społecznych jako nowa subdyscyplina naukowa
2.2.7. Modele badania jakości życia dzieci
W badaniach empirycznych jakość życia operacjonalizowana jest poprzez wymiary składowe, tworzone są modele ilustrujące ten sposób konceptualizacji. W niniejszym podrozdziale przedstawię wybrane modele jakości życia dzieci41. Ukształtowały one sposób
związanych z oceną swojego życia (bądź poszczególnych jego aspektów), a jakość życia łączy sferę obiektywną i subiektywną.
41 W niniejszym rozdziale przedstawione zostały modele dostępne w literaturze przedmiotu w czasie opracowywania koncepcji badawczej (2007 r.) od tego czasu przedstawionych zostało wiele (nowych lub zmienionych) sposobów konceptualizacji, nie wnoszą one jednak radykalnych zmian.
Podwaliny teoretyczne podejście ekologiczne – rozwój dziecka w szerokim kontekście prawa dziecka – podmiotowość i autonomia, szeroki zakres zobowiązań wobec dzieci nowa socjologia dzieciństwa – dziecko jako członek społeczeństwa tu i teraz, dzieciństwo jako element struktury społecznej Zagadnienia metodologiczne perspektywa subiektywna w analizach j.ż. – ocena dokonywana przez podmiot wskaźniki pozytywne jednostka analizy
– dziecko (dzieci) jako odrębna kategoria dziecko jako pełnoprawny respondent nowe wymiary j.ż. – umiejętności społeczne, agency Aspekty praktyczne rola w polityce społecznej – opracowanie diagnozy sytuacji dzieci, projektowanie strategii, monitorowanie działań opracowanie nowoczesnych wskaźników – sumarycznych i syntetycznych
Badanie jakości życia dzieci (w ramach nurtu wskaźników społecznych
dotyczących sytuacji dzieci)
Diagram 1. Najważniejsze aspekty w badaniach jakości życia dzieci
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Ben-Arieh, 2010.
2.2.7. Modele badania jakości życia dzieci
W badaniach empirycznych jakość życia operacjonalizowana jest poprzez wy-miary składowe, tworzone są modele ilustrujące ten sposób konceptualizacji. W niniejszym podrozdziale przedstawię wybrane modele jakości życia dzieci26. Ukształtowały one sposób operacjonalizacji pojęcia jakość życia dzieci w niniej-szym opracowaniu i stanowią podstawę stworzonego modelu jakości przyjętego w dalszych analizach.
W badaniach jakości życia dzieci możemy wyróżnić dwa podstawowe nurty: ogólną jakość życia dzieci i jakość życia zależną od zdrowia. W związku z przed-miotem analiz skoncentruję się na modelach ogólnych27, które można podzielić na dwie grupy: modele opracowane w celu analizy danych zastanych oraz mode-le przygotowane do zastosowania w badaniach terenowych. W ramach pierwszej 26 W niniejszym rozdziale przedstawione zostały modele dostępne w literaturze przedmiotu w czasie opracowywania koncepcji badawczej (2007 r.) od tego czasu przedstawionych zo-stało wiele (nowych lub zmienionych) sposobów konceptualizacji, nie wnoszą one jednak radykalnych zmian.
27 Modele jakości życia dzieci zależnej od zdrowia przedstawione są w pracy M. Oleś, (2010), Jakość życia dzieci i młodzieży w zdrowiu i chorobie.
Jakość życia dzieci 53
grupy scharakteryzuję model realizowany w ramach UNICEF, model stosowany w Stanach Zjednoczonych oraz jako przykład konceptualizacji dobrostanu dzieci na poziomie miasta – model opracowany w Londynie28.
Model Innocenti Research Centre (UNICEF)
Jak czytamy w preambule reportu, „Prawdziwym wskaźnikiem pozycji kraju jest to jak głęboko na sercu leży mu sytuacja dzieci – ich bezpieczeństwo i zdrowie, warunki materialne i zabezpieczenie ekonomiczne, ich edukacja i socjalizacja, ich poczucie bycia kochanym i cenionym, ich zakorzenienie w rodzinach i społeczno-ściach lokalnych”.
Raport Child Well-being in Rich Countries ukazał się w 2007 r. Znalazła się w nim analiza sytuacji dzieci w 21 krajach OECD. Wyróżniono sześć wymiarów jakości życia dzieci, głównym punktem odniesienia uczyniono Konwencję Praw Dziecka, wyróżnione obszary odpowiadały dyrektywom zawartym w tym dokumencie. Au-torzy explicite nawiązywali do poszczególnych artykułów, na przykład wymiar ma-terialny odnosi się do art. 27, pkt. 1: „Państwa-Strony uznają prawo każdego dziec-ka do poziomu życia odpowiadającego jego rozwojowi fizycznemu, psychicznemu, duchowemu, moralnemu i społecznemu”, a wymiar „zdrowie i bezpieczeństwo” odnosi się do art. 24, pkt. 1: „Państwa-Strony uznają prawo dziecka do jak najwyż-szego poziomu zdrowia i udogodnień w zakresie leczenia chorób oraz rehabilita-cji zdrowotnej. Państwa-Strony będą dążyły do zapewnienia, aby żadne dziecko nie było pozbawione prawa dostępu do tego rodzaju opieki zdrowotnej”. Jednakże sposób rozumienia sformułowań „najwyższy poziom”, czy „najwyższy standard” zostały uzależnione od sytuacji ekonomicznej, społecznej i kontekstu kulturowe-go danekulturowe-go państwa. Wizja dobrostanu dziecka oparta na KPD podkreśla również znaczenie wzrastania w „kochającym” otoczeniu, czy stworzenie możliwości re-alizacji pełnego potencjału rozwojowego dziecka. Ważnym elementem uczyniono również podmiotowość dziecka, jego prawo do samorealizacji, czy subiektywną ocenę swojej sytuacji. Autorzy raportu stawiali sobie cele związane z aplikacyjną funkcją badań jakości życia dzieci – raport miał stać się bodźcem do systema-tycznego monitorowania sytuacji dzieci, ułatwić dokonywanie porównań między krajami29 oraz stać się bodźcem do debaty i rozwoju strategii, których celem miała być poprawa sytuacji życiowej dzieci.
28 W ramach tych analiz łączy się analizy oparte na danych zastanych i badania terenowe, nie jest to więc „czysty” przykład modelu opracowanego do analizy danych zastanych, wydaje się jednak szczególnie istotny ze względu na zasięg terytorialny.
29 Zwłaszcza, że w krajach o podobnym poziomie rozwoju i podobnej sytuacji ekonomicznej jakość życia dzieci różni się znacząco.
Jakość życia dzieci a status społeczno-ekonomiczny rodziny…
54
Diagram 2. Model jakości życia dzieci UNICEF
Ważnym elementem uczyniono również podmiotowość dziecka, jego prawo do samorealizacji, czy subiektywną ocenę swojej sytuacji. Autorzy raportu stawiali sobie cele związane z aplikacyjną funkcją badań jakości życia dzieci – raport miał stać się bodźcem do systematycznego monitorowania sytuacji dzieci, ułatwić dokonywanie porównań między krajami44 oraz stać się bodźcem do debaty i rozwoju strategii, których celem miała być poprawa sytuacji życiowej dzieci.
Diagram 2. Model jakości życia dzieci UNICEF
Child well-being index (CWI)
Model ten został opracowany w Stanach Zjednoczonych, gdzie badania sytuacji dzieci prowadzone są od 1975 r. Na podstawie zbieranych corocznie danych statystycznych (dostępne bazy danych, reprezentatywne badania sondażowe) opracowano 28 kluczowych wskaźników (key national indicators), które składają się na siedem obszarów. Indeks umożliwia monitorowanie jakości życia dzieci w perspektywie czasowej, jako punkty odniesienia wykorzystuje się wyniki badań z 1975 i z 1985 r. Badacze czują się spadkobiercami pionierów ruchu wskaźników społecznych i przyjmują podstawowe założenie odnośnie do wskaźników społecznych i ich funkcji (por. rozdział I). Uważają, że łączenie perspektywy obiektywnej i subiektywnej jest jak najbardziej uprawnione i korzystne, a przegląd literatury opracowany w ramach obu tradycji „jest szczególnie istotny przy wyborze obszarów dobrostanu, selekcji wskaźników stanowiących podstawę konstrukcji indeksów dobrostanu/jakości życia”45 (Land et al., 2007, s. 128). Model subiektywnego dobrostanu i zadowolenia z życia był pierwotnie stworzony i rozwijany z myślą o badaniach osób dorosłych. Podjęto próby aplikacji wypracowanych wcześniej schematów do badań nad dziećmi i okazało się, że testy powiodły się. Z badań nad dorosłymi przejęto również kompozycję wymiarów dobrostanu. I wreszcie, podobnie jak w przypadku osób dorosłych, badacze amerykańscy uznali, że nie jest zasadne przypisywanie wag poszczególnym
44 Zwłaszcza, że w krajach o podobnym poziomie rozwoju i podobnej sytuacji ekonomicznej jakość życia dzieci różni się znacząco.
45 Tłumaczenie własne, ukośnik oryginalny.
Dobrostan dziecka dobrostan materialny zdrowie i bezpieczeń-stwo edukacja relacje rodzinne i rówieśnicze zachowania
ryzykowne subiektywnydobrostan
Źródło: Innocenti Research Centre (2007)
Child well-being index (CWI)
Model ten został opracowany w Stanach Zjednoczonych, gdzie badania sytu-acji dzieci prowadzone są od 1975 r. Na podstawie zbieranych corocznie danych statystycznych (dostępne bazy danych, reprezentatywne badania sondażowe) opracowano 28 kluczowych wskaźników (key national indicators), które składa-ją się na siedem obszarów. Indeks umożliwia monitorowanie jakości życia dzieci w perspektywie czasowej, jako punkty odniesienia wykorzystuje się wyniki badań z 1975 i z 1985 r. Badacze czują się spadkobiercami pionierów ruchu wskaźników społecznych i przyjmują podstawowe założenie odnośnie do wskaźników społecz-nych i ich funkcji (por. rozdział I). Uważają, że łączenie perspektywy obiektywnej i subiektywnej jest jak najbardziej uprawnione i korzystne, a przegląd literatury opracowany w ramach obu tradycji „jest szczególnie istotny przy wyborze obsza-rów dobrostanu, selekcji wskaźników stanowiących podstawę konstrukcji indek-sów dobrostanu/jakości życia”30 (Land et al., 2007, s. 128). Model subiektywnego dobrostanu i zadowolenia z życia był pierwotnie stworzony i rozwijany z myślą o badaniach osób dorosłych. Podjęto próby aplikacji wypracowanych wcześniej schematów do badań nad dziećmi i okazało się, że testy powiodły się. Z badań nad dorosłymi przejęto również kompozycję wymiarów dobrostanu. I wreszcie, po-dobnie jak w przypadku osób dorosłych, badacze amerykańscy uznali, że nie jest zasadne przypisywanie wag poszczególnym obszarom. O przyjęciu takiego roz-wiązania zadecydowała argumentacja Hagerty’ego i Landa (2006) zakładająca, że strategia przypisywania poszczególnym wymiarom takich samych wag w ramach sumarycznego indeksu dobrostanu jest bardziej korzystna, ponieważ minimali-zuje ryzyko niezgodności pomiędzy wagami przypisanymi przez poszczególnych respondentów i wynikających z niej konsekwencji.
Jakość życia dzieci 55
Diagram 3. Model jakości życia CWI obszarom. O przyjęciu takiego rozwiązania zadecydowała argumentacja Hagerty’ego i Landa (2006) zakładająca, że strategia przypisywania poszczególnym wymiarom takich samych wag w ramach sumarycznego indeksu dobrostanu jest bardziej korzystna, ponieważ minimalizuje ryzyko niezgodności pomiędzy wagami przypisanymi przez poszczególnych respondentów i wynikających z niej konsekwencji.
Diagram 3. Model jakości życia CWI
The State of London’s Children (SOLC) reports
Pierwszy etap badań, łączący metody ilościowe i jakościowe przeprowadzony został w latach 2002-2003. Uzyskane wyniki traktowane są jako „stan wyjściowy” – punkt odniesienia do monitorowania i analizy zmian sytuacji życiowej dzieci. Wyniki raportu stanowiły punkt wyjścia do opracowania Strategii dla Dzieci i Młodzieży. Głównym zadaniem strategii uczyniono wspieranie równości oraz walkę z biedą i wykluczeniem społecznym46. Jak pisze S. Hood (2007) raporty SOLC stanowią pierwszą próbę pomiaru i monitorowania dobrostanu dzieci na poziomie miasta w Wielkiej Brytanii. Poniższy diagram przedstawia model dobrostanu wypracowany na potrzeby II raportu SOLC. Podobnie jak w pierwszym, istotny punkt odniesienia stanowi KPD, został on jednakże zmodyfikowany, aby wyróżnione obszary korespondowały z obszarami47 wskazanymi w badaniu realizowanym na poziomie krajowym48 (por. Bradshaw, Mayhew, red., 2005). Jedną z naczelnych idei projektu SOLC jest uwzględnienie perspektywy dzieci i młodzieży odnośnie do tego, co jest dla nich w życiu ważne (Hood, 2007).
Diagram 4. Model jakości życia SOLC
46 Jak podkreślają autorzy, równie istotne jest zarówno przeciwdziałanie ekskluzji społecznej w przyszłości, jak i w chwili obecnej.
47 Wyróżnione obszary i zastosowane nazewnictwo są przykładem opisywanego wcześniej przeniesienia akcentu ze wskaźników negatywnych, na wskaźniki pozytywne, są to: być zdrowym, być bezpiecznym, doświadczać radości i rozwijać się (mieć osiągnięcia), pozytywny wkład w społeczność i społeczeństwo, dobrostan ekonomiczny.
48 Badania jakości życia dzieci realizowane w ramach rządowego programu Every child matters.
Jakość życia dzieci warunki
ekonomiczne
rodziny zdrowie bezpieczeństwo edukacja
zaangażowanie obywatelskie (szkoła, społeczność) relacje społeczne dobrostan emocjonalny i duchowy Źródło: opracowanie własne na podstawie: Land et. al. (2007)
The State of London’s Children (SOLC) reports
Pierwszy etap badań, łączący metody ilościowe i jakościowe przeprowadzony został w latach 2002–2003. Uzyskane wyniki traktowane są jako „stan wyjścio-wy” – punkt odniesienia do monitorowania i analizy zmian sytuacji życiowej dzie-ci. Wyniki raportu stanowiły punkt wyjścia do opracowania Strategii dla Dzieci i Młodzieży. Głównym zadaniem strategii uczyniono wspieranie równości oraz walkę z biedą i wykluczeniem społecznym31. Jak pisze S. Hood (2007) raporty SOLC stanowią pierwszą próbę pomiaru i monitorowania dobrostanu dzieci na poziomie miasta w Wielkiej Brytanii. Poniższy diagram przedstawia model dobro-stanu wypracowany na potrzeby drugiego raportu SOLC. Podobnie jak w pierw-szym, istotny punkt odniesienia stanowi KPD, został on jednakże zmodyfikowany, aby wyróżnione obszary korespondowały z obszarami32 wskazanymi w badaniu realizowanym na poziomie krajowym33 (por. Bradshaw, Mayhew, red., 2005). Jed-ną z naczelnych idei projektu SOLC jest uwzględnienie perspektywy dzieci i mło-dzieży odnośnie do tego, co jest dla nich w życiu ważne (Hood, 2007).
Diagram 4. Model jakości życia SOLC
Poniżej zaprezentowane zostaną dwa modele stanowiące podstawę operacjonalizacji pojęcia dobrostanu, które znalazły odzwierciedlenie w narzędziach badawczych49. Oba narzędzia dostępne są w Internecie, można wykorzystywać je do celów naukowych.
The Multidimensional Life Satisfaction Scale
Autorem tego modelu jest E. S. Huebner, reprezentuje on podejście subiektywne, silnie zakorzenione w psychologii. Stworzone narzędzie służy ocenie zadowolenia z poszczególnych wymiarów życia. Diagram przedstawia kompozycję analizowanych obszarów, które składają się na całościowo ujętą satysfakcję z życia (Huebner, 1991) .
Diagram 5. Model badania jakości życia dzieci The multidimensional life satisfaction scale
Comprehensive Quality of Life Scale – school version
Wersja dla dzieci w wieku 11-18 lat powstała na kanwie koncepcji i narzędzia przygotowanego do badania dorosłych. Opiera się na definicji/operacjonalizacji pojęcia „jakość życia”, która obowiązuje dla pełnoletnich członków społeczeństwa – „jakość życia należy ujmować zarówno obiektywnie, jak i subiektywnie, obie osie obejmują siedem wymiarów: warunki materialne, zdrowie, aktywność produktywną, życie osobiste, bezpieczeństwo, funkcjonowanie w społeczności, dobrostan emocjonalny. Obiektywne wymiary obejmują mierniki ważne ze względu na kontekst kulturowy. Subiektywne wymiary obejmują mierniki satysfakcji odniesione do wag przypisanych przez respondentów” (Cummins, 1997, s. 6).
49 Technika ankiety.
Dobrostan dziecka Ubóstwo
i dobrobyt zdrowymbycie
doświadcza-nie radości (enjoyment) osiągnięcia (achieving) transport i bezpieczeń-stwo na drodze rodziny, pomoc i zabezpiecze-nie społeczne bezpieczeń-stwo (w) domu i społeczności pozytywne zaangażowa-nie Satysfakcja z życia
Rodzina Rówieśnicy Szkoła Środowisko życia "Ja"
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Hood (2007) 31 Jak podkreślają autorzy, równie istotne jest zarówno przeciwdziałanie ekskluzji społecznej
w przyszłości, jak i w chwili obecnej.
32 Wyróżnione obszary i zastosowane nazewnictwo są przykładem opisywanego wcześniej przeniesienia akcentu ze wskaźników negatywnych, na wskaźniki pozytywne, są to: być zdrowym, być bezpiecznym, doświadczać radości i rozwijać się (mieć osiągnięcia), pozytyw-ny wkład w społeczność i społeczeństwo, dobrostan ekonomiczny.
Jakość życia dzieci a status społeczno-ekonomiczny rodziny…
56
Poniżej zaprezentowane zostaną dwa modele stanowiące podstawę operacjo-nalizacji pojęcia dobrostanu, które znalazły odzwierciedlenie w narzędziach ba-dawczych34. Oba narzędzia dostępne są w Internecie, można wykorzystywać je do celów naukowych.
The Multidimensional Life Satisfaction Scale
Autorem tego modelu jest E. S. Huebner, reprezentuje on podejście subiektywne, silnie zakorzenione w psychologii. Stworzone narzędzie służy ocenie zadowolenia z poszczególnych wymiarów życia. Diagram przedstawia kompozycję analizowanych obszarów, które składają się na całościowo ujętą satysfakcję z życia (Huebner, 1991).
Diagram 5. Model badania jakości życia dzieci
Poniżej zaprezentowane zostaną dwa modele stanowiące podstawę operacjonalizacji pojęcia dobrostanu, które znalazły odzwierciedlenie w narzędziach badawczych49. Oba narzędzia dostępne są w Internecie, można wykorzystywać je do celów naukowych.
The Multidimensional Life Satisfaction Scale
Autorem tego modelu jest E. S. Huebner, reprezentuje on podejście subiektywne, silnie zakorzenione w psychologii. Stworzone narzędzie służy ocenie zadowolenia z poszczególnych wymiarów życia. Diagram przedstawia kompozycję analizowanych obszarów, które składają się na całościowo ujętą satysfakcję z życia (Huebner, 1991) .
Diagram 5. Model badania jakości życia dzieci The multidimensional life satisfaction scale
Comprehensive Quality of Life Scale – school version
Wersja dla dzieci w wieku 11-18 lat powstała na kanwie koncepcji i narzędzia przygotowanego do badania dorosłych. Opiera się na definicji/operacjonalizacji pojęcia „jakość życia”, która obowiązuje dla pełnoletnich członków społeczeństwa – „jakość życia należy ujmować zarówno obiektywnie, jak i subiektywnie, obie osie obejmują siedem wymiarów: warunki materialne, zdrowie, aktywność produktywną, życie osobiste, bezpieczeństwo, funkcjonowanie w społeczności, dobrostan emocjonalny. Obiektywne wymiary obejmują mierniki ważne ze względu na kontekst kulturowy. Subiektywne wymiary obejmują mierniki satysfakcji odniesione do wag przypisanych przez respondentów” (Cummins, 1997, s. 6).
49 Technika ankiety.
Dobrostan dziecka
Ubóstwo i
dobrobyt zdrowymbycie
doświadcza-nie radości (enjoyment) osiągnięcia (achieving) transport i bezpieczeń-stwo na drodze rodziny, pomoc i zabezpiecze-nie społeczne bezpieczeń-stwo (w) domu i społeczności pozytywne zaangażowa-nie Satysfakcja z życia
Rodzina Rówieśnicy Szkoła Środowisko życia „Ja”
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Huebner (1991)
Comprehensive Quality of Life Scale – school version
Wersja dla dzieci w wieku 11–18 lat powstała na kanwie koncepcji i narzędzia przygotowanego do badania dorosłych. Opiera się na definicji/operacjonalizacji pojęcia „jakość życia”, która obowiązuje dla pełnoletnich członków społeczeństwa – „jakość życia należy ujmować zarówno obiektywnie, jak i subiektywnie, obie osie obejmują siedem wymiarów: warunki materialne, zdrowie, aktywność produk-tywną, życie osobiste, bezpieczeństwo, funkcjonowanie w społeczności, dobrostan emocjonalny. Obiektywne wymiary obejmują mierniki ważne ze względu na kon-tekst kulturowy. Subiektywne wymiary obejmują mierniki satysfakcji odniesione do wag przypisanych przez respondentów” (Cummins, 1997, s. 6).
Diagram 6. Model badania jakości życia dzieci Comprehensive Quality of Life ScaleDiagram 6. Model badania jakości życia dzieci Comprehensive Quality of Life Scale
Podsumowanie
Badanie sytuacji życiowej dzieci oraz jej korelatów w nurcie analiz jakości życia dzieci stanowi wyzwanie dla badacza, zarysowana problematyka jest bardzo szeroka, pozwala na dużą dowolność, co jest jednocześnie zaletą i wadą. Jest to jednak perspektywa na tyle obiecująca, że, jak się wydaje, warto podjąć to wyzwanie. Wśród analiz socjologicznych jest to jedna z koncepcji, pozwalająca w najbardziej wielowymiarowy, a zarazem pogłębiony sposób odtworzyć sytuację życiową badanej kategorii, umożliwia łączenie perspektywy obiektywnej oraz subiektywnej, odwołuje się do informacji bezpośrednio uzyskanych od respondentów – dzieci, a także w związku ze swą specyfiką niejako automatycznie sytuuje przedsięwzięcie badawcze w nurcie praktycznych analiz i daje nadzieję na wypełnienie aplikacyjnej funkcji badań naukowych.
Jakość życia
warunki
materialne zdrowie produktywnaaktywność życie osobiste bezpieczeń-stwo
funkcjono-wanie w społeczności dobrostan emocjonalny Źródło: opracowanie własne na podstawie: Cummins (1997) 34 Technika ankiety.
Jakość życia dzieci 57
2.3. Podsumowanie
Badanie sytuacji życiowej dzieci oraz jej korelatów w nurcie analiz jakości życia dzieci stanowi wyzwanie dla badacza, zarysowana problematyka jest bardzo sze-roka, pozwala na dużą dowolność, co jest jednocześnie zaletą i wadą. Jest to jed-nak perspektywa na tyle obiecująca, że, jak się wydaje, warto podjąć to wyzwanie. Wśród analiz socjologicznych jest to jedna z koncepcji, pozwalająca w najbardziej wielowymiarowy, a zarazem pogłębiony sposób odtworzyć sytuację życiową ba-danej kategorii, umożliwia łączenie perspektywy obiektywnej oraz subiektywnej, odwołuje się do informacji bezpośrednio uzyskanych od respondentów – dzieci, a także w związku ze swą specyfiką niejako automatycznie sytuuje przedsięwzięcie badawcze w nurcie praktycznych analiz i daje nadzieję na wypełnienie aplikacyj-nej funkcji badań naukowych.