Dobór osób do badań miał charakter celowy18, a kryterium doboru stano-wił wiek respondentów. Próba badawcza była próbą reprezentatywną dla woje-wództwa śląskiego, a jej liczebność określono na podstawie wzoru na niezbęd-ną wielkość próby Jerzego Grenia19. Zgodnie z danymi pozyskanymi z Systemu Informacji Oświatowej20, liczba uczniów gimnazjum w województwie śląskim, w roku szkolnym 2014/2015 wynosiła 121 447. Uczniowie ci w perspektywie przeprowadzonych badań stanowili populację generalną, a zatem przy zastoso-waniu wspomnianego wzoru ustalono, że wymagana liczba osób w próbie ba-dawczej to 383 (przy wielkości frakcji 0,5 i błędzie maksymalnym wynoszą-cym 5%).
Tabela 5. Liczba i płeć badanych
Płeć Szkoła z małej miejscowości Szkoła z dużej miejscowości Razem
Dziewczęta 80 118 198
Chłopcy 80 106 186
Brak danych 4 2 6
Razem 164 226 390
Źródło: Opracowanie własne.
18 a.w. Maszke: Metody i techniki badań pedagogicznych. Rzeszów 2008, s. 148—149.
19 J. greń: Statystyka matematyczna. Modele i zadania. W: Metodologia badań psycholo-gicznych. Red J. BrzezińsKi. Warszawa 1997, s. 247.
20 https://cie.men.gov.pl/index.php/dane-statystyczne/137.html [dostęp: 9.02.2015].
4.4. Dobór próby badawczej 93 Biorąc pod uwagę prawdopodobieństwo, że po przeprowadzeniu badań część kwestionariuszy trzeba będzie odrzucić ze względu na ich nieprawidło-we wypełnienie, ostatecznie do próby badawczej zakwalifikowano 390 uczniów dwóch szkół gimnazjalnych zlokalizowanych na terenie zróżnicowanym pod względem urbanistycznym. 164 osoby były uczniami szkoły z małej miej-scowości (do 10 tys. mieszkańców), a 226 osób uczęszczało do szkoły w du-żej miejscowości (powydu-żej 100 tys. mieszkańców). Wiek badanych mieścił się w przedziale 13—16 lat, przy czym największą grupę stanowiły osoby 14-let-nie i 15-let14-let-nie (odpowiednio 82 i 74 respondentów). Wśród badanych było 198 dziewcząt i 186 chłopców, a 6 badanych nie określiło swojej płci.
Tabela 6. Wykształcenie rodziców respondentów
Wykształcenie Mała miejscowość Duża miejscowość Razem
matka ojciec matka ojciec matka ojciec
Podstawowe 11 9 10 11 21 20
Zawodowe 25 44 30 35 55 79
Średnie 56 52 83 84 139 136
Wyższe 50 32 79 68 129 100
Brak danych 22 27 24 28 46 55
Źródło: Opracowanie własne.
Wykształcenie rodziców badanych uczniów także było zróżnicowane — nie-zależnie od miejsca zamieszkania najwięcej matek i ojców legitymowało się wykształceniem średnim, niewiele mniej — wyższym. Najrzadziej rodzice po-siadali wykształcenie podstawowe. Matki były nieco lepiej wykształcone od ojców, ale nie były to różnice istotne statystycznie. Zastanawiający jest fakt, że w wielu przypadkach respondenci nie potrafili podać wykształcenia rodzi-ców — zdecydowanie częściej miało to miejsce w przypadku ojrodzi-ców i praw-dopodobnie było związane z brakiem kontaktu z ojcem, warunkowanym róż-nymi przyczynami (śmierć, rozwód, wyjazd do pracy itp.), co niejednokrotnie deklarowali sami badani.
Diagnoza aktywności młodzieży gimnazjalnej w przestrzeni wirtualnej
ROZDZIAŁ 5
Katarzyna Borzucka-Sitkiewicz, Karina Leksy
5.1. Znaczenie Internetu w życiu badanej młodzieży
Internet jest nieodłącznym elementem życia społecznego, rozrywki i co-dziennej aktywności współczesnej młodzieży, a wielu młodych ludzi wręcz nie potrafi sobie wyobrazić życia bez korzystania z nowych technologii. Zgodnie z danymi GUS1 liczba polskich gospodarstw domowych z dziećmi poniżej 16. roku życia, mających dostęp do sieci dynamicznie wzrasta — o ile w 2007 roku stanowiły tylko nieco ponad połowę, o tyle w 2012 roku odsetek ten przekroczył 90%. Zdecydowana większość młodych ludzi wychowuje się już zatem w otoczeniu nowych technologii, podczas gdy starsze pokolenie obserwu-je ich rozwój, a z czasem musiało się do nich przyzwyczaić i nieobserwu-jednokrotnie ze względu na nie całkowicie zmienić swoje nawyki i dotychczasowy styl pra-cy. Z tego powodu dość trafnie najmłodszych użytkowników Internetu okreś- la się „cyfrowymi tubylcami”, podczas gdy o dorosłych mówi się jako o „cy-frowych imigrantach”2. Mimo, że „imigranci” mogą świetnie posługiwać się multimedialnymi urządzeniami, to jednak świat wirtualny nie jest dla nich tak naturalny, jak dla „tubylców”. Z pewnością można uznać, że codzienna aktyw-ność młodego pokolenia toczy się równolegle online i offline, a Internet otwie-ra przed nim wiele nowych możliwości, ale nie ulega wątpliwości, że jedno-cześnie szereg internetowych treści może wywierać na nastolatków destrukcyj-ny wpływ3
Mając na uwadze powyższe fakty starano się określić, jakie znaczenie dla badanej młodzieży ma rzeczywistość wirtualna. W tym celu respondentom za-dano kilka pytań związanych z ich aktywnością online. Pierwsze z nich doty-czyło tego, jak często ankietowani korzystają z sieci. Jak ustalono, przeważa-
1 gus: Społeczeństwo informacyjne w Polsce. Wyniki badań statystycznych z lat 2007—2011.
Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2012.
2 M. Prensky: Digital Natives, Digital Immigrants. “On the Horizon” 2001, No. 9 (5), s. 1—6.
3 J. Gursztyn: Online? Offline? Internet w życiu młodych ludzi. W: Bezpieczeństwo dzie-ci online. Kompendium dla rodziców i profesjonalistów Red a. wrzesień-gandolfo. Warsza-wa 2014, s. 5—6.
5. Diagnoza aktywności młodzieży gimnazjalnej w przestrzeni wirtualnej
98
jąca większość badanych gimnazjalistów (94,4%) użytkuje Internet codziennie, bądź kilka razy w tygodniu (odpowiednio 85,4% i 9,0% badanych). Jedynie 3 osoby (0,8%) zadeklarowały, że korzystają z sieci rzadziej niż raz w miesią-cu, 6 respondentów (1,5%) robi to kilka razy w miesiąmiesią-cu, a 13 (3,3%) — tylko w dni wolne od nauki. Uzyskane dane dowodzą, że Internet jest stale obecny w życiu prawie wszystkich badanych, a osoby korzystające z niego nieco bar-dziej okazjonalnie znajdują się w zdecydowanej mniejszości. Zaobserwowany trend jest zbieżny w wynikami ogólnopolskiego badania uczniów szkół gim-nazjalnych i liceów „Nastolatki 3.0” przeprowadzonego w 2016 roku, zgodnie z którymi z Internetu codziennie korzysta 93,4% (80,0% korzysta z Internetu wiele razy dziennie, cały czas, natomiast 13,4% co najmniej raz dziennie)4. Nie ulega zatem wątpliwości, że korzystanie z sieci przez młodzież jest obecnie bar-dzo powszechnym zjawiskiem.
Wykres 1. Częstotliwość korzystania z Internetu przez respondentów (N = 390)
Pyt. 1 usta-lono największa grupa respondentów codziennie spędza w świecie wirtualnym ponad 3 godziny, jednak zauważyć można widoczne różnice między korzysta-niem z sieci w dni robocze i wolne, na wyraźną korzyść tych drugich (odpo-wiednio 38,7% i 63,1%).
4 Instytut Badawczy nask: Nastolatki 3.0. Wybrane wyniki ogólnopolskiego badania uczniów w szkołach. NASK, grudzień 2016, s. 4.
5.1. Znaczenie Internetu w życiu badanej młodzieży 99
Tabela 7. Czas poświęcany przez respondentów na korzystanie z Internetu w tygodniu i w dni wolne
Powyżej 3 godzin dziennie 150 38,7 238 63,1
Brak odpowiedzi 2 0,5 13 3,4
Razem 390 390
Źródło: Badania własne.
Największa część respondentów (61,3%) korzysta z Internetu zdecydowanie krócej w dni robocze, niż w dni wolne — najczęściej jest to do 3 (19,3%), do 2 (28,9%) lub do 1 godziny dziennie (13,1%). Prawdopodobnie jest to spowo-dowane większą ilością obowiązków w trakcie tygodnia, a przede wszystkim koniecznością chodzenia do szkoły. Sprawą dyskusyjną jest czy respondenci ograniczają czas spędzany w sieci ze względu na konieczność przygotowania się do zajęć szkolnych — biorąc pod uwagę czas, jaki pozostaje im po powro-cie ze szkoły do domu, wydaje się, że 2 lub 3 godziny surfowania w sieci za-bierają im jego większość.
spę-5. Diagnoza aktywności młodzieży gimnazjalnej w przestrzeni wirtualnej
100
dza w świecie wirtualnym powyżej 3 godzin każdego dnia. Wydaje się zatem, że surfowanie w sieci to główny sposób spędzania czasu wolnego przez bada-ną młodzież.
W celu uszczegółowienia przedstawionych powyżej informacji, starano się ustalić, w jakich miejscach badani najczęściej korzystają z sieci. Stwierdzono, że największa grupa badanych korzysta z Internetu w domu (97,7%), ale także co piąty badany (20,1%) robi to w szkole, a blisko co piąty (17,0%) — u ro-dziny. Ponadto respondenci korzystają z hot spotów w miejscach publicznych (13,4%), a niewielka ich część (1,5%) odwiedza kafejki internetowe. Dodatkowo 9 ankietowanych wybrało opcję „inne”, zgodnie dopisując do podanej listy od-powiedź „wszędzie”. Jak można zatem wnioskować na podstawie uzyskanych odpowiedzi, dostęp respondentów do Internetu jest praktycznie nieograniczo-ny. Dowodzą tego również wyniki badań przeprowadzonych przez Instytut Badawczy NASK, zgodnie z którymi młodzież korzysta z Internetu wiele razy dziennie / przez cały czas zarówno w domu (80,0%), szkole (39,2%), u znajo-mych (32,4%), jak również w miejscach publicznych, w których dostępna jest sieć WiFi (29,7%). Warto także zauważyć, że aż 29,1% respondentów pozo-staje online przez cały czas, (na przykład w drodze do szkoły), co świadczy o tym, że młodzież coraz częściej wykorzystuje w tym celu urządzenia mobil-ne, które pozwalają na stały kontakt ze światem wirtualnym (najczęściej jest to telefon komórkowy — smartfon — 31,3% badanych deklarowało, że korzy-sta z niego ponad 5 godzin dziennie)5
5 Instytut Badawczy nask: Nastolatki 3.0…, s. 5.
5.1. Znaczenie Internetu w życiu badanej młodzieży 101
Tabela 8. Miejsca, w których badani korzystają z Internetu (N = 390)*
Kategoria n %
W domu 380 97,7
W szkole 78 20,1
U rodziny 66 17,0
W kafejce internetowej 6 1,5
W hot-spotach 52 13,4
Inne 9 2,3
* Odpowiedzi nie sumują się do 100%, ponieważ istniała możliwość dokonania wielokrotnego wyboru.
Źródło: Badania własne.
W związku z szybkim rozwojem technologii informatycznych, w tym urzą-dzeń mobilnych, przeprowadzając badania własne zapytano respondentów, jakich urządzeń używają w celu skorzystania z Internetu. Jak ustalono, naj-większa grupa ankietowanych posługuje się laptopem (62,3%) oraz telefonem komórkowym (82,1%), nieco mniej respondentów wykorzystuje komputer sta-cjonarny (52,1%) oraz tablet (40,0%). Najmniejsza grupa badanych (3,3%) ko-rzysta z innych urządzeń tj.: PlayStation, Xbox, PSP, iPod, telewizor. Analiza uzyskanych danych ponownie prowadzi do wniosku, że badani mają praktycz-nie praktycz-nieograniczony dostęp do Internetu, a jednocześpraktycz-nie praktycz-niezwykle trudne wy-daje się kontrolowanie oglądanych przez nich treści i podejmowanych w sieci zachowań.
Tabela 9. Urządzenia, za pośrednictwem których badani korzystają z Internetu (N = 390)*
Kategoria n %
Komputer stacjonarny 203 52,1
Laptop 243 62,3
Telefon komórkowy 320 82,1
Tablet 156 40,0
Inne urządzenia 13 3,3
* Odpowiedzi nie sumują się do 100%, ponieważ istniała możliwość dokonania wielokrotnego wyboru.
Źródło: Badania własne.
Warto zaznaczyć, że uzyskane dane są zbieżne z wynikami ogólnopolskich badań przeprowadzonych przez Fundację Dzieci Niczyje na reprezentatywnej próbie uczniów 3-cich klas gimnazjum. Zgodnie z nimi dwie trzecie
gimnazja-5. Diagnoza aktywności młodzieży gimnazjalnej w przestrzeni wirtualnej
102
listów korzysta z Internetu codziennie lub prawie codziennie, a tylko 1% używa sieci rzadziej niż raz w tygodniu. Nastolatki najczęściej korzystają z Internetu we własnym pokoju (73,9%) lub w miejscu dostępnym dla wszystkich domow-ników (33,8%). Aż 81% młodzieży gimnazjalnej używa w tym celu własnego komputera, a 79% telefonu komórkowego6. Z kolei z raportu EU Kids Online7, stanowiącego opracowanie z badań przeprowadzonych na próbie 23420 osób w wieku 9—16 lat w 25 krajach Unii Europejskiej, wynika, że im więcej mło-dych ludzi w danym kraju korzysta z Internetu codziennie, tym więcej z nich napotyka w sieci jedno lub więcej zagrożeń. Z drugiej strony częstsze korzy-stanie przynosi również więcej pozytywnych doświadczeń i więcej możliwości, zatem trudno jednoznacznie ocenić korzyści i straty związane z surfowaniem w sieci
Celem określenia znaczenia Internetu dla funkcjonowania badanych, popro-szono ich, żeby zaznaczyli na skali 5-stopniowej, jak ważne jest dla nich ko-rzystanie z sieci. Ustalono, że zgodnie z deklaracją ponad połowy responden-tów (52,1%), dostęp do Internetu jest dla nich ważny, ale nie muszą z niego korzystać każdego dnia (co stoi w sprzeczności z odpowiedziami na poprzed-nie pytapoprzed-nie, z których wynika, że większość respondentów spędza czas w sieci codziennie). Jednocześnie 27,4% badanych nie wyobraża sobie życia bez do-stępu do Internetu, a jedynie niewielki odsetek ankietowanych przyznaje, że Internet nie jest dla nich ważny (2,3%) lub rzadko z niego korzystają (1,3%).
Wykres 4. Znaczenie Internetu dla badanych (N = 390)
Dostęp do Internetu jest dla mnie ważny, ale nie muszę z niego korzystać każdego dnia
7 s. liVinGstone i in.: Zagrożenia i bezpieczeństwo w Internecie z perspektywy dzieci w Eu-ropie. 2010: http://www.swps.pl/images/stories/dokumenty/raport_eukidsonline_all%20countries.
pdf [dostęp: 17.09.2016].
5.1. Znaczenie Internetu w życiu badanej młodzieży 103 Chcąc doprecyzować uzyskane wcześniej dane, badanych zapytano jaka w ich opinii jest relacja świata rzeczywistego do wirtualnego. Ustalono, że zgodnie z deklaracją zdecydowanej większości ankietowanych (74,3%) świat rzeczywi-sty jest ważniejszy niż świat wirtualny, nie można jednak bagatelizować faktu, że blisko co czwarty badany uznał, że świat realny i wirtualny jest tak samo ważny (17%), bądź że świat wirtualny jest ważniejszy niż realne życie (5,1%).
Dodatkowo w punkcie „inne” pojawiły się stwierdzenia: „nie wiem”, „mniej ważny”, „praktycznie nieważny”, a większość osób, które wybrały tę opcję nie wyjaśniło, co przez nią rozumieją.
Wykres 5. Opinia respondentów na temat relacji świata wirtualnego do świata realnego (N = 390)
Pyt. 32 Świat rzeczywisty jest ważniejszy niż świat wirtualny
Jest ważniejszy niż życie w tzw. „realu”
4% 17%
5%
74%
Źródło: Badania własne.
Celem zweryfikowania odpowiedzi na postawione wcześniej pytania, respon-dentów zapytano wprost, czy brak kontaktu z Internetem stanowi dla nich pro-blem. Ustalono, że aż 61% ankietowanych postrzegało niemożność połączenia się z Internetem jako sytuację trudną / problematyczną.
Wykres 6. Postrzeganie przez badanych niemożności kontaktu z Internetem jako problemu (N = 390)
5. Diagnoza aktywności młodzieży gimnazjalnej w przestrzeni wirtualnej
104
Osoby, dla których brak kontaktu z Internetem jest problemem poproszo-no, żeby podały przyczyny tego faktu. Badani jako przyczynę swojej iryta-cji najczęściej wskazywali: niemożność sprawdzenia ważnych dla nich infor-macji (54,3%) oraz brak kontaktu z rówieśnikami (53,0%). Nieco rzadziej rozdrażnienie respondentów powodował brak wiedzy co dzieje się u znajo-mych na portalach społecznościowych (41,5%) oraz brak możliwości grania w ulubione gry (35,5%). Ogólnie stwierdzić można, że największym proble-mem dla badanych był brak możliwości komunikacji ze znajomymi i uczest-niczenia w wirtualnym życiu społecznym. Dodatkowo w opcji „inne” poja-wiły się dwie kategorie przyczyn: związane z niemożnością rozpowszechnia-nia różnego typu informacji na swój temat („nie mogę odpowiadać na pyta-nia na asku”, „nie mogę dodawać nowych filmów na youtube”, „nie mogę pisać przez komunikatory”) oraz związane z nieumiejętnością poradzenia so-bie w inny sposób z nudą, a w jednym przypadku też — realizacją zainte-resowań („w dni zimowe nie mam nic do zapobiegania nudy”, „nudzi mi się”, „nie mogę oglądać seriali”, „nie mogę oglądać dalszej części anime”,
„nie mogę słuchać muzyki ani oglądać filmów”, „nie mogę dokańczać moich grafik”).
Tabela 10. Przyczyny, dla których brak kontaktu z Internetem stanowi dla badanych problem (N = 390)*
Kategoria n %
Nie mogę sprawdzić skrzynki mail’owej 36 15,4
Nie mogę sprawdzić ważnych dla mnie informacji 127 54,3
Nie mam kontaktu z rówieśnikami 124 53,0
Nie wiem co się dzieje u znajomych na portalach społecznościowych 97 41,5
Nie mogę grać w ulubione gry 83 35,5
Inne 13 5,6
* Odpowiedzi nie sumują się do 100%, ponieważ istniała możliwość dokonania wielokrotnego wyboru.
Źródło: Badania własne.
Fakt postrzegania przez młodzież niemożności korzystania z Internetu w kategoriach problemu nasuwa pytania o związane z tym zagrożenia. Z pew-nością dla przeważającej większości respondentów Internet stanowi po pro-stu narzędzie pracy, rozrywki i komunikacji, jednak w przypadku pewnej (re-latywnie nielicznej) grupy młodych internautów korzystanie z sieci może wymykać się spod kontroli. Jak wskazują badania przeprowadzone przez Fundację Dzieci Niczyje, w Polsce kryteria nadużywania Internetu speł-nia 1,3% gimnazjalistów. Większą grupę stanowią osoby wykazujące tyl-ko część symptomów, a więc zagrożone nadużywaniem — jest to 12,1%
5.2. Zachowania podejmowane przez badaną młodzież… 105 nastolatków. Łącznie te dwie kategorie stanowią grupę osób dysfunkcyj-nie korzystających z Internetu — należy do dysfunkcyj-niej 13,3% uczniów szkół gim-nazjalnych8. Z kolei zgodnie z raportem CBOS9 uzależnieniem od Internetu są najczęściej zagrożone osoby poniżej 25. roku życia, przy czym w naj-większym stopniu zagrożenie to dotyczy niepełnoletnich. Wśród najmłod-szych badanych, którzy nie ukończyli jeszcze 18. roku życia, więcej niż co dziesiąty (10,4%) wykazywał zagrożenie uzależnieniem, bądź uzależnienie od sieci