wartościach, o sposobach traktowania wartości, wartościowania, o sposobach ich uzasadniania, a także o uwarunkowaniach i konsekwencjach różnych postaw wobec wartości”4. Zdaniem badaczki na edukację aksjologiczną składa się: wiedza o wartościach i wartościowaniu; samowiedza, w tym między innymi własny stosunek do wartości, uznawanej i realizowanej ich hierarchii, wewnętrznej konsekwencji osobistego systemu aksjologicznego; program zachowań,
1 M . F r i t z ha nd : Wartości a fakty. Warszawa 1982, s. 9.
2 K . C ha ł a s : Edukacja aksjologiczna i wychowanie ku wartościom podstawą budowania szkoły jako wspólnoty życia, pracy i służby. „Prima Educatione” 2018, nr 2, s. 14.
3 Ibidem.
4 K . O l b r yc h t : Prawda, dobro i piękno w wychowaniu człowieka jako osoby. Katowice 2000, s. 89.
45 instrumentalnie związany z szeroko pojętym kontaktem z wartościami i sytuacjami wartościowania5. Będące częścią edukacji aksjologicznej wychowanie ku wartościom jest wspomaganiem uczniów w urzeczywistnianiu własnej, ale i pożądanej hierarchii wartości, prowadzącej do integralnego rozwoju, do pełni człowieczeństwa. Wychowanie ku wartościom wiąże się także z motywowaniem innych do tego typu działań, do realizacji wskazanych zadań.
U podstaw wychowania ku wartościom leży aktywność aksjologiczna jednostki. Składają się na nią: poznanie wartości, wartościowanie, akceptowanie wartości, ich przeżywanie, klaryfikacja, urzeczywistnianie w aspekcie indywidualnym i społecznym6.
W swojej pracy będę poddawać analizom podręczniki szkolne nie tylko jako środki dydaktyczne, ale również jako rodzaj tekstów (zbiorów tekstów) odbijających wartości istotne (pożądane) w danej kulturze, jako komunikat (nośnik) wartości odbieranych przez czytelników (uczniów). Autorzy podręczników szkolnych powinni mieć na uwadze fakt, że treści zamieszczane w podręcznikach mogą mieć wpływ na młodego odbiorcę – ucznia, jego widzenie świata, system wartości, emocje7. Wykorzystywany podczas nauki podręcznik stanowi bowiem źródło światopoglądów uznanych przez określony naród, a uczeń występuje w roli kogoś, kto jest zachęcany do przyjęcia danych poglądów i wartości. Te obecne w podręcznikach szkolnych są ściśle związane z celami edukacji, również z polityką oświatową danego państwa. Warto w tym miejscu wspomnieć, że wpisane w podręcznik szkolny funkcje mogą sprzyjać wychowaniu aksjologicznemu, kształtowaniu u uczniów pożądanych postaw.
Postawy – jak pisze Bożena Kubiczek – to „ustalone zachowania lub sposoby działania, reprezentatywne dla uczuć lub poglądów”8. Szczególnie istotna jest postawa aksjologiczna, która stanowi „oś krystalizującą osobowość”9 i wiąże się ze świadomym oraz odpowiedzialnym zachowaniem jednostki w sytuacji wyboru; poszukiwaniem, odkrywaniem i rozpoznawaniem określonych wartości w świecie; analizowaniem ich zgodnie z określonym stanowiskiem aksjologicznym; wyborem między wartościami (także wartościami i antywartościami) na podstawie przyjętego sytemu wartości10. Proces wychowywania ku wartościom i kształtowania postaw jest
5 Ibidem, s. 92.
6 K . C ha ł a s : Edukacja aksjologiczna…, s. 13.
7 Gruziński Narodowy Program Edukacyjny przewiduje tylko 60 % tekstów edukacyjnych, reszta (40 %) tekstów w podręcznikach do nauki języka gruzińskiego jest dowolnie wybierana przez autorów. Na podstawie indywidualnie przeprowadzonego wywiadu z autorami podręczników do nauki języka i literatury gruzińskiej ustalono, że gruzińscy autorzy wybierają takie wartości, jak ojczyzna i tożsamość.
8 B . K ub i c z e k: Sztuka wychowania. Jak nie zepsuć własnego dziecka? Od poczęcia do dorosłości.
Opole 2016, s. 93.
9 M . G o ł a s z e ws k a : Istota i istnienie wartości. Studium o wartościach estetycznych na tle sytuacji aksjologicznej. Warszawa 1990, s. 45.
10 H . K ur c z a b : Kształcenie świadomości aksjologicznej. W: Problemy integracji i zagadnienia aksjologiczne w edukacji polonistycznej. Red. E . M a z ur , D . H e j d a . Rzeszów 2012, s. 215.
46 na pewno wpisany w funkcję informacyjną książki dla ucznia. Większość zamieszczonych w podręcznikach tekstów, a zwłaszcza tekstów literackich, nauczyciel można omawiać pod kątem obecnych w nich wartości, zwłaszcza tych uniwersalnych. Uczniowie mogą na przykład analizować zachowanie i postawę bohaterów, oceniać ich czyny, identyfikować się z bohaterami bądź odrzucać ich sposób myślenia czy działania. Ale funkcja informacyjna jest realizowana nie tylko przez odpowiedni dobór tekstów źródłowych, lecz także np. przez dobór poleceń do zadań (problemy, które otrzymują do rozwiązania uczniowie również mogą sprzyjać wychowaniu aksjologicznemu). Informacji w podręczniku dostarcza także materiał ikoniczny (ilustracje, reprodukcje, fotografie itp.). Odpowiednio dobrany może również wpierać kształcenie aksjologiczne, być na przykład punktem wyjścia do rozmów o świecie wartości. W obrazach, ilustracjach, zdjęciach są bowiem zakodowane nie tylko wartości estetyczne, ale także np. etyczne czy poznawcze11. W trakcie analizy tekstów ikonicznych „powinno dążyć się do uwrażliwiania [młodych odbiorców] na sugerowane przez artystów wartości, a tym samym dostrzegania zmian na przestrzeni wieków w sposobie ich interpretacji, czyli uświadamiania zmienności w czasie wyznawanych wartości estetycznych, moralnych i egzystencjonalnych. Takie podejście do źródeł ikonograficznych stawia je na pozycji nie tylko obrazu widzianego jako przekaz – widok, ale dąży do odbioru źródła ikonograficznego, jako wizualizacji stanu, charakteru kultury społeczeństwa w danej epoce. Staje się istotnym elementem wpływającym na proces dojrzałości, podnosząc kompetencje wychowanka również w sferze aksjologicznej”12.
Również pozostałe funkcje podręcznika szkolnego mogą wspierać proces edukacji ku wartościom.
Bardzo ważne jest, żeby w procesie edukacji, niezależnie od kultury i narodu, na pierwszy plan były wysunięte takie uniwersalne wartości, jak: rodzina, ojczyzna, zdrowie, miłość, przyjaźń, tolerancja, sprawiedliwość, wolność itd. Wpisane w podręczniki szkolne13 wartości mogą stać się fundamentem światopoglądu młodego pokolenia, mają wpływ na jego rozwój emocjonalny, relacje rodzinne i relacje międzyludzkie. Hierarchia wartości prezentowana w podręcznikach szkolnych może stanowić punkt odniesienia dla dzieci i młodzieży. Proces wychowania ku wartościom, który odbywa się także za pośrednictwem
11 B . S t a wo ws k a -J u nd z i ł ł : Edukacyjne wartości sztuki – aksjologiczny wymiar malarstwa polskiego przełomu XII/XX wieku (wybrane przykłady). „Rocznik Naukowy Kujawsko-Pomorskiej Szkoły Wyższej w Bydgoszczy. Transdyscyplinarne Studia o Kulturze i Edukacji” 2016, nr 11, s. 332.
12 Ibidem, s. 334.
13 Więcej na temat obecnego w książkach edukacyjnych świata wartości, sposobu ich włączania w przekaz edukacyjny piszę w podrozdziale: Świat wartości w podręcznikach.
47 podręczników szkolnych, ma wpływ na rozwój i kształtowanie młodego pokolenia.
Obserwujemy ten proces zarówno w kulturze gruzińskiej, jak i polskiej.