Wpływ doświadczenia na poczucie własnej skuteczności Na początku działalności, przedsiębiorcy, szczególnie ci, którzy nie mają

w rodzinie tradycji przedsiębiorczych, mają trudności z oceną własnych możliwości. Często są oni pełni obaw i wątpliwości, które znikają wraz ze zdobywaniem kolejnych doświadczeń. Przedsiębiorcy o własnej sku-teczności przekonują się na podstawie podejmowanych przez siebie dzia-łań oraz obserwacji ich skutków. Szczególne znaczenie mają przy tym momenty krytyczne. Z każdym nowym rozwiązanym problemem bądź sukcesem, odniesionym przy realizacji przedsięwzięcia, przedsiębiorcy nabierają wiary we własne siły.

Myślę, że w każdej firmie są takie momenty krytyczne. Na szczęście dla mnie, te momenty krytyczne, jako dla menedżera są, mogę powiedzieć, że jeszcze nie było takiego problemu, który by mnie przerósł w jakiejś dłuższej, dłuższej perspektywie czasu. Zdarzyło…, zdarzały się dni, że były gorsze, z którymi miałem jakieś drobne problemy i trwało czasa‑ mi to tydzień, dwa, ale na ogół w każdej sytuacji potrafię sobie jakoś poradzić. Pod każdą sytuacją widzę grosz. (WSF)

Część przedsiębiorców doskonale zdaje sobie sprawę z występującej zależności. Z ogromnym zaangażowaniem i wytrwałością dążą do odnie-sienia kolejnego sukcesu, w którym znajdą potwierdzenie własnej sku-teczności.

Uporem. Nie poddawać się. Myślę, że to jest główny atut, który, no po‑ mimo jakichś, można powiedzieć niepowodzeń robi jednak wszystko, żeby znaleźć jakąś drogę ku temu, żeby jednak ta firma prosperowa‑ ła w taki czy inny sposób. Myślę, że to też jest uzależnione, uwalnia

się przede wszystkim taka w człowieku siła przebicia, jeżeli ma jakieś sukcesy, bo jeżeli nie wychodzi raz, drugi, trzeci, no to jednak zostaje załamanie już takie wewnątrz, które, no, nie pozwala na uwolnienie swoich nawet dużych możliwości... (ZSK)

Wpływ na poczucie własnej skuteczności przedsiębiorcy mają rów-nież d o ś w i a d c z e n i a o s ó b z n a j b l i ż s z e g o o t o c z e n i a. Oddzia-łują one w dwojaki sposób. Po pierwsze, przedsiębiorcy na podstawie doświadczeń zastępczych oceniają własne możliwości w realizacji kon-kretnych zadań. Następuje to przez wnikliwą obserwację działań wyko-nywanych przez inne osoby oraz ich skutków. Przedsiębiorca, stawiając się w sytuacji tych osób, ocenia, czy jego kompetencje byłyby wystarcza-jące do wypracowania podobnych rezultatów czy też nie oraz rozważa, jakie decyzję podjąłby, znajdując się w podobnych okolicznościach, a na-stępnie analizuje, do jakich efektów doprowadziłyby podjęte przez niego kroki. Można to nazwać modelowaniem sytuacji. Po drugie, przy two-rzeniu obrazu własnej skuteczności ważną rolę odgrywają również po-równania własnych osiągnięć do osiągnięć innych przedsiębiorców, znaj-dujących się w podobnych sytuacjach rynkowych. Rozmówcy w trakcie wywiadów, opisując własne dokonania, często porównywali je do sukce-sów swoich kolegów.

Podsumowując, na poczucie własnej skuteczności przedsiębiorcy wpływ mają zarówno własne doświadczenia, jak i doświadczenia zastęp-cze oferowane przez innych uzastęp-czestników rynku.

Należy po raz kolejny podkreślić rolę momentów krytycznych w pro-cesie uczenia się przedsiębiorców. Są one swoistymi katalizatorami, sty-mulującymi jego przebieg. Momenty krytyczne pomagają przedsiębiorcy zachować równowagę między odkrywaniem a doskonaleniem, dostarcza-jąc impulsu do zmiany sposobów oraz kierunków pozyskiwania wiedzy. Sytuacje przełomowe lokują proces uczenia się przedsiębiorców na wyż-szym poziomie, prowadzącym do zmiany sposobów myślenia oraz postaw. Momenty krytyczne często prowadzą do zmiany w postrzeganiu struktury problemu. W takich sytuacjach mamy do czynienia z wglądem, a r o z w i ą z y w a n i e p r o b l e mu p r z e z w g l ą d j e s t c h a r a k t e r y s t y c z -n e d l a t w ó r c z o ś c i , z w ł a s z c z a w y s o k i e g o l o t u42.

Znaczenie momentów krytycznych jest uwarunkowane krytyczną re-fleksją, którą one wywołują. Jest ona warunkiem koniecznym transfor-macji zdobywanego doświadczenia w wiedzę, zmiany postaw oraz spo-sobów myślenia. Przedsiębiorcy kierujący firmami, które się rozwijają, są bardziej skłonni do krytycznej refleksji, a przez to częściej wykorzy-stują okazje do uczenia się oferowane przez nowe doświadczenia. Waż-ny jest przy tym sposób podejścia do kolejWaż-nych wyzwań oraz chęć odkry-wania i doskonalenia się. Skuteczną barierą w zdobywaniu wiedzy jest

upatrywanie przyczyn wszelkich niepowodzeń w czynnikach zewnętrz-nych, co zniekształca proces uczenia się oraz zniechęca przedsiębiorcę do aktywnego poszukiwania szans w otoczeniu.

Kontakty osobiste odgrywają nie mniej istotną rolę w procesie ucze-nia się przedsiębiorców niż doświadczenie. W zależności od indywidual-nego przypadku mogą one mieć dominujące znaczenie w pozyskiwaniu wiedzy.

Społeczny wymiar uczenia się nie znalazł dotychczas należytego od-zwierciedlenia w publikacjach naukowych powstałych na gruncie przed-siębiorczości. Prowadzone badania koncentrowały się głównie na wpły-wie doświadczenia na proces uczenia się przedsiębiorcy, co w dużej mierze jest uwarunkowane przyjętą perspektywą badawczą, nieuwzględniającą okresu poprzedzającego założenie firmy.

W procesie socjalizacji przedsiębiorczej, który dla części osób rozpo-czyna się we wczesnym dzieciństwie, największy wpływ na proces ucze-nia się przedsiębiorcy wywierają członkowie najbliższej rodziny prowa-dzący działalność gospodarczą. Na tym etapie następuje transfer wiedzy, zarówno specjalistycznej, jak i ogólnej, oraz kształtowane są postawy przedsiębiorcze młodego pokolenia. Rodzice wywierają również wpływ na poczucie własnej skuteczności potencjalnego przedsiębiorcy oraz jego motywację do rozpoczęcia własnej działalności. W drugim etapie proce-su socjalizacji przedsiębiorczej, odbywającej się poza rodziną, najwięk-sze znaczenie mają kontakty nawiązane w miejscu zatrudnienia, relacje z innymi przedsiębiorcami, a także pierwsze samodzielne próby realiza-cji transakrealiza-cji rynkowych. W rezultacie, jeszcze przed rozpoczęciem wła-snej działalności potencjalny przedsiębiorca zdobywa kompetencje, nie-zbędne do założenia oraz prowadzenia własnej firmy.

W okresie po rozpoczęciu działalności gospodarczej rola kontaktów osobistych rośnie wraz z rozwojem nawiązanych na gruncie bizneso-wym relacji z kontrahentami oraz rozprzestrzenianiem się reputacji o firmie wśród uczestników rynku. Największy wpływ na proces ucze-nia się przedsiębiorcy wywierają klienci, członkowie rodziny, kontrahen-ci oraz inni przedsiębiorcy. Oddziałują oni za pomocą takich mechani-zmów jak bezpośrednie przekazywanie wiedzy, oferowanie doświadczeń zastępczych, dostarczanie impulsów do pozyskiwania wiedzy, a także uczestniczenie we wspólnej wymianie wiedzy podczas tworzenia nowych przedsięwzięć.

Na podstawie przeprowadzonej w rozdziale analizy, można wniosko-wać, że największy wpływ na proces uczenia się przedsiębiorcy wywie-rają silne więzi. Decydujące znaczenie mają tu wzajemne zaufanie, które stwarza warunki do otwartej wymiany wiedzy, bez obawy bycia oszu-kanym, oraz bliskość relacji, pozwalająca na pozyskiwanie wiedzy przez transformację doświadczeń zastępczych przy ograniczonym ryzyku sformułowania nieuzasadnionych wniosków. Wyjątkiem są nowi klien-ci, z którymi przedsiębiorcę łączą słabe relacje. Dostarczają oni impulsu

do pozyskiwania nowej wiedzy, często wyznaczając tym samym kierun-ki przyszłego rozwoju przedsiębiorstwa. Elastyczność oraz indywidual-ne podejście do klienta sprzyjają wykorzystywaniu kapitału klienckiego, co w przypadku dużych przedsiębiorstw wymaga tworzenia specjalnych mechanizmów.

Występuje również zależność między poziomem rozwoju przedsię-biorstwa a sposobami pozyskiwania wiedzy przez przedsiębiorcę, wy-kryta na podstawie analizy zgromadzonego w trakcie wywiadów mate-riału empirycznego. Zaobserwowano, że przedsiębiorcy, których firmy się rozwinęły i opuściły kategorię mikro, bardziej aktywnie korzystają z różnorodnych źródeł wiedzy. Częściej stają się oni członkami stowarzy-szeń, uczestniczą w rozmaitych szkoleniach, a także sięgają po literatu-rę z zakresu zarządzania. Można wyróżnić kilka przyczyn opisywanego zjawiska. Po pierwsze, wraz z rozwojem firmy przedsiębiorcy redefiniu-ją sworedefiniu-ją rolę w przedsiębiorstwie, deleguredefiniu-jąc część obowiązków swoim pracownikom oraz przeznaczając więcej czasu na sprawy koncepcyjne. Wówczas bardziej widoczne stają się braki w posiadanych zasobach wie-dzy oraz coraz mocniej odczuwalna jest potrzeba uczenia się. Po dru-gie, przedsiębiorcy zazwyczaj dysponują wtedy większymi środkami fi-nansowymi, których część może być przeznaczona na naukę. Po trzecie, uczestnicząc w szkoleniach czy sięgając do literatury fachowej, właścicie-le małych przedsiębiorstw dowiadują się, że wiedza zdobyta przez nich w wyniku często bardzo bolesnych doświadczeń, mogła być pozyskana wcześniej i w mniej inwazyjny sposób. Takie odkrycia dotyczą wyłącznie wiedzy o charakterze jawnym. Znakomitą ilustracją jest przedsiębiorca z północy Polski, który uczestnicząc w szkoleniu z zakresu zapewnienia czystości, dowiedział się o istnieniu zasady Koła Minera, której działa-nie wcześdziała-niej odkrył na podstawie własnego doświadczenia.

Posmarowaliśmy te ściany i myjemy dyszami ją (latarnię morską) ta‑ kimi ciśnieniowymi, sto dwadzieścia atmosfer, nic nie schodzi. Nie da rady. I taki, już taki zmartwiony, zapomniałem, że jedną okładzinę po‑ smarowałem i tak ją zostawiłem, tak na pół godziny. I tak od niechce‑ nia, już chyba nic nie będzie, tak wziąłem dyszę. Zeszła jak z masełka, jak nowe. Ja wtedy jeszcze nie przeszedłem szkolenia przypadkowo od‑ kryłem, że istnieje Koło Minera – cztery czynniki: czas, działanie che‑ miczne, temperatura i praca; wszystko musi być. Jeszcze nie miałem tej szkoły, bo u nas nie ma takiej szkoły (dopuszczającej do zawodu konserwatora powierzchni płaskiej). (GFS)

Zmotywowało to przedsiębiorcę do uczestniczenia w innych szkole-niach związanych z zapewnianiem czystości, a następnie wstąpił on do stowarzyszenia, którego celem jest dzielenie się wiedzą w tym zakresie.

Podsumowując, proces uczenia się przedsiębiorców następuje pod wpływem transformacji zdobywanych doświadczeń oraz kontaktów osobi-stych, stanowiących o jego wymiarze społecznym. Dywersyfikacja źródeł

oraz mechanizmów oddziaływania stwarza sprzyjające warunki dla kształtowania się kompetencji przedsiębiorcy, które mają bezpośredni wpływ na rozwój mikroprzedsiębiorstwa.

Kompetencje przedsiębiorcy są trzecim z wyodrębnionych czynników niematerialnych wpływających na rozwój mikroprzedsiębiorstw. Są one kształtowane w procesie uczenia się przedsiębiorcy, na który wpływ wy-wierają zarówno własne doświadczenia, jak i kontakty osobiste. W ten sposób poszczególne elementy kompetencji przedsiębiorczych: wie-dza, poczucie własnej skuteczności oraz motywacja zostały omówione w pierwszych dwóch rozdziałach części empirycznej pracy. Były one opi-sywane jako skutki oddziaływania rozpatrywanych wcześniej czynni-ków. Poniżej przedstawione zostanie podsumowanie wpływu kontaktów osobistych oraz zdobywanego doświadczenia na kształtowane w proce-sie uczenia się kompetencje przedsiębiorcze. Wyjątek to cechy osobo-we przedsiębiorcy. Przeprowadzone badania nie dostarczają podstaw do tworzenia uzasadnionych empirycznie wniosków na ten temat43.

2.3.1. Wiedza

Wiedza niezbędna przedsiębiorcy do założenia oraz prowadzenia własnej działalności jest pozyskiwana w procesie uczenia się, składającego się z czerech podstawowych etapów. Są to: socjalizacja przedsiębiorcza w ro-dzinie, socjalizacja przedsiębiorcza poza rodziną, uczenie się przez do-świadczenie oraz społeczne uczenie się. Zostały one omówione w sposób szczegółowy w poprzednim rozdziale. Na każdym z wyodrębnionych eta-pów można wyróżnić charakterystyczne dla niego źródła oraz mechani-zmy pozyskiwania wiedzy. Zostały one przedstawione na schemacie 2.6.

Podczas pierwszego etapu socjalizacji przedsiębiorczej kluczowe zna-czenie odgrywają więzi rodzinne. Od wczesnego dzieciństwa przedsiębior-ca pozyskuje wiedzę. Na początku odbywa się to na podstawie obserwacji czynności wykonywanych przez rodziców, a następnie przez bezpośred-nie uczestnictwo w realizacji zadań w firmie rodzinnej. Na tym etapie przekazywana jest wiedza specjalistyczna, dotycząca, na przykład, tech-nik wykonywania konkretnego produktu lub świadczenia usługi. Czę-sto jest ona transferowana z pokolenia na pokolenie. Przez rodziców jest przekazywana również wiedza o charakterze ogólnym, do której należy

43 Cechy osobowości badane są za pomocą specjalistycznych kwestionariuszy. Naj-bardziej znanym z nich jest Kwestionariusz Osobowości NEO, składający się z 300 pozycji, w których osoby badane określają, w jakim stopniu zgadzają się z zapropono-wanymi zdaniami. Zob. L.A. Pervin, op. cit., s. 60.