Intensyfikator związany z kategoriami ilości i wielkości
5.1. Geneza i status wielmi w dobie staropolskiej
Jednostka wielmi notowana jest w tekstach od staropolszczyzny do XVIII wieku, przy czym słowniki języka polskiego rejestrują ją do po-czątku wieku XX (ostatni raz notowana jest w SW z kwalifikatorem wskazującym na wyraz staropolski). Jednostka ta oparta jest na prain-doeuropejskim rdzeniu *u
ˆel- ‘wola, chęć, pragnienie’1, w języku polskim funkcjonującym w postaci wiel-, występującym także między innymi w wyrazach wieli, wiela, wiele ‘duża liczba’, ‘duża ilość’, ‘dużo’ oraz wielki
‘wielkich rozmiarów, liczby, rozmiarów bardzo dużych’ (WSE: 725―727).
Aleksander Brückner mówi o przysłówku wielmi pochodnym od wiele (SEBr), natomiast Basaj i Siatkowski tłumaczą, że wielmi jest dawną formą narzędnika liczby mnogiej od velij ‘wielki’, zaznaczając, że jest to wyraz znany niemal całej Słowiańszczyźnie (Basaj, Siatkowski, 2006: 431). Dane etymologiczne potwierdzają, że wielmi łączy się z dwiema kategoriami, o których pisze Krystyna Kleszczowa w pracy poświęconej wykładnikom intensywności podobnym do bardzo, tj. ilości i wielkości (Kleszczowa, 2007: 316, 320).
Źródła leksykograficzne definiują wielmi w podobny sposób: ‘bardzo’
(SEBr), ‘wielce’ (WSE), ‘bardzo, wielce’ (MSZP), ‘bardzo’ (Basaj, Siatkowski,
1 Wiesław Boryś, objaśniając etymologię wielki, wskazuje inne znaczenie pie. rdzenia
*uˆel-, tj. ‛ściskać, gnieść, stłaczać’ (SEBor). Piotr Sobotka, pisząc o lit. viltis ‛nadzieja’, przytacza ustalenia Juliusa Pokornego, który wywodzi znaczenie tego wyrazu z pie. *u
ˆel
‘chcieć’ (Sobotka, 2011: 275―276). Za zwrócenie uwagi na wieloznaczność tego rdzenia dziękujemy dr hab. prof. IS PAN Marioli Jakubowicz oraz dr. Piotrowi Sobotce.
Tabela 7 Intensyfikator wielmi w wybranych słownikach języka polskiego
Źródło Definicje wielmi
Sstp (o wielkim natężeniu działania, stanu, cechy) 1) przy czasowniku ‘bardzo, mocno’, 2) przy przymiotniku ‘bardzo’, 3) przy przysłówku ‘bardzo’ oraz
‘dużo, wiele’
SL(1) ‘wielce, bardzo’
SWil prze. ‘arcy, bardzo, wielce’
SW stp. p. wielce
(1) Wielmi oznaczone asteryskiem, który wskazuje na słowo dawne.
2006: 431). Obserwację tę potwierdza również zestawienie definicji wielmi w naukowych i historycznych słownikach języka polskiego zawarte w tabeli 7.
Definicje słownikowe jednostki wielmi potwierdzają, że funkcjonowała ona w polszczyźnie od zawsze jako intensyfikator. Łacińskie odpowiedniki wielmi odnotowane w Sstp ― magnopere, vehementer, valde ― to te same wyrazy, które pojawiły się w definicji intensyfikatorów wielce, wielice, wielko i wielice (zob. rozdział 4.3.). Wykluczając znaczenie ‘dużo, wiele’ notowa-ne w Sstp, można uogólnić, że w dawnotowa-nej polszczyźnie wielmi było odpo-wiednikiem bardzo lub wielce. Konteksty staropolskie potwierdzają szeroką łączliwość wielmi zarówno gramatyczną (z czasownikiem, przymiotnikiem i przysłówkiem), jak i semantyczną:
(479) Tedy się wielmi rozniewał Saul BZ I Reg 19, 21 (Sstp);
(480) Był jest wielmi bogaty w złoto a w srebro BZ Gen 13,2; BZ Gen 27, 15, Rozm 134 (Sstp) Rozm 16, sim. Rozm. 85 (Sstp);
(481) Wielmi się uraduje BZ Tob. 11, 8 (Sstp);
(482) Gospodzin cirpiący i wielmi miłosierdny Fl 144, 8, sim. Puł (Sstp);
(483) Mistrz przemowił wielmi skromnie De morte w. 89, sim. XV p. post R XIX 51, Rozm 139. 496 (Sstp);
(484) Wielmi nabożnie i wielmi gorące jęła się Bogu modlić Rozm 19, sim. Rozm 17 (Sstp);
(485) Patrzył jeden na drugiego wielmi srogliwie Rozm 547 sim. Rozm 586, 654, 700 (Sstp);
(486) Każdy młodzieniec wielmi się radował Rozm 16, sim. Rozm 85 (Sstp).
W porównaniu z intensyfikatorami wielce, wielice, wielko, wieliko oraz wy-soce, które w Sstp mają bardzo mało poświadczeń lub notowane są tylko w jednym zabytku, funkcjonalność wielmi w tym okresie jest zdecydowanie większa. Intensyfikator ten pojawia się w około stu kontekstach zaczerpnię-tych między innymi z Biblii królowej Zofii (39 poświadczeń), Psałterza
floriań-skiego (5 poświadczeń), Psałterza puławfloriań-skiego (4 poświadczenia), Rozmyślania przemyskiego (48 poświadczeń)2 oraz Dialogu Mistrza Polikarpa ze Śmiercią (2 poświadczenia)3. Duża liczba poświadczeń wielmi w Biblii królowej Zofii, będącego przekładem Biblii z łaciny przy wykorzystaniu czeskiego tłuma-czenia (Wydra, Rzepka, 2004: 60), każe zastanowić się, czy jednostka ta jest bohemizmem. Autorzy słownika Bohemizmy w języku polskim zaprzeczają takiej genezie wielmi w polszczyźnie4:
Bogate poświadczenie w tekstach staropolskich (już w Kśw) dowo-dzi rodowo-dzimości tego wyrazu u nas. Przyjmowanie pożyczki czeskiej […] jest tu zupełnie nieuzasadnione. Jednakże wcześnie, a niewątpli-wie w XVI w., niewątpli-wielmi staje się u nas wyrazem przestarzałym i utrzy-mywanie się tego archaizmu należy przypisać współoddziaływaniu języka czeskiego […]. W późniejszym okresie […] archaiczne wielmi podtrzymywane było wpływem ruskim.
Basaj, Siatkowski, 2006: 431 Autorzy słownika nie traktują wielmi jako bohemizmu, ale jako wyraz, w przypadku którego można mówić jedynie o zależności tekstowej, pole-gającej na „współoddziaływaniu wzoru czeskiego na pojawienie się okre-ślonego wyrazu lub określonej jego postaci w języku polskim, na wpływ języka czeskiego jako arbitra przy wyborze danego wyrazu lub określonej formy” (Basaj, Siatkowski, 2006: 6). W celu weryfikacji, jakimi ekwiwalen-tami zastępowane jest wielmi w późniejszych przekładach Biblii, które nie były dokonywane pod wpływem tłumaczenia czeskiego, przyjrzyjmy się różnym tłumaczeniom dwóch przykładowych wersetów z Biblii królowej Zo-fii zawierających jednostkę wielmi (zob. tabela 8.).
Zestawienie tłumaczeń dwóch wersetów z Księgi Genesis pokazuje, że jednostka wielmi występowała jedynie w Biblii królowej Zofii. Odpowiednikiem wyrażenia wielmi bogaty, a więc połączenia intensyfikatora wielmi z przymiot-nikiem, w innych przekładach Biblii jest jednostka bardzo (bardzo bogaty, bardzo zasobny) oraz łacińskie dives valde ‘bogaty bardzo’. W przypadku przekładu z Bi-blii królowej Zofii niemal pewne jest przejęcie czeskiego wzoru. Świadczyć może o tym porównanie wersetu zaczerpniętego z Biblii królowej Zofii z wersetem wyekscerpowanym z pierwszego wydania Biblii Kralickiej z 1613 roku, będącego
2Dane frekwencyjne obliczone dzięki wykorzystaniu Korpusu tekstów staropolskich do roku 1500, https://www.ijp-pan.krakow.pl/publikacje-elektroniczne/korpus-tekstow-staro polskich [dostęp: 12.03.2015].
3Obliczenia własne na podstawie zapisu w Chrestomatii staropolskiej (Wydra, Rzepka, 2004: 268―277).
4Jednostki tej nie wymienia również autor książki poświęconej bohemizmom lek-sykalnym w języku polskim do końca XV wieku (Reczek, 1968).
Tabela 8 Przykłady realizacji wielmi w różnych przekładach biblijnych
Lp. Gen 13,2 Gen 27,33 Źródło
possessione auri et argenti. Expavit Isaac stupore vehe-menti, et ultra quam credi potest admirans, ait
Wulgata klementyńska(4)
5. A Abram był barzo bogaty
w osiadłości złota i srebra. Zląkł się Izaak zdumieniem wielkim: a barziej niż kto wierzyć może, dziwując się rzekł
Biblia Wujka(5)
6. A Abram był bardzo bogaty
w bydło, w srebro, i w złoto. I zląkł się Izaak zlęknieniem
bardzo wielkiem, i rzekł Biblia gdańska(6) 7. A Abram był już bardzo
(1) https://www.ijp-pan.krakow.pl/images/publikacje_elektroniczne/korpus_tekstow_staropolskich/BZ.pdf [dostęp:
16.03.2015].
W przypadku połączenia wielmi z czasownikiem (jimie się wielmi dziwo-wać) ani późniejsze polskie przekłady Biblii, ani czeska XVI-wieczna Biblia
5http://www.fit.vutbr.cz/~michal/kr/kkwww/kk_show.php?txt=KR&b=0&k=13&v=
[dostęp: 16.03.2015].
Kralicka, nie wprowadzają podobnej konstrukcji. Zamiast intensyfikatora wielmi pojawia się przymiotnik wielki (Biblia brzeska, Biblia Leopolity, Biblia Wujka) albo konstrukcja bardzo wielki (Biblia gdańska), które łączą się z rze-czownikami zdumienie, zdziwienie lub zlęknienie. Analogiczne konstrukcje wy-stępują również w Wulgacie klementyńskiej (stupore vehementi ‘zdumieniem wielkim’) oraz w Biblii Kralickiej (hrůzou velikou náramně6 ‘przerażeniem wiel-kim ogromnie’). Natomiast w Biblii warszawskiej oraz w Biblii Tysiąclecia po-jawiają się połączenia przeląkł się ogromnie i bardzo się zatrwożył, ale ponieważ intensyfikatory ogromnie i bardzo odnoszą się do innych czasowników niż wielmi w Biblii królowej Zofii, nadużyciem byłoby stwierdzenie o ekwiwalen-cji wymienionych jednostek.