Diablo i diabelsko w historii polszczyzny

Istniejąca we współczesnej polszczyźnie jednostka diablo funkcjonowała w XIX stuleciu w wariancie z końcówką -e (diable). Jednostkę tę po raz pierwszy notuje SL jako formę przysłówkową od przymiotnika diabli w zna-czeniu ‘od diabła’. Zatem podobnie jak diabelnie, pierwotnie wywodzi się ona od przymiotnika motywowanego nazwą diabeł. Ponadto hasło diabli, diable Linde odsyła do hasła diabelny. Można zatem mówić o redundancji języka polegającej na współistnieniu w XIX-wiecznej polszczyźnie dwóch jednostek o tym samym znaczeniu. Podobnie jak w przypadku diabelnie,

w SL nie znajdujemy poświadczeń użycia diable w znaczeniu odsyłającym do diabła. Mamy natomiast zaledwie jeden przykład użycia jednostki diable w znaczeniu metaforycznym ‘zręcznie, sztucznie, cf. sianem’:

(652) Diable się wykręcał. Teat. 28, b. 8 (SL).

Przyjmując podaną interpretację znaczenia, w zdaniu (652) diable funk-cjonuje jako zwykły przysłówek. SL nie zaświadcza użycia tej jednostki jako intensyfikatora. W późniejszych słownikach ― SWil i SW ― jednostka ta notowana jest w dwóch formach diable i diablo (w haśle diable zastosowano odsyłacz do hasła diablo). W obu słownikach są one klasyfikowane jako przysłówek od diabli. SWil podaje dwa znaczenia: 1) ‘diabelnie, kaducznie, mocno’ oraz 2) ‘licho, nędznie’. Jedyny zanotowany w haśle przykład nie jest jasny bez szerszego kontekstu:

(653) Diablo go poczęstował. (SWil).

Pierwszy jednoznaczny sygnał funkcjonowania w polszczyźnie inten-syfikatora diablo pojawia się w definicji w SW, tj. ‘bardzo, wielce, fatalnie, haniebnie, diabelnie’. Kontekstów poświadczających takie użycie jednostki diablo w SW jest niewiele, zaledwie trzy:

(654) Diablo głupia sprawa. (SW);

(655) Te nasze pakta rzecz to diablo ślizka (sic!). Fred. A. (SW);

(656) Nie mógł siedzieć spokojnie, bo go diablo do wojaczki parło. Dzierz. (SW).

Ostatnim słownikiem notującym formy diable i diablo jest SDor. Na podstawie zastosowanych kwalifikatorów można stwierdzić, że w połowie XX wieku obie formy były zróżnicowane pod względem chronologicznym (forma diable notowana jest jako dawna) oraz stylistycznym (forma diablo notowana jest jako potoczna). Obie definiowane są poprzez odesłanie do hasła diabelnie. Ich funkcjonowanie w polszczyźnie potwierdzają przykła-dowe zdania:

(657) Diable piękna, rzekł po chwili; ale nadto ma minę wielmożnej pani. Krasz.

Sfinks I, 60 (SDor);

(658) To mnie diable kosztuje, włażę w coraz nowe wydatki […]. Dzierze. Obrazy 124 (SDor);

(659) Lecz ucho diablo swędzi, swędzi coraz gorzej. Hertz B. Bajki 38 (SDor);

(660) […] to mnie diablo nudzi! Asnyk. Poezje I, 149 (SDor);

(661) Trzeba umieć stosować wiatr do wełny jagnięcia, a nie obliczono, że moja jest diablo cienka. Sien. Bez dogm. I, 310 (SDor).

Współczesne słowniki notują jedynie jednostkę diablo. Przykładowe cy-taty zaczerpnięte z ISJP potwierdzają funkcjonowanie we współczesnej pol-szczyźnie diablo jako intensyfikatora:

(662) To była diablo ryzykowna operacja… (ISJP);

(663) To diablo mało, nie wystarczy, aby oczyścić pana z zarzutów… (ISJP).

Zestawiając ten skrótowy opis jednostki diablo z historią jednostki dia-belnie, można dostrzec zarówno zbieżności, jak i rozbieżności. Podobień-stwa dotyczą m.in. zakresu łączliwości semantycznej i gramatycznej obu jednostek, ograniczenia czy też znaczącego zmniejszenia częstotliwości użyć, w których jednostki te mogą być interpretowane jako zwykłe adwerbia (co z kolei skutkuje brakiem poświadczeń słownikowych diabelnie i diablo w znaczeniu semantycznie odnoszącym się do diabła), przy jednoczesnym ugruntowaniu się w polszczyźnie intensyfikatorów diabelnie i diablo. Pod-stawowa różnica polega na tym, że w przypadku diablo (pierwotnie: diable) najdawniejsze źródła rejestrujące tę jednostkę dokumentują jej użycie jako tradycyjnego przysłówka bądź przysłówka w znaczeniu metaforycznym.

Sygnały przeobrażenia się diablo w jednostkę z poziomu meta pojawiły się w tekstach z 2. połowy XVIII lub 1. połowy XIX wieku. Mimo że kształto-wanie się obu intensyfikatorów przebiegało w różnym czasie, w przypadku diabelnie nie znaleziono poświadczeń, w których jednostka ta funkcjonowa-ła jako zwykły przysłówek. Natomiast dla diablo na gruncie polszczyzny wyjściową funkcją był przysłówek. Obecnie wyraz diablo używany jest jako intensyfikator. W języku współczesnym obie jednostki mają ten sam status i na podstawie kontekstów, w których się pojawiają, trudno wskazać jakieś znaczące różnice.

Jednostka diabelsko notowana jest po raz pierwszy w SL jako przysłówek pochodny od przymiotnika diabelski. W słowniku tym, jak i w następnych SWil i SW ― notowany jest w znaczeniu podstawowym, tj. odnoszącym się do diabła, tj. ‘po diabelsku’ (SL), ‘po czartowsku, po szatańsku’ (SWil),

‘po diabelsku’ (SW). Nieliczne konteksty, w których się pojawiał, również wskazują na zwykły przysłówek:

(664) Spisek diabelsko uknuty. (SWil);

(665) Rzecz, potwarz diabelsko wymyślona. (SWil).

Słowniki od 2. połowy XX wieku do współczesności definiują jednostkę diabelsko w różny sposób. SDor notuje znaczenie podstawowe (odnoszące się do diabła) oraz przenośne: ‘odnoszący się do diabła, pochodzący od dia-bła, będący dziełem diadia-bła, należący do diabła itp.; taki, jaki zwykle jest przypisywany diabłu: złośliwy, niebezpieczny, ogromny, niezwykły, zły itp.;

diabli’ (SDor). Przykładowe cytaty potwierdzające użycie diabelsko w SDor wskazują na przysłówek w znaczeniu przenośnym:

(666) Opowiedział mi ze swym diabelsko niewinnym uśmiechem grzecznego chłopczyka. Kotarb. J. Świat. 353. (SDor);

(667) Była […] diabelsko przebiegła i pełna humoru. Ritt. Most 12 (SDor).

Poświadczenia użycia intensyfikatora diabelsko notują po raz pierwszy słowniki współczesnego języka polskiego (ISJP, USJP). Informacja o intensy-fikującym charakterze diabelsko wyrażona explicite znalazła się po raz pierwszy w ISJP. Na podstawie danych zaczerpniętych z ISJP można mówić o trzech wariantywnych intensyfikatorach, tj. diabelnie, diablo i diabelsko. ISJP podaje, że jednostka diabelsko funkcjonuje w polszczyźnie również jako przysłówek.

Etap przejściowy między zwykłym przysłówkiem a intensyfikatorem stanowi przysłówek w znaczeniu metaforycznym. Etap ten oznacza takie użycia jednostek diabelnie, diablo i diabelsko, w których słowo może być in-terpretowane dwojako, a jego dystrybucja wyraźnie zmienia się na rzecz wyrażeń, które można stopniować, np. zamiast czynności (uśmiechnął się diabelsko) pojawia się cecha (diabelsko zdolny).

W przypadku jednostek diabelnie i diablo udokumentowanie poszcze-gólnych etapów kształtowania się intensyfikatorów nie jest możliwe na podstawie wyłącznie danych leksykograficznych i korpusowych. Brakuje bowiem poświadczeń, w których jednostki te funkcjonowałyby jako zwy-kłe przysłówki. Jedynie dla jednostki diabelsko, mimo iż jako intensyfikator funkcjonuje ona w polszczyźnie najkrócej, można wskazać poświadczenia potwierdzające kolejne etapy jej przeobrażeń.