Dobrostan psychiczny

W analizie dobrostanu psychicznego badanej grupy wyróżnione i oddzielnie omó-wione zostały aspekty postrzegania własnej osoby oraz subiektywnej oceny zado-wolenia z życia.

Postrzeganie siebie

Okres dorastania jest czasem fundamentalnych zmian w wielu aspektach życia jednost-ki, dojrzewaniu fizycznemu towarzyszą przemiany w sferze tożsamości, emocjonalnej i społecznej. Jest to okres charakteryzujący się z jednej strony licznymi wyzwaniami wobec jednostki, a z drugiej znaczącymi postępami w rozwoju w wielu aspektach ży-cia. Młodzież doświadcza trudnych sytuacji, które kumulują się w relatywnie krótkim okresie czasu. Adolescencja obejmuje okres od 10–12. do 20–23. roku życia i dzieli się na dwa podokresy: wczesną (10–16) oraz późną adolescencję (17–20/23) (Oleszko-wicz, Senejko, 2011). W pierwszym etapie adolescencji zmiany fizyczne organizmu przebiegają dość gwałtownie i  prowadzą do znacznego przeobrażenia wyglądu ze-wnętrznego – mamy do czynienia z tzw. skokiem pokwitaniowym. Jak wskazują naj-nowsze badania, na tym etapie życia w bardzo szybkim tempie dojrzewa i rozwija się mózg. Osiąga on bardzo wysoki poziom plastyczności, a co za tym idzie wrażliwości na informacje zewnętrzne, co z jednej strony sprzyja uczeniu się odpowiedzi na nowe wyzwania, a z drugiej powoduje podwyższoną podatność na negatywne oddziaływa-nia środowiska. W tej fazie cyklu życia młodzi ludzie doświadczają silnych stanów emocjonalnych, które mają zarówno pozytywny, jak i negatywny charakter. Z badań wynika, że przeważają te drugie. „Do negatywnych emocji szczególnie silnie przeży-wanych w okresie dorastania należy zaliczyć: stany depresyjne, smutek, lęk, poczucie wstydu, poczucie winy, a także poczucie niechęci i wrogości do siebie i innych” (Ibi-19 F(2, 864) = 15,146, p<0,001.

Jakość życia łódzkich szóstoklasistów 139

dem, s. 266). Charakterystyczna dla dorastających jest też ambiwalencja uczuć, nie-mal równoczesne przeżywanie uczuć przeciwstawnych, a także labilność emocjonalna. Zjawiska te wynikają z procesów neurohormonalnych przekształcających organizm. Zmiany w  zakresie emocji, jakie występują w  okresie adolescencji, są związane ze zmieniającym się obrazem własnej osoby, na nasilenie i charakter emocji w istotnym stopniu wpływają również czynniki środowiskowe, takie jak sytuacja rodzinna, pozy-cja w grupie rówieśniczej, status ekonomiczny, niepowodzenia szkolne etc.

Wejście w burzliwy okres dojrzewania oraz przygotowanie do przejścia na wyższy poziom edukacyjny, a co za tym idzie antycypowana zmiana środowiska i systemu szkolnego, prowadzą do załamania poczucia stabilności i bezpieczeństwa. Co więcej, myślenie dziecka zaczyna cechować coraz wyższy poziom realizmu dotyczący wła-snej sytuacji, kompetencji, możliwości realizacji pragnień, marzeń, czy planów. O ile dla okresu późnego dzieciństwa wciąż charakterystyczna jest, często bezwarunkowa, wiara w realizację, z punktu widzenia dorosłego, nierealistycznych planów, to od oko-ło 10. roku życia „wzrasta realizm związany z używaniem soko-łowa »możliwe«” (Stefań-ska-Klar, 2000 s. 145). Dla tego okresu charakterystyczna jest również skłonność do deklarowania „realistycznego optymizmu”, przejawiającego się w stwierdzeniu „mam duże szanse”. Nie jest to jednak związane ze wzrostem poczucia własnej skuteczności. Jak wynika z badań, „na przełomie 11. i 12. roku życia następuje gwałtowny spadek zaufania do siebie i swoich możliwości wyrażony silnie obniżoną oceną własnej sku-teczności, oczekiwaniem porażki w działaniu oraz pesymistycznymi prognozami co do poradzenia sobie z przyszłymi trudnościami” (s. 146). U wielu dorastających nasi-la się również lękliwość, wg. Garrisona osiąga swój szczyt koło 13–14. roku życia(za: Oleszkowicz, Senejko, 2011). Szczególnie częste są lęki społeczne, jak np. lęk przed niepowodzeniem, czy przed ekspozycją społeczną (Obuchowska, 1983).

Jak pokazuje przegląd badań dotyczących samooceny nastolatków, zarówno w per-spektywie całościowej – globalnej, jak i jej poszczególnych obszarów, wyniki, a co za tym idzie, wnioski nie są jednoznaczne. Według niektórych badaczy w okresie wczesnej adolescencji następuje gwałtowny spadek samooceny, silniejszy u dziewcząt, szczegól-nie w zestawieniu z szczegól-nierealistyczszczegól-nie wysokim poziomem z okresu późnego dzieciń-stwa. Nie wszyscy badacze zaobserwowali jednak taką prawidłowość (Block, Robins za: Oleszkowicz, Senejko 2011, s. 270).

Konieczność radzenia sobie ze zmieniającym się ciałem, burza hormonalna, brak stabilności emocjonalnej, pojawienie się sprzeczności pomiędzy chęcią uzyskania autonomii a potrzebą poczucia bezpieczeństwa, poszukiwanie równowagi pomię-dzy środowiskiem rodzinnym a rówieśniczym to wyzwania charakterystyczne dla okresu wczesnej adolescencji. Mierząc się z początkami dojrzewania, dzieci dodat-kowo przechodzą pierwszy próg selekcyjny w edukacji, doświadczają stresu zwią-zanego z egzaminem dla szóstoklasistów oraz zmianą otoczenia instytucjonalnego przechodząc do gimnazjum. „Czas burzy i naporu”, używając słynnego stwierdze-nia Stanleya Halla, stanowi wyzwanie dla każdego młodego człowieka. Jednakże można wskazać okoliczności, które sprawiają, że przejście przez etap adolescencji jest jeszcze trudniejsze, a nierozwiązane problemy, czy niewłaściwie wypełnione

za-Jakość życia dzieci a status społeczno-ekonomiczny rodziny…

140

dania rozwojowe stanowią balast ważący również na późniejszym życiu jednostki. Do czynników wpływających na taką sytuację należą: cechy osobowości, zdrowie, istotne znaczenie mają również uwarunkowania środowiskowe jak status społeczno--ekonomiczny, struktura rodziny, miejsce zamieszkania, czy typ sąsiedztwa. Jednym z nich, jak wskazują liczne badania jest również ubóstwo (patrz: Schaffer, 2004). Nie-dostatek materialny rodziny powoduje u wielu dzieci obniżenie poczucia własnej wartości i sprawstwa. Sytuacja, której doświadczają na co dzień i trudności, których nie są w stanie przezwyciężyć, sprawiają, że pojawia się poczucie, że zarówno los ich rodzin, jak i ich samych nie zależy od podejmowanych przez nich, ani ich rodziców działań. Co więcej, szczególnie w okresie adolescencji, gdy porównania społeczne zaczynają odgrywać istotną rolę w budowaniu obrazu „ja”, pojawia się refleksja, że ich styl życia i możliwości, jakie mają, są gorsze niż w przypadku innych rodzin. Wszystkie te aspekty oddziałują na psychikę dziecka, mogą prowadzić do przygnę-bienia, poczucia bezwartościowości oraz rozwoju niskiej samooceny.

Postrzeganie siebie i poczucie własnej wartości są w okresie adolescencji kruchymi, podatnymi na zmiany konstruktami, nie ulega jednak wątpliwości, iż mają przemoż-ny wpływ na codzienne funkcjonowanie jednostki – jej aktualprzemoż-ny dobrostan. Wpływają również na rozwiązanie zadań rozwojowych tego etapu życia. Zgodnie z teorią rozwoju E. Eriksona, pozytywnym rozwiązaniem kryzysu rozwojowego okresu adolescencji jest zbudowanie zintegrowanej tożsamości o trwałych podstawach, będącej fundamentem poczucia bezpieczeństwa i stabilności. Postrzeganie siebie i poczucie własnej wartości istotnie wpływają na proces kształtowania tożsamości. Postrzeganie siebie w negatyw-nym świetle, doświadczanie porażek może przyczyniać się do dezintegracji tożsamości, a w krańcowych przypadkach rozproszenia ról dorastający mogą przyjmować nega-tywną tożsamość.

Jak było wspomniane wcześniej, respondenci biorący udział w ankiecie znajdo-wali się w okresie przełomowym – przejścia pomiędzy fazą starszego dzieciństwa a wczesną adolescencją. W badanej próbie zapewne występowało znaczne zróżni-cowanie indywidualne dotyczące etapu rozwoju. Interpretując wyniki dotyczące satysfakcji z życia czy obrazu własnej osoby należy brać pod uwagę ten fakt.

Obraz własnej osoby potraktowany został jako konstrukt wielowymiarowy, składający się z różnych aspektów będących podstawą budowania samooceny glo-balnej. Uwzględniono twierdzenia (zmienne) dotyczące postrzegania siebie jako osoby: mądrej, lubianej, wysportowanej, fajnej, grzecznej, szczęśliwej, odnoszącej sukcesy, posiadającej modne ubrania, dysponującej wystarczającą ilością pienię-dzy. Proszono respondentów, aby odnieśli się do nich wybierając właściwą odpo-wiedź na skali Likerta. Alfa Cronbacha, dla tak zbudowanej skali wynosi 0,827, wskazując na wysoki poziom rzetelności narzędzia pomiarowego.

Jednoczynnikowa analiza wariancji w planie dla grup niezależnych wskazuje na zależność pozytywnego obrazu własnej osoby od statusu społeczno-ekonomiczne-go rodziny respondenta (F Welcha20 (2, 624,505) = 17.999, p<0,001).

Jakość życia łódzkich szóstoklasistów 141

Wykres 11. Wykres średnich, analiza wariancji: postrzeganie siebie a SES rodziny

Jednoczynnikowa analiza wariancji w planie dla grup niezależnych wskazuje na zależność