Kultura kaukaska a kultura europejska

Wartości są rdzeniem kultury, jej wewnętrznym fundamentem, dlatego struktura wartości i sfera kultury są wyraźnie ze sobą powiązane. W każdej kulturze odnajdziemy złożoną hierarchią wartości. Świat wartości każdej kultury zależy od poziomu rozwoju technologicznego i duchowego. Tak na przykład wystąpić mogą różnice pomiędzy hierarchiami wartości w kulturze polskiej a pomiędzy hierarchiami wartości w kulturze gruzińskiej, w których zakorzenione są dwie odmienne mentalności – kaukaska i europejska. Kultura gruzińska i kultura polska to dwie gałęzie tego samego drzewa, każda rozwija się w swoim

76 Różnice międzykulturowe mogą być przyczyną nieporozumień pomiędzy przedstawicielami odrębnych kultur. Spowodowane jest to często tym, że założenia, wartości, według których członkowie określonych społeczności żyją, różnią się. W świadomości przedstawicieli danej kultury hierarchia wartości będzie się różniła.

77 ლ. სურ მ ან ი ძ ე : ინდივიდუალისტურიდაკოლექტივისტური^..., გვ^{. 58.}

61 własnym kierunku. Choć ich rozwój przebiega równolegle, to jednak rozwijają się w różny sposób. Trzeba przyznać, że między tymi kulturami zachodzą zarówno podobieństwa, jak i różnice. Na całokształt preferowanych w przywołanych kulturach wartości ma wpływ sytuacja geopolityczna i społeczno-kulturowa, społeczno-gospodarcza oraz globalizacja, postęp cywilizacyjno-techniczny, a także przeszłość każdej kultury.

Współczesny Kaukaz, mimo że to jeden region, jedna górzysta przestrzeń, mimo że nawet mówi się w odniesieniu do niego o ogólnokaukaskiej tożsamości, to jednak jest miejscem bardzo zróżnicowanym etnicznie, kulturowo, religijnie, politycznie. Dlatego też uznaje się, że stanowi on mozaikę kultur. Ten krajobraz kulturowy ma jednak pewne wspólne podłoże. Jest nim historyczna tradycja wzajemnej pomocy i współpracy wielu grup etnicznych, tradycja bliskiego współdziałania kultur etnicznych, tradycja tolerancji religijnej i współistnienia wyznawców chrześcijaństwa, islamu, judaizmu⁷⁸. Na kultury etniczne Kaukazu od dawna wpływ mają różne kultury i cywilizacje Wschodu i Zachodu: hetycka, babilońska, grecka, rzymska, bizantyjska, indoirańska, turkijska, arabska, słowiańska, zachodnioeuropejska i inne.

Krajobraz kultury kaukaskiej charakteryzuje się różnorodnością kultur, języków, zachowaniem archaicznych form kulturowych i tradycji, wysoką gęstością kultur etnicznych na małej przestrzeni górskiego obszaru, poszanowaniem dla gór (uznaniem gór za przestrzeń świętą).

Krajobraz kulturowy Kaukazu wyraża system podstawowych tradycyjnych wartości, który różni się od systemów wartości cywilizacji europejskiej i dalekowschodniej, a jednocześnie ma coś wspólnego z nimi, coś, co nadaje rys oryginalności, niepowtarzalności wartościom kultur etnicznych tego wyjątkowego regionu. Oryginalność systemu wartości kultur etnicznych Kaukazu wynika z faktu, że Kaukaz leży pośrodku między biegunami kontynentu eurazjatyckiego – Zachodem i Wschodem. Ważnym znakiem kultury kaukaskiej są góry. Góry w wielu kulturach symbolizują najwyższe wartości, przede wszystkim moralne i religijne.

Odnosi się to również do Kaukazu, gdzie Ararat, Elbrus i Kazbek od dawna uznawane są za święte, mają znaczący wpływ na kształtowanie wartości ludzi żyjących w ich cieniu. Tak na przykład w kulturze ormiańskiej Ararat postrzegany jest jak rodzaj Partenonu – symbol starożytnej kultury greckiej lub jak Fudżi – symbol kultury japońskiej. Również Kazbek pozostaje dla Gruzinów świętym miejscem, świętą przestrzenią. Charakterystyczny dla Gruzji górski krajobraz ma wpływ nawet na wychowanie młodego pokolenia. Tak zwany „rycerski kodeks honoru”, przekazywany z pokolenia na pokolenie w procesie wychowania, został zachowany na Kaukazie. Na przykład najważniejsze w wychowaniu młodego pokolenia jest

78 Gruzja to kraj, w którym w zgodzie mieszka wiele narodów odmiennych wyznań.

62 rozwój i konsolidacja wartości moralnych, takich jak szacunek do starszych i rodziców, do płci przeciwnej, poczucie obowiązku, honor, uczciwość, skromność, prostota, solidarność.

W historycznie rozwiniętym systemie wartości ludów górskich badacze wyróżniają cztery główne cechy: 1) styl wojowniczy; 2) gościnność; 3) kult starszeństwa; 4) relacje rodzinne. Powstały one głównie w warunkach tradycyjnego społeczeństwa, choć nadal stanowią podstawę tożsamości kulturowej i mentalnej narodu kaukaskiego i przejawiają się w moralności, etyce, obyczajach, zwyczajowym prawie narodów Kaukazu. Jednak na tle kultury europejskiej (zachodniej) zauważalne jest tu wolniejsze tempo rozwoju i ogromna rola tradycji.

Tradycja jest dla ludności Kaukazu ogromną wartością, czymś niemalże świętym, między innymi dlatego na Kaukazie nie ma problemu konfliktu pokoleń, konfliktu między rodzicami a dziećmi w tak ostrej formie jak ma to miejsce na Zachodzie, nie ma międzypokoleniowej przepaści.

Współczesna kultura europejska charakteryzuje się natomiast mniejszym przywiązaniem do tradycji, wyraźnym indywidualizmem, dynamicznym stylem życia, szybkim rozwojem, w tym w dziedzinie technologii. Dynamiczny styl życia wpływa na system wartości, który ulega modyfikacji. Bez wątpienia na dokonujące się w społeczeństwach europejskich zmiany ma wpływ kultura konsumpcyjna⁷⁹. System wartości na Kaukazie jest natomiast stabilny, bardziej odporny na zmiany. W kulturze europejskiej panuje przekonanie o potrzebie ciągłego dynamicznego rozwoju, postępu. Zachód charakteryzuje się naukową, technologiczną, racjonalną wiedzą o świecie. Natomiast na Kaukazie, podobnie jak na Wschodzie, większą wagę przywiązuje się do uczuć, do tego, co związane jest z przestrzenią najbliższą, domem rodziny, rodziną, tradycją.

Różnice pomiędzy mentalnością europejską a kaukaską przejawiają się w wielu aspektach kulturowych, które mają wpływ na system wartości danej społeczności. Dla klarowności wywodu główne różnice kulturowe pomiędzy Kaukazem a Europą zestawiam w tabeli 1.

79 Kazimierz Ożóg precyzuje: „Według klasyfikacji wartości Ryszarda Jedlińskiego konsumpcja należy do wartości prestiżowych i hedonistycznych. Powinna być jednak podporządkowana innym wartościom. W XX wieku nastąpiło przewartościowanie konsumpcji, stała się ona konsumpcjonizmem, co według słownika oznacza

„postawę życiową polegającą na przedkładaniu dóbr materialnych nad inne dobra. Niczym niepohamowana konsumpcja jest już antywartością, gdyż nie służy człowiekowi, lecz powoduje jego degenerację […]. Jednak dla wielu społeczeństw współczesnych jest wartością nadrzędną, staje się wartością pierwszą”. Por. K. Ożó g:

Zmiany we współczesnym języku polskim i ich kulturowe uwarunkowania. W: „Język a Kultura”. T. 20.: Tom jubileuszowy. Red. A. D ą b r o ws k a . Wrocław 2008, s. 63.

63

Tabela nr 1. Główne różnice kulturowe między Kaukazem a Europą. Opracowanie własne.

Wyodrębnione cechy Kaukazu i Europy pokazują, że obszary należą jednak do różnych cywilizacji. Inna historia, inne warunki życia, sposób życia, warunki klimatyczne itp.

doprowadziły do powstania na tych terenach do odmiennych światopoglądów, mentalności i kultury jako całości.