Podstawy teoretyczne

Analizy jakości życia dzieci i młodzieży są przykładem sytuacji, kiedy badania em-piryczne są znacznie bardziej zaawansowane niż zagadnienia teoretyczne. Do dziś jednym z głównych zarzutów wobec tej subdyscypliny jest brak spójnej, ugruntowa-nej teorii (por. Oleś, 2010; Casas, 1997, 2007). Częściej możemy mówić o wpływach, czy też inspiracjach teoretycznych, niż znaleźć zakotwiczone punkty teoretycznego odniesienia. Niewątpliwie jednak przemiany, którym ulegał nurt badań i analiz ja-kości życia najmłodszych nierozerwalnie związane były z rozwojem teoretycznym i metodologicznym w ramach socjologii i pokrewnych dyscyplin naukowych za-interesowanych studiami nad sytuacją życiową dzieci. Genezy głównych założeń i wytyczonych kierunków należy poszukiwać w pracach O. Brima, które powstały w latach 70. Niepodważalne znaczenie ma z pewnością dychotomia „stawanie się” versus „bycie”. Przez lata poziom zainteresowania tą koncepcją fluktuował, jednak od lat 90. badacze zajmujący się dzieciństwem szczególnie często odwołują się do niej. Postulat postrzegania dzieci jako podmiotów społecznych tu i teraz, a nie jako

Jakość życia dzieci a status społeczno-ekonomiczny rodziny…

42

członków społeczeństwa in spe stanowi obecnie fundament rozważań teoretycznych dla badaczy działających w ramach ruchu wskaźników społecznych dotyczących sytuacji dzieci (Ben-Arieh, Bowers, 1999). O. Brim sformułował również propo-zycję opracowania zestawu wskaźników opisujących sytuację dziecka w szerokim kontekście ekologicznym. W latach 90. nastąpił powrót również do tej koncepcji, a ożywienie dyskusji przełożyło się z kolei na wzrost zainteresowania badaczy pro-jektami empirycznymi. Skonstatować można, iż ruch wskaźników społecznych do-tyczących sytuacji dzieci w znacznym stopniu zaadaptował terminologię i postulaty sformułowane przez O. Brima w latach siedemdziesiątych.

Dokonując analizy z  dzisiejszej perspektywy, A. Ben-Arieh (2010) za najbar-dziej wpływowe dla analiz jakości życia dzieci w obszarze teoretyczno-normatyw-nym uznaje:

1. Podejścia ekologiczne dotyczące rozwoju dzieci, w tym szczególnie ekologiczną teorię rozwoju dziecka;

2. Rozwój koncepcji związanych z ideą praw dziecka, nawiązujących do Konwen-cji Praw Dziecka;

3. „Nową socjologię dzieciństwa”.

Ekologiczna teoria rozwoju

Twórcą ekologicznej teorii rozwoju jest Uri Bronfenbrenner. Proces rozwoju czło-wieka rozumiany jest tutaj jako postępujące, wzajemne przystosowanie pomiędzy rozwijającą się jednostką a  specyfiką jej przestrzeni życiowej, wpływy środowi-skowe postrzega się jako kluczowe dla rozwoju dziecka. „Na proces ten oddzia-łują nieprzerwanie wewnętrzne sprzężenia pomiędzy bezpośrednią przestrzenią życiową jednostki a otaczającymi ją szerszymi kontekstami struktury społecznej” (Hurrelman, 1994, s. 34). U. Bronfenbrenner z jednej strony odwołuje się do teorii Piageta, ujmującej jednostkę jako działający podmiot, który twórczo przystoso-wuje się do swojego środowiska, a  z  drugiej wskazuje na aktywne oddziaływa-nie środowiska wobec dziecka. „Rozwijająca się osoba jest dla Bronfenbrennera dynamicznie opanowującą nowe umiejętności jednostką, stopniowo zdobywającą zdolność planowania i przekształcania świata, w którym żyje. Ponieważ jednocze-śnie środowisko wywiera na jednostkę wpływ, obustronny proces adaptacji staje się zarówno możliwy, jak niezbędny; związki pomiędzy jednostką a środowiskiem posiadają w  tym ujęciu prawdziwie wzajemny charakter” (Ibidem, s. 34). Kon-cepcja ta umożliwia systematyczne porządkowanie oddziaływań ze strony wielu różnych środowisk, z jakimi stykają się dzieci, oraz badanie interakcji między tymi oddziaływaniami a  jednostką w  ciągu życia. Środowiska rozwoju mogą być ro-zumiane jako każde zdarzenie istniejące poza organizmem (poza jego psychiką), które może mieć wpływ na rozwój tego organizmu i na które organizm także może mieć wpływ, ujmuje się je jako zbiór wzajemnie od siebie zależnych „(pod)syste-mów zagnieżdżonych jeden w drugim, mniej więcej tak jak komplet rosyjskich matrioszek” (Shaffer, 2010 s. 23). Składają się na niego:

Jakość życia dzieci 43

■ mikrosystemy – część środowiska, z którą dzieci utrzymują bezpośredni kon-takt, dom, szkoła, grupa rówieśnicza, wzorzec aktywności, ról społecznych, relacji interpersonalnych doświadczanych przez rozwijającego się człowieka w danym siedlisku; elementy siedliska stanowią: działanie, rola, relacje inter-personalne, interakcje twarzą w twarz;

■ mezosystemy – powiązania między mikrosystemami np. dom–szkoła, dziec-ko–grupa rówieśnicza;

■ egzosystemy – środowiska, w których dziecko nie uczestniczy bezpośrednio, ale które mimo wszystko mają wpływ na jego rozwój, poprzez wpływ na śro-dowisko, w którym ono funkcjonuje, np. doświadczenia rodzica w pracy, to, co się tam dzieje często przenosi się na dom i dalej na dziecko;

■ makrostruktury – kultura, style życia, systemy przekonań, zwyczaje, stratyfi-kacja społeczna, struktura szans życiowych (Brzezińska, 2004, Schaffer, 2010). Rozpatrując rozwój i funkcjonowanie jednostki, należy poddać analizie zarów-no bezpośrednie obszary życiowe jedzarów-nostki, do których należą: mikrosystemy dzia-łań, stosunki społeczne i role pełnione przez nią w obrębie konkretnej, lokalnej przestrzeni, jak również warunki życiowe i zdarzenia środowiskowe usytuowane wobec niej zewnętrznie. Za kluczowe uznaje się tzw. przejścia ekologiczne, wystę-pują one, gdy pozycja osoby w jej środowisku ekologicznym ulega zmianie w wy-niku zmiany pełnionej roli, zmiany siedliska lub obu tych zmian jednocześnie, przejście ekologiczne jest zarówno konsekwencją, jak i czynnikiem uruchamiają-cym dalszy rozwój (Brzezińska, 2004).

Konwencja Praw Dziecka

Jednym z  najczęściej przywoływanych przez badaczy jakości życia dzieci doku-mentów jest Konwencja Praw Dziecka (KPD). Wskazuje ona zobowiązania spo-łeczeństwa wobec dzieci, nakładając na państwa-strony obowiązek umożliwienia realizacji pełni praw najmłodszych obywateli. W KPD wyróżnić można trzy głów-ne formy praw dzieci:

■ prawo do pomocy – szeroko rozumianego wsparcia rozwoju, obejmującego zarówno aspekty materialne i pozamaterialne;

■ prawo do ochrony – przed wszelką formą nadużycia oraz wykorzystywaniem; ■ prawo do partycypacji – zagwarantowanie udziału w decyzjach dotyczących

własnej sytuacji dziecka, między innymi w kwestii wychowania i opieki. Prawa Dziecka odnoszą się do różnych obszarów życia, są to dziedziny klu-czowe z punktu widzenia funkcjonowania i rozwoju najmłodszych. W Konwencji podnosi się kwestię uczestnictwa dzieci, uwzględnienia ich opinii w sprawach ich dotyczących. W wielu publikacjach dotyczących badań jakości życia dzieci autorzy bezpośrednio lub pośrednio powołują się na artykuł 12, postulując na jego podsta-wie aktywne zaangażowanie dzieci i młodzieży w proces badawczy.

KPD podnosi również kwestię dziecięcej podmiotowości, która powinna być bezwarunkowo uznawana, dziecko powinno być traktowane jako autonomiczna jednostka, której należy się szacunek. „Podmiotowość dziecka opiera się na

uzna-Jakość życia dzieci a status społeczno-ekonomiczny rodziny…

44

niu, że jest ono osobą. Dla podkreślenia podmiotowości dziecka jako osoby, Kon-wencja przyznaje mu określone prawa wynikające z całokształtu praw człowieka i obywatela, gwarantuje poszanowanie jego tożsamości i godności niezależnie od wieku i stopnia rozwoju” (TPD).

Założenia (nowej) socjologii dzieciństwa

Podstawowe założenie nowej socjologii dzieciństwa, które stało się jej sztandaro-wym hasłem, dotyczy postrzegania dziecka jako członka społeczeństwa, aktywnego podmiotu tu i teraz. Postulowano odejście od traktowania dziecka jako niepełno-prawnego członka społeczeństwa, traktowanie inwestycji w dzieci jako przyszłych członków społeczeństwa – pełnowartościowych dorosłych, koncentrowaniu się na poszukiwaniu uwarunkowań dobrobytu w  dorosłości, korelatów właściwego wy-pełniania ról społecznych, równie ważna jest jakość dzieciństwa tu i teraz.

Podwaliny tego nurtu stanowią prace C. Jenksa (1996), A. James i A. Prouta (1990) oraz J. Qvortrupa i współpracowników (1994) A. James i A. Prout (1990) zestawili cechy i dyrektywy stanowiące o specyfice subdyscypliny określanej jako nowa socjo-logia dzieciństwa, wyróżnili następujące cechy charakterystyczne tego paradygmatu: 1. „Dzieciństwo rozumiane jest jako konstrukt społeczny, który dostarcza

od-niesień interpretacyjnych dla kontekstualizacji wczesnych lat ludzkiego życia. Dzieciństwa nie należy ujmować jako niedojrzałości w sensie biologicznym, nie należy ujmować jako uniwersalnej cechy grup ludzkich, lecz jako specy-ficzny komponent strukturalny i kulturowy społeczeństw;

2. Dzieciństwo jest zmienną analizy społecznej, nie może jednak być oddzielane od zmiennych, takich jak klasa społeczna, płeć, pochodzenie. Analizy porów-nawcze i międzykulturowe ujawniają, iż nie można mówić o dzieciństwie jako zjawisku uniwersalnym, a raczej o »wielości postaci dzieciństwa«18

3. Relacjom społecznym oraz kulturze, światom społecznym dzieci należy się uwaga, niezależnie od zapatrywań i obaw dorosłych;

4. Dzieci są i  powinny być odbierane jako podmioty aktywnie konstruujące i określające swoje życie społeczne, życie otaczających ich ludzi oraz społe-czeństw, w których żyją. Nie są one wyłącznie pasywnymi elementami struk-tur i procesów społecznych;

5. Metody badawcze zaczerpnięte z etnografii są szczególnie przydatne w bada-niach nad dzieciństwem;

6. Dzieciństwo to zjawisko, w stosunku do którego z całą ostrością urzeczywistniać się będzie poznawczy i transakcyjny aspekt nauk społecznych. Wprowadzeniu paradygmatu socjologii dzieciństwa musi towarzyszyć zaangażowanie i aktywny udział w procesie rekonstruowania dzieciństwa w obrębie społeczeństwa”19.

18 W oryginale „a variety of childhoods”.

19 Tłumaczenie własne, w niektórych punktach opierałam się na rekonstrukcji paradygmatu zawar-tej w tekście U. Kazubowskiej, Oblicza współczesnego dzieciństwa a media – analiza problemu i perspektywy, http://www.up.krakow.pl/ktime/ref2008/kazubows.pdf (dostęp: 10.04.2012).

Jakość życia dzieci 45

W ramach współczesnych analiz socjologicznych określanych wspólnym mia-nem socjologii dzieciństwa można wyróżnić kilka dystynktywnych nurtów. Naj-większy wpływ na ukształtowanie się subdyscypliny koncentrującej się na anali-zach jakości życia dzieci ma nurt strukturalny.

W  perspektywie strukturalnej dzieci ujmuje się jako integralny komponent struktury społecznej, a ich pozycja strukturalna jest społecznie i kulturowo defi-niowana. I. Frones podkreśla, że „dzieciństwo jest nie tylko fazą życia, lecz również kulturowym, ekonomicznym i społecznym konstruktem” (1994, s. 145). Dzieciń-stwo – definiuje jako „etap życia, w trakcie którego człowiek traktowany jest jak dziecko”, integralną częścią definicji jest „kulturowa, ekonomiczna i  społeczna charakterystyka tego okresu. (Ibidem, s. 148).

Przyjmuje się założenie, iż najmłodsi członkowie społeczeństwa stanowią for-matywny składnik wszystkich struktur społecznych, dzieci są „typowe, faktyczne, normalne” w ramach społeczeństwa. Tworzą one grupę społecznych aktorów i jak wszyscy inni obywatele mają potrzeby i prawa. Jak pisze J. Qvortrup we wstępie do Childhood matters, fundamentalnej dla tego nurtu pracy, „dzieci żyjące w określo-nym obszarze – określow określo-nym czasowo, przestrzennie, ekonomicznie czy też za po-mocą innych istotnych kryteriów – mają pewną liczbę wspólnych cech. Ta skłon-ność, innymi słowy, umożliwia nam nie tylko scharakteryzowanie dzieciństwa, ale i społeczeństwa, w którym to dzieciństwo jest usytuowane, jako konstrukcji, które są zarówno niezależne, jak i wzajemnie sobie niezbędne; ponadto pozwala na porównywanie tak scharakteryzowanego dzieciństwa z innymi grupami spo-łecznymi w tym samym kraju (…), pozwala (…)stawiać pytania o zakres histo-rycznych zmian dzieciństwa na danym obszarze, (…) możliwe staje się używanie pojęcia dzieciństwa dla porównywania różnych odmian dzieciństwa w aspekcie międzynarodowym i  międzykulturowym, ponieważ korzystamy z  parametrów tego samego typu – na przykład ekonomicznych, politycznych, społecznych, czy środowiskowych”.

Analizując sytuację dzieci na gruncie danego społeczeństwa należy odnosić się do ograniczeń funkcjonalnych o charakterze instytucjonalnym w szerokim kon-tekście struktury społecznej. Podążając za kluczowymi ustaleniami w perspekty-wie strukturalnej, można stw perspekty-wierdzić, iż społecznie ustrukturowane dziecko posiada pewnego rodzaju uniwersalne charakterystyki, które są szczególnie związane z in-stytucjonalną strukturą społeczeństw w ogóle i nie są podporządkowane zmienia-jącej się naturze dyskursów dotyczących dzieci, ani też przypadkowym zależno-ściom w przebiegu procesów historycznych (Jenks, 2008, s. 133). Założenia tego nurtu w znacznym stopniu stały się inspiracją dla niniejszego opracowania oraz wpłynęły na ukształtowanie koncepcji badawczej.

Jakość życia dzieci a status społeczno-ekonomiczny rodziny…

46