Wartości w rozumieniu kulturowym nie funkcjonują samodzielnie, tworzą raczej systemy, hierarchie. Jedne z nich spełniają kluczową rolę, są nadrzędne w stosunku do innych.
Dzięki nim społeczności zyskują sobie właściwą identyfikację. Kulturę danego społeczeństwa poznaje się przede wszystkim przez zidentyfikowanie jej systemów, zwrócenie uwagi na to, które wartości są najbardziej cenione.
64 W ujęciu aksjologicznym odnajdujemy różnorodne klasyfikacje wartości. Zważywszy na to, że typologie wartości zostały zestawione przez wielu badaczy, w mojej pracy przedstawię tylko niektóre, przydatne do analizy materiału pozyskanego z podręczników.
Za jedną z najbardziej przydatnych w teorii wychowania i uporządkowaną należy uznać klasyfikację zaproponowaną przez Ryszarda Jedlińskiego. Oparta jest ona na typologii wartości zaproponowanej przez Jadwigę Puzyninę. Do wartości pozytywnych autor zalicza:
I. transcendentne (Bóg, świętość, wiara, zbawienie);
II. nietranscendentne:
1. poznawcze (prawda, wiedza, mądrość, refleksyjność, talent);
2. estetyczne (piękno);
3. moralne (dobro drugiego człowieka, bohaterstwo, godność, honor, miłość, odpowiedzialność, pokora, przyjaźń, skromność, sprawiedliwość, szczerość, uczciwość, wierność);
4. społeczne (demokracja, patriotyzm, praworządność, solidarność, tolerancja, rodzina, solidarność, tolerancja, wolność);
5. witalne (siła, zdrowie, życie);
6. utylitarne czyli niezbędne (praca, spryt, talent, zaradność);
7. prestiżowe (kariera, sława, władza, majątek, pieniądze);
8. hedonistyczne (radość, seks, zabawa)80.
Klasyfikacja Jedlińskiego jest uporządkowana od wartości najwyższych do wartości najniższych i autor nie uwzględnia wartości negatywnych (jak czyni to Puzynina). Zdaniem badacza o hierarchii wartości decyduje jej „trwałość, niepodzielność, bądź zdolność fundowania innych wartości”81.
Na uwagę zasługuje także typologia Maksa Schelera – jednego z twórców fenomenologii. Jest to jedna z najbardziej rozpowszechnionych koncepcji. Filozof rozumiał wartości jako byt idealny, charakteryzujący cię obiektywnością i niezmiennością. Zdaniem Schelera wartości nie można naruszyć, ich jakość i treść się nie zmienia pod wpływem czasu, doświadczenia człowieka82. Max Scheler jest autorem treściowego podziału wartości. Jego typologia wprowadza dwa ogólne rozróżnienia: 1) na wartości osoby i jej czynów, a także wartości rzeczy, zdarzeń oraz stanów; 2) wartości same w sobie (absolutne) i konsekutywne 83.
80 R . J e d l i ń s ki : Językowy obraz świata wartości w wypowiedziach…, s. 24–24.
81 Ibidem.
82 J . P uz yn i n a : Język wartości…, s. 33–34.
83 Ibidem, s. 33.
65 Najniżej w Schelerowskiej hierarchii umieszczone są wartości hedonistyczne, oparte na opozycji przyjemne – nieprzyjemne, związane ze sferą zmysłową. Przyjemność jest przez jednostkę zaliczana do wartości pozytywnych, natomiast nieprzyjemność – negatywnych.
Wybór tego, co przyjemne, wobec tego, co nieprzyjemne, jest aprioryczny, wiąże się z istotą wartości i czucia zmysłowego. Scheler stworzył również wzory osobowe jako konkretyzację wartości. W ramach wartości hedonistycznych wyróżnił „mistrza używania”84, dążącego do odkrywania nowych przyjemności.
Kolejnymi wartościami niższego rzędu są wartości czucia witalnego, czyli takie, które mają służyć życiu, bądź mu szkodzić, mają zapewniać powodzenie lub – opozycyjnie – prowadzić do klęski. Łączy je autor z tym, co szlachetne i dzielne. Scheler podkreśla samodzielność, nieinstrumentalność tego rodzaju wartości. Do wartości konsekutywnych w tym przypadku należy pomyślność bądź powodzenie. „Wiodący duch” danej cywilizacji jest wzorem osobowym, reprezentującym ten rodzaj wartości85.
Na wyższym szczeblu umieścił Scheler wartości duchowe: estetyczne (piękny – brzydki), czystego poznania prawdy, tego, co sprawiedliwe, słuszne (wartością konsekutywną w tym przypadku jest prawo). Wśród tych wartości prawda jest wartością elementarną.
Personifikacją wartości duchowych jest geniusz naukowy, artysta, prawodawca oraz bohater 86. Szczytowe miejsce w hierarchii wartości, zdaniem Schelera, zajmuje wartość najwyższa, którą jest świętość (to, co boskie). Wartość ta jest wyraźnie odgraniczona od wyżej wymienionych. Świętość jest podstawą, nadaje sens wszystkim innym wartościom, porządkuje je, ponadto utrwala to, co właściwe, dobre w innych wartościach. Zajmuje ona sferę sacrum, niedostępną dla człowieka. Akt miłości (przede wszystkim w rozumieniu miłości do bliźniego) jest istotny przy chwytaniu wartości tego typu.
Z klasyfikacji Schelera wywodzi się typologia Józefa Tischnera. Według Tischnera, najniżej w hierarchii znajdują się wartości hedonistyczne, czyli (podobnie jak u Schelera) wszystko to, co wiąże się nieodłącznie z przyjemnością. Na wyższym szczeblu umiejscowił autor wartości witalne i duchowe, do których zalicza wartości estetyczne oraz etyczne. Wśród nich znajduje się platońska triada. Najwyższą wartością spośród tych trzech jest prawda, która umożliwia etyczne działanie. Na najwyższym szczeblu znajduje się Świętość, przy czym autor
84 K . Ż yg u l s k i : Wartości i wzory…, s. 129.
85 Ibidem.
86 Ibidem.
66 zauważa, że nie wszyscy za najwyższą świętość uznają Boga. Niektórzy służą takim świętościom, jak: Naród, Ojczyzna, Ludzkość, Historia87.
Kolejną klasyfikacją, którą przywołam, jest podział wartości dokonany przez Stanisława Ossowskiego. Badacz wyodrębnia: wartości deklarowane, uznawane i odczuwalne.
Deklarowanymi wartościami nazywamy te, o których ktoś mówi, że są one dla niego ważne, które wynikają z bezpośrednich rozmów, z ankiet, z analizy utworów literackich itd. J.
Puzynina zauważa, że osoba deklarująca jakieś wartości w rzeczywistości może być na to dobro obojętna, że wartości, które wskazuje, nie będą obecne w życiu tej osoby. Wartości odczuwalne wynikają z kolei z zachowań emotywnych, z indywidualnych skłonności jednostki, są związane z emocjami, są przedmiotami naszych pragnień. Wartości uznawane tkwią natomiast i uzewnętrzniają się w zachowaniach ludzi, w społeczeństwie. Wartości te są przez kogoś akceptowane, ponieważ zostały przyjęte przez grupę społeczną, z którą się dana osoba utożsamia. Przekładają się one na normy postępowania, pożądane i akceptowane w określonej społeczności działania i zachowania88.
Godny uwagi jest również podział wartości zaproponowany przez Jadwigę Puzyninę, która przede wszystkim wyodrębnia wartości ostateczne (absolutne) i instrumentalne (służebne), które uważa za uniwersalne. Badaczka podkreśla, że dane wartości mogą być ostateczne i instrumentalne, ale nie muszą zawsze funkcjonować u wszystkich. Puzynina zaznacza różnice pomiędzy wartościami „dla X-a”, czyli nieobojętnymi dla danego człowieka, a wartościami uznawanymi przez niego, ale nie zawsze mieszczącymi się w polu jego zainteresowań. Językoznawczyni proponuje następujący podział wartości:
1) wartości pozytywne:
1.1. instrumentalne;
1.2. ostateczne;
2) wartości negatywne:
2.1. instrumentalne;
2.2. ostateczne.
Pozytywne wartości instrumentalne wyrażane są za pomocą wyrazów, takich jak:
użyteczny, pożyteczny, pożytek, dobry, doskonały (do), świetny (do) itd. Natomiast negatywne wartości instrumentalne za pomocą wyrazów i wyrażeń typu: do niczego, , nieużyteczny, nieprzydatny, nic niewarty itd.
87 B . C hr z ą s t o ws k a : Konteksty aksjologiczne. Poetyka w służbie etyki. „Polonistyka” 1999, nr 5, s.
275.
88 R . J e d l i ń s ki : Językowy obraz świata wartości …, s. 21.
67 Do pozytywnych wartości ostatecznych autorka zalicza:
1. wartości transcendentne (inaczej metafizyczne: dobro, świętość);
2. poznawcze (prawda);
3. estetyczne (piękno);
4. moralne (dobro, dobro drugiego człowieka);
5. obyczajowe (zgodność z obyczajem);
6. witalne (własne życie);
7. odczuciowe, w tym hedonistyczne (poczucie własnego szczęścia, przyjemności).
Każda z wyodrębnionych kategorii ma swoje centra pojęciowe.
W podobny sposób badaczka rozpatruje wartości negatywne: dla wartości transcendentnych centrum pojęciowym jest zło transcendentne, dla wartości poznawczych – niewiedza i błąd, dla wartości estetycznych – brzydota, dla wartości moralnych – krzywda innego człowieka, dla obyczajowych – brak przystosowania do panującego obyczaju, dla wartości witalnych – śmierć, dla hedonistycznych – nieszczęście i ból89.
Gruzińscy autorzy, odwołując się do światowych badaczy wartości, przede wszystkim uwzględniają dwie grupy przeciwstawnych wartości: wartości tradycyjne i wartości świecko-racjonalne oraz wartości własnej ekspresji (autoekspresji) i wartości przetrwania Społeczeństwo preferujące wartości tradycyjne jest mniej tolerancyjne m.in. wobec aborcji, homoseksualizmu, rozwodów; w życiu społecznym i politycznym dominuje mężczyzna; ważny jest dla członków takiej społeczności szacunek do autorytetu rodzicielskiego i rodzinnego.
Społeczeństwo uznaje autorytet rządu (władzy politycznej), w jego życiu ogromną rolę odgrywa religia. Głównym celem życia ludzkiego w społeczeństwie tradycyjnym jest stworzenie rodziny – najmniejszej społeczności ludzkiej, najbardziej naturalnej, a zarazem koniecznej90. Istotne w rodzinie są stosunki emocjonalne – zarówno między małżonkami, jak i między rodzicami a dziećmi: duma rodziców z dzieci, miłość i szacunek wobec swoich rodziców, niezależnie od ich zachowania. W tradycyjnych społeczeństwach ludzie mają dużą rodzinę i idealizują ją. Członkowie społeczności tradycyjnej wyróżniają się wysokim poziomem dumy narodowej, a tym samym nierzadko poglądami nacjonalistycznymi91.
89 J . P uz yn i n a : Język wartości…, s. 39–43.
90 Wychowanie do życia w rodzinie. Słownik pojęć. Pod red. K. O s t r o ws k i e j . Kraków 2004, s. 105.
91 ლ. თ არ ხ ნი შ ვი ლ ი : ღირებულებები - კონცეფცია, კვლევადაალტერნატიულიმიდგომა, თბილისი, გვ. 11–13. Por. R. I ngle hart a nd W . E. B a ker : Modernization, cultural change, and the persistence of traditional values, in: American Sociological Review, 2000, Vol. 65 (February:19–51), p. 19.
68 Wartości przetrwania dominują w krajach, w których panuje niski poziom bezpieczeństwa i dobrobytu. W takim społeczeństwie ludzie koncentrują się na bezpieczeństwie ekonomicznym i fizycznym, a nie na celach (wartościach) wyższych, dostrzegają niebezpieczeństwo w cudzoziemcach, różnorodności etnicznej i zmianach kulturowych. Taka społeczność charakteryzuje się stosunkowo niskim stopniem subiektywnego dobrobytu, mniejszym poziomem zaufanie między osobami, mniejszym poparciem równości płci, natomiast skupia uwagę na tym, co materialne, na postawie mieć92.
Wartości autoekspresji stają się aktualne, gdy przetrwanie społeczeństwa jest zagwarantowane. Dobrobyt społeczny sprawia, że ludzie zaczynają traktować życie już nie w kategoriach religijnych, lecz w kategoriach związanych z jednostkowo wyznaczanymi celami i negocjowanymi, społecznie ustalonymi normami93. Różnorodność etniczna i kulturowa w jest wówczas coraz bardziej akceptowana. Ludzie żyjący w przemysłowo rozwiniętych społeczeństwach są otwarci na świat i wydają pieniądze, żeby poznać inną kulturę i kraje94.
W literaturze aksjologicznej istnieje wiele podziałów wartości zaproponowanych przez filozofów, estetyków, socjologów, psychologów, językoznawców, między innymi: M.
Rokeacha, W. Pasternaka, S. Ossowskiego, J. Sztumskiego, K. Ostrowskiej, E. Laskowskiej itd. Każda z tych typologii jest w jakimś sensie słuszna, w zależności od tego, czym jest dla człowieka wartość i jak określa on konkretną wartość95. Moim zdaniem wartości żyją w naszych umysłach, istnieją subiektywnie i utożsamione są z naszymi doznaniami psychicznymi. Każdy człowiek, na podstawie swoich doświadczeń96, tworzy własny system wartości i ich hierarchię.