Geneza i rozwój intensyfikatora przednie

Dane etymologiczne i leksykograficzne dotyczące jednostki przednie nie dają jednego obrazu genezy intensyfikatora przednie. Słowniki etymologicz-ne języka polskiego zazwyczaj nie rejestrują jednostki przednie (SEBor, SEBr),

10http://nkjp.pl/poliqarp/nkjp-balanced/query/0/ [dostęp: 10.08.2014].

11http://nkjp.pl/poliqarp/nkjp-balanced/query/9/ [dostęp: 10.08.2014].

wspomina o niej jedynie Andrzej Bańkowski w Etymologicznym słowniku języ-ka polskiego (ESBań). Jednostjęzy-ka ta została potraktowana jako dawny wariant przysłówka przednio, funkcjonującego w polszczyźnie od 1. połowy XIX wie-ku w znaczeniu ‘doskonale’. W tym samym znaczeniu jednostka przednie funkcjonowała w polszczyźnie od XVI do 1. połowy XIX stulecia. Jednostka przednie miała w historii polszczyzny również dwa inne znaczenia: ‘najpierw, przede wszystkim’ (XV―XVII wiek) oraz znaczenie intensyfikujące ‘bardzo’

(XVI―XVII) (ESBań). Zróżnicowanie chronologiczne i znaczeniowe jednostek przednie i przednio na podstawie ESBań obrazuje tabela 11.

Znaczenia jednostki przednie ‘najpierw, przede wszystkim’ oraz ‘dosko-nale’ są związane z rozwojem semantycznym przymiotnika przedni, noto-wanym w polszczyźnie od XIV wieku, będącym kontynuantem prasłowiań-skiego przymiotnika *perdьnъ / perdьńь ‘znajdujący się na przedzie, na czele, na początku; będący przed czymś, wcześniej, poprzedzający’ (pochodnego od prasłowiańskiego *perdъ ‘przód’) (SEBor). Jak podaje ESBań przedni zna-czył ‘idący przodem (na przedzie) przen. znakomity, wyborny’. Polisemicz-ność przymiotnika przedni potwierdza również SEBor, wskazując, że już w staropolszczyźnie przedni znaczył zarówno ‘pierwszy, znajdujący się na przodzie’, jak i ‘dawniejszy, wyżej wymieniony, w czasie poprzedzający coś’.

Tabela 11 Znaczenie jednostek przednie i przednio w poszczególnych wiekach

na podstawie ESBań Jednostka

Wiek

XV XVI XVII XVIII XIX

XX XXI

1. połowa 2. połowa Przednie

‘najpierw, przede wszystkim’

‘bardzo’

‘doskonale’

Przednio ‘doskonale’

Wieloznaczność przymiotnika przedni potwierdzają również źródła leksykograficzne. Przykładowo Sstp notuje cztery znaczenia tej jednostki:

1) ‘pierwszy, stojący na czele szeregu, znajdujący się na przodzie, bliższy punktu będącego podstawą orientacji’; 2) ‘znakomity, doskonałej jakości, dobry’; 3) ‘dawniejszy, wyżej wymieniony, w czasie poprzedzający coś’; 4)

‘powód, strona rozpoczynająca proces, występująca ze skargą’ (Sstp). Pomi-jając czwarte (tj. rzeczownikowe) znaczenie jednostki przedni, oba niepodsta-wowe znaczenia (oznaczone w Sstp jako drugie i trzecie) stały się podstawą dla przysłówka przednie w znaczeniach ‘najpierw, przede wszystkim’ oraz

‘doskonale’. Jednak ani dane etymologiczne, ani leksykograficzne dotyczą-ce najstarszej polszczyzny nie potwierdzają związku między rozwojem

se-mantycznym przymiotnika przedni a intensyfikatorem przednie w znaczeniu

‘bardzo’. Co jednak istotne, Sstp notuje interesującą nas jednostkę przednie w znaczeniu ‘szczególnie, bardzo’. Jej użycie potwierdza jeden cytat z Roz-myślania o żywocie Pana Jezusa, zabytku pochodzącego z około 1500 roku (Sstp):

(600) Też nie był (sc. Jozef)… skąpy przednie (avarus), ale szczodry, miłościwy, wiesioły i Bogu miły. Rozm 32 (Sstp).

Przykład ten, choć jednostkowy w Sstp, każe postawić pod znakiem za-pytania hipotezę Bańkowskiego, mówiącą, że jednostka przednie w znacze-niu ‘bardzo’ funkcjonowała w języku polskim od XVI wieku. Wnioskowanie o niskiej frekwencji użyć przednie jako intensyfikatora w staropolszczyźnie na podstawie jednostkowego poświadczenia w Sstp może być błędne z uwagi na niekompletność materiału będącego podstawą opracowania słownikowe-go oraz ze względu na charakter zachowanych źródeł językowych.

Dla polszczyzny XVI wieku dane zaczerpnięte z ESBań i SXVI są kom-plementarne. Dane słownikowe potwierdzają, że przednie w XVI stuleciu oznaczało ‘bardzo’. SXVI definiuje jednostkę przednie jako ‘bardzo, nadzwy-czaj’¹², w tym znaczeniu wskazuje na jej możliwe połączenia z czasownikiem (601) oraz z przymiotnikiem i imiesłowem (602 i 603):

(601) Jedna pani męża miała, A przednie go miłowała. BierEz O2v, SienLek 109 (SXVI);

(602) Iż ta panna była we wszytkich członkach przednie cudna. PatKaz III 120v (SXVI);

(603) Hiszpan też był […] przednie nauczony BielKron 280 (SXVI).

Jednostka przednie w znaczeniu zbliżonym do ‘bardzo’ i w analogicz-nych połączeniach notowana jest w słownikach historyczanalogicz-nych do 2. poło-wy XIX wieku. Wskazuje to na dłuższe trwanie tej jednostki w języku niż podaje Bańkowski w ESBań (tj. wiek XVII), przy czym oznaczenie przednie jako wyrazu staropolskiego w SW sugeruje, że prawdopodobnie wyraz ten funkcjonował w XIX stuleciu w biernym zasobie polszczyzny.

Definicje jednostki przednie wskazujące na wyraz zleksykalizowany, nie-pozostający w związku semantycznym z przymiotnikiem przedni, tj. ‘arcy-’

(SL), ‘wybitnie, wielce, szczególnie, niezwykle, wyjątkowo, bardzo, nadzwy-czaj, arcy-, nader’ (SW), ‘bardzo, arcy’ (SWil), wskazują implicite na jednost-kę funkcjonującą w języku jako wykładnik intensywności ‘bardzo’ w ściśle

12Inne znaczenia przednie notowane w SXVI to ‘przede wszystkim, głównie’ oraz

‘bardzo dobrze’.

określonym kontekście, tj. wskazującym zarazem na pewną wyjątkowość, nadzwyczajność, niezwykłość jakiejś cechy wyrażonej przymiotnikiem lub imiesłowem. Takie przednie miało dystrybucję ograniczoną do kontekstów pozytywnie wartościujących:

(604) Przednie pożądana rzecz się przytrafiała. Warg.Cez. 19 (SL) / Warg (SW);

(605) Twarz przednie piękna. Otw. Ow. 411 (SL) / (SWil) / Otw. (SW);

(606) Panowie mają być przednie dobrzy, gdy poddanym mają być powodem do dobroci. Petr.Pot, (SL) / Petr. (SW);

(607) Człowiek przednie bogaty. Sekl. Luc. 18 (SL) / (SWil) / Sekl (SW).

Przykłady przednie pożądana, przednie piękna, przednie dobrzy, przednie bogaty wskazują na łączliwość metapredykatywnego przysłówka przednie z przymiotnikiem i imiesłowem. W porównaniu z kontekstami XVI-wiecz-nymi w słownikach SL, SWil i SW nie są notowane przykłady potwierdza-jące łączliwość intensyfikupotwierdza-jącego przednie z czasownikiem. Na tej podstawie można domniemywać, że na przestrzeni XVI i XVII wieku dystrybucja inten-syfikatora przednie w znaczeniu zbliżonym do ‘bardzo’ została ograniczona do połączeń przyprzymiotnikowych i przyimiesłowowych, a więc typowych również dla innych wykładników intensywności.

Historia intensyfikatora przednie w polszczyźnie odbiega od opisa-nych we wcześniejszych rozdziałach intensyfikatorów oraz jednostek typu strasznie, straszliwie, potwornie (Mitrenga, 2014). Przede wszystkim przednie nie tworzy grupy (o ile daleko, dalece i wysoko, wysoce; silnie, silno, nasilnie;

strasznie, straszliwie itp. tworzą grupy intensyfikatorów ukształtowanych na przestrzeni wieków w analogiczny sposób, mających wspólne znaczenie, wartość stylistyczną i ekspresywną, o tyle przednie jest pod tym względem jednostkowe. Wymienione intensyfikatory różnią się znaczeniem ― choć wszystkie mają znaczenie zbliżone do ‘bardzo’, przednie poza znaczeniem

‘bardzo’ znaczy również ‘wybitnie, szczególnie’ (MSZP). Różnice seman-tyczne między jednostkami mają wpływ na ich dystrybucję. Na tle jedno-stek o szerokiej łączliwości gramatycznej, które łączą się z czasownikiem, przymiotnikiem, imiesłowem i przysłówkiem, oraz semantycznej, tj. jed-nostek funkcjonujących zarówno w kontekstach pozytywnych, jak i nega-tywnych¹³), łączliwość intensyfikatora przednie zasadniczo jest ograniczona do połączeń z przymiotnikiem i imiesłowem (nieliczne przykłady z XVI

13Wyjątkiem są jednostki, które nie są jeszcze w pełni zleksykalizowane, w przy-padku których możliwa jest ich interpretacja nawiązująca do znaczenia podstawy sło-wotwórczej, np. przeraźliwie nawiązujące do dawnego znaczenia czasownika przerazić/

przerażać ‘przeszyć, przebić na wylot, przeniknąć’ w użyciu metaforycznym. Jednostka przeraźliwie nie łączy się z przymiotnikami będącymi określeniami cech pozytywnych oraz nie funkcjonuje poza kontekstem negatywnym (Mitrenga, 2014).

wieku potwierdzają łączliwość przednie z czasownikiem) oraz do kontekstów pozytywnych (gdy intensyfikowana cecha wyraża jakość wartościowaną in plus, np. dobry, piękny, pożądany). Eksplikacje użycia intensyfikatora przednie w dawnej polszczyźnie nie uwidaczniają jego wartości ekspresywnej, wska-zują na jego neutralną wartość stylistyczną.