Ze względu na ogromną ilość zadań i zachodzących zmian, okres dora-stania utożsamiany jest ze specyficznym kryzysem rozwojowym, czyli kry-zysem tożsamości, którego rozwiązanie decyduje o perspektywie dalszego życia, ponieważ określenie siebie i własnych dążeń determinuje przyszłość jednostki. Zgodnie z koncepcją Caplana18 każda sytuacja kryzysu wywołu-je stany podobne do zaburzeń nerwicowych, ustępujące w momencie zreor- ganizowania mechanizmów przystosowawczych i przywrócenia homeostazy.
Rozwiązanie kryzysu przyczynia się do integracji osobowości na wyższym poziomie, a jego nierozwiązanie prowadzi do neurotyzacji lub psychopatyzacji osobowości. Kryzys adolescencyjny polega na załamaniu się wcześniej wy-pracowanych i skutecznych sposobów zaspokajania potrzeb i radzenia sobie
15 Tamże, s. 175—178; por. d.G. Myers: Psychologia…, s. 158—163.
16 J. wycisK, B. ziółKowsKa: Młodzież przeciwko sobie…, s. 23.
17 Należy pamiętać, że często przejściowo w okresie adolescencji pojawia się tzw. faza ho-mofilna, która przybiera postać eksperymentowania z własną seksualnością — 1% chłopców i 0,4% dziewcząt określa siebie jako osoby homoseksualne; patrz: tamże.
18 G. CaPlan: Principles of preventive psychiatry. New York 1964; cyt. za: J. wyCisk, B. ziółKowsKa: Młodzież przeciwko sobie…, s. 24.
3.2. Kryzys adolescencyjny 77 w środowisku społecznym. Wynika on z potrzeby niezależności i separacji, a jednocześnie stanowi egzemplifikację nadrzędnego zadania rozwojowego okresu dorastania, jakim jest określenie swojego miejsca w społeczeństwie i stosunku do kultury19. Nastolatek znajdujący się w tym stadium rozwo-jowym intensywnie doświadcza tzw. pomieszania ról (dziecka i dorosłego), a jednocześnie odczuwa dysonans związany z faktem, że dorośli oczekują od niego gotowości do podjęcia zobowiązań na dalsze życie, podczas gdy on sam nie wypracował jeszcze dojrzałych mechanizmów adaptacyjnych i nie zi-dentyfikował schematów ostatecznych rozwiązań.
Przejście przez kryzys adolescencyjny jest procesem obejmującym kilka etapów, a każdy z nich jest dla młodego człowieka swego rodzaju wyzwa-niem, z którym aktywnie powinien się zmierzyć (patrz: tabela 3.). Zdaniem Erika H. Eriksona20 konstruktywne pokonanie kryzysu jest koniecznym warun-kiem ukształtowania się dojrzałej, spójnej i zintegrowanej tożsamości, pozwa-lającej jednostce dokonać samookreślenia, zachować poczucie własnej warto-ści, zdobywać akceptację ze strony otoczenia społecznego oraz angażować się w realizację wartości uznawanych za pozytywne21. Z kolei niepokonanie kry-zysu może wpływać na rozwinięcie się tzw. tożsamości negatywnej, sprzyjają-cej powstawaniu trudności emocjonalnych, poczucia osamotnienia oraz braku sensu życia. Tak skonstruowana osobowość zamyka się na kontakty ze świa-tem zewnętrznym, ponieważ wszystkie sygnały płynące z niego postrzega jako zagrażające (i może kompensować ten brak kontaktów m.in. poprzez ucieczkę w świat wirtualny). Specyficzną formą radzenia sobie z tą sytuacją może być agresja skierowana na zewnątrz (jako forma / próba utrzymania pozornej inte-gralności własnej tożsamości) lub zachowania autodestrukcyjne.
Zgodnie ze stanowiskiem Eriksona, z punktu widzenia społeczno-kulturo-wego pozytywne rozwiązanie kryzysu jest możliwe w dwóch sytuacjach: po pierwsze w społeczeństwach tradycyjnych i zamkniętych, gdzie nie dochodzi do wymiany kulturowej, a w związku z tym mechanizm kształtowania tożsa-mości ogranicza się do wdrożenia jednostki w określoną wizję rzeczywistości i po drugie — w społeczeństwach otwartych, o ile młody człowiek ma szan-sę poszukiwać różnych rozwiązań zanim podejmie ostateczne decyzje i dzięki temu zyska możliwość aktywnego kształtowania swojej tożsamości22. Z kolei z perspektywy indywidualnej skuteczność w pokonywaniu problemów okresu adolescencji zależy od typu postawy przyjmowanej przez młodych ludzi, która
19 e. wysoCka: Doświadczanie życia w młodości — problemy, kryzysy i strategie ich roz-wiązywania. Katowice 2010, s. 68—69.
20 e.H. erikson: Tożsamość a cykl życia. Poznań 2004.
21 Por. m. czerwińsKa-Jasiewicz: Rozwój psychiczny młodzieży a jej koncepcje dotyczące własnego życia. Warszawa 2005, s. 21.
22 e. wysoCka: Doświadczanie życia w młodości…, s.75.
3. Adolescencja — między dzieciństwem a dorosłością
78
Tabela 3. Etapy kryzysu adolescencyjnego według Alana Watermana
Etap Charakterystyka
Tożsamość rozproszona
(pomieszanie ról) Stan ten ma zwykle miejsce na początku okresu dorastania, w wieku około 12—14 lat, w momencie, gdy rozpoczynają się niepodlegające kontroli zmiany w funkcjonowaniu somatycznym.
U nastolatka pojawia się wówczas apatia, brak zainteresowania przyszłym życiem, koncentracja na sobie i na tym, co przynosi natychmiastową satysfakcję lub korzyść. Towarzyszy temu brak zorganizowania, chaotyczny sposób działania, szybka zmiana pre-ferowanych form aktywności. Młody człowiek subiektywnie od-czuwa powstałe rozproszenie na tyle dotkliwie, że może próbo-wać sobie z nim radzić destruktywnie (np. unikając kontaktów z ludźmi, podejmując różne ryzykowne działania itp.).
Tożsamość nadana
(lustrzana, przejęta) Pojawia się, gdy nastolatek chcąc pokonać stan rozproszenia za-czyna poszukiwać ludzi i idei pozwalających uzyskać stan bez-pieczeństwa i stabilności. W tej sytuacji zaczyna przyjmować za własne — bez uprzedniej weryfikacji — cudze standardy oce-niania, zasady postępowania, wybory zawodowe czy przekonania religijne. Jednocześnie młody człowiek ma tendencję do ideali-zowania osób i grup, z którymi się identyfikuje oraz manifesto-wania wyznawanych reguł poprzez noszenie określonych rzeczy, posiadanie określonych przedmiotów, mówienie i zachowywanie się w określony sposób, sprzeciwianie się osobom znaczącym itp.
Tożsamość moratoryjna
(odroczona) Jeśli nastolatek przyjmujący tożsamość lustrzaną zauważa z cza-sem, że ten wybór nie do końca odpowiada jego indywidualnym wartościom, przekonaniom i preferencjom, zaczyna podejmować próby zmiany swojego zachowania i wizerunku. W ten sposób rozpoczyna się okres aktywnego i samodzielnego eksplorowania otoczenia w celu znalezienia czegoś atrakcyjnego, angażującego oraz zgodnego z potrzebami i wartościami młodego człowieka.
Jest to widoczne przede wszystkim w częstej zmianie upodobań, form zaangażowania, podejmowaniu ryzyka, wystawianiu się na różnego typu próby — próbowanie siebie w różnych rolach jest niezbędne dla dokonania świadomego wyboru drogi życiowej.
Tożsamość osiągnięta
(dojrzała)* Po okresie intensywnej eksploracji jednostka podejmuje ostatecz-ne zobowiązanie na temat tego, kim chce być, potrafi scalić zgro-madzone doświadczenia, jest świadoma posiadanych przez siebie i otoczenie zasobów, a także ograniczeń własnych i wynikających z kontekstu życia. Towarzyszy temu poczucie ciągłości w cza-sie i przestrzeni oraz akceptacja i realistyczna ocena cza-siebie bez względu na okoliczności i opinie innych. Status dojrzałej tożsa-mości może pojawić się nawet po 30. roku życia.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie J. wyCisk, B. ziółKowsKa: Młodzież przeciwko sobie. Zaburzenia odżywiania i samouszkodzenia — jak pomóc nastolatkom w szkole. Warszawa 2010, s. 27—28.
* Nie zawsze proces rozwiązywania kryzysu adolescencyjnego przebiega bez zakłóceń — może się zdarzyć, że jakiś etap zostanie pominięty, nastąpi regres do etapu wcześniejszego lub dojdzie do fiksacji na którymś z wcześniejszych etapów. Oznacza to, iż nie wszyscy wkraczają w okres metrykalnej dorosłości z uformowaną i dojrzałą tożsamością, a co więcej — nie wszyscy w ogóle ją osiągają.
3.3. Młodzież w świecie ponowoczesnym 79