Przygotowanie narzędzia

W pełni przychylając się do stanowiska Oppenheima, który pisze: „przeprowadzenie wywiadów z dziećmi w wieku szkolnym wymaga dodatkowej staranności w bada-niach pilotażowych” (2004, s. 164, por. Scott, 2000), narzędzie poddano pogłębionej procedurze pilotażu. Zastosowano formułę dwustopniową, w pierwszej fazie testo-wano kwestionariusz ankiety na indywidualnych przypadkach. Dzieci, które uczest-niczyły w tej fazie dobrano tak, aby zapewnić zróżnicowanie ze względu na płeć, ale również na osiągnięcia szkolne oraz wykształcenie rodziców. Koncentrowano się na sposobie rozumienia pytań, nieścisłościach, zaistniałych trudnościach z technicznym wypełnieniem, odnotowano obserwacje związane z  innymi niż neutralne reakcje: speszenia, zakłopotania, czy nadmiernego rozbawienia. Po wprowadzeniu poprawek do formularza przystąpiono do drugiej fazy pilotażu, testowania narzędzia w warun-kach odpowiadających planowanemu przebiegowi badania właściwego – na terenie szkoły, na forum klasy. Szczególną uwagę zwracano na czas wypełnienia ankiety, dy-namikę grupową w trakcie badania, etapy spadku koncentracji, inne nieprzewidziane wcześniej sytuacje. Poproszono również uczniów o zgłaszanie wszelkich wątpliwo-ści, wskazanie miejsc, w których ankieta wydawała się niezrozumiała lub w jakikol-wiek sposób dziwna. Uwzględniając uwagi uczniów oraz poczynione obserwacje, przedstawiono formularz do konsultacji ekspertom – praktykom – pedagogowi oraz psychologowi dziecięcemu pracującemu w ośrodku socjoterapii. Zgodnie z uwaga-mi ekspertów, w kilku z uwaga-miejscach jeszcze bardziej uproszczone zostało słownictwo, a także przygotowano dwie wersje ankiety, w których formy czasowników, czy zwroty grzecznościowe dostosowane były do płci respondenta.

4 Związane jest z tym ryzyko pojawienia się tendencyjnych odpowiedzi, zaznaczania tych sa-mych wartości, jednak analiza nie ujawniła takiego problemu.

Jakość życia dzieci a status społeczno-ekonomiczny rodziny…

66

Opracowano również szczegółową instrukcję dla ankietera, zawarte zostały w niej zagadnienia, które powinien poruszyć w trakcie aranżacji, sposób przedstawienia celu badań, a także wskazano antycypowane trudności oraz sposób ich rozwiązania. Po skoń-czonej ankiecie, osoba realizująca badania wypełniała krótki raport, w którym oprócz podstawowych danych dotyczących liczby zrealizowanych ankiet, czasu trwania, opi-sywała napotkane trudności, dynamikę w trakcie badania oraz zachowanie nauczycieli.

3.2.3. Dobór próby

Szkoły podstawowe, w których realizowane były badania dobrane zostały w sposób celowy. Celowy dobór szkół do badania z jednej strony podyktowany był specyfiką projektu WZLOT5, którego integralną częścią był pierwszy etap badań. Z drugiej wynikał z głównego celu przedsięwzięcia badawczego – charakterystyki jakości życia dzieci pochodzących z rodzin o relatywnie niskim statusie społeczno-ekonomicz-nym i zestawienia jej z charakterystyką jakości życia rówieśników wychowujących się w lepiej sytuowanych rodzinach. Należało więc tak dobrać próbę badawczą, aby uzyskać w miarę możliwości największe wysycenie kategoriami lokującymi się nisko i wysoko ze względu na wybrane cechy. W pierwszym kroku podjęto próbę charak-terystyki szkół ze względu status ekonomiczny uczniów – podjęte zostały działania, które polegały na odtworzeniu udziału dzieci pochodzących z rodzin o niskim statu-sie ekonomicznym w łódzkich szkołach podstawowych. Za wskaźnik trudnej sytu-acji ekonomicznej rodziny uznano otrzymywanie przez dziecko wsparcia w formie darmowych obiadów6. Dożywianie7 w postaci darmowych obiadów jest jedyną ma-terialną formą wsparcia, którą ubogie dzieci otrzymują bezpośrednio. Formy wspar-cia w postaci na przykład zasiłku rodzinnego i dodatków do niego przyznawane są „na dzieci”, ale odbiorcą jest rodzic. Dożywianie w postaci darmowych obiadów przy-znaje się na wniosek rodziców lub opiekunów, jednak według Rozporządzenia Rady 5 Podrozdziały w części dotyczącej szkół o najwyższym odsetku uczniów dożywianych opie- rają się na informacjach zawartych w aneksie metodologicznym opracowania W. Warzywo-da-Kruszyńska, M. Petelewicz, (2010), Bieda w dzieciństwie jako zagrożenie biedą i wyklucze-niem społecznym, Instytut Socjologii UŁ, Wydawnictwo Biblioteka, Łódź.

6 Metodologia stworzona została na seminarium magisterskim prowadzonym przez prof. W. Warzywodę-Kruszyńską w 2005 r., na podstawie zebranych wówczas danych powstały trzy niepublikowane prace magisterskie. 7 Na podstawie Ustawy o ustanowieniu programu wieloletniego „Pomoc państwa w zakresie do-żywiania” z dnia 29.12.2005 r. podjęto działania, których celem jest zapewnienie co najmniej jednego ciepłego posiłku dziennie dla ludności potrzebującej, w szczególności dzieciom i mło-dzieży oraz osobom starszym i samotnym. W 2007 roku 1,7 mln dzieci i młodzieży objętych zostało programem, w tym ponad 600 tys. na wsi. Dla dzieci i młodzieży pomoc udzielana jest w formie ciepłego posiłku w szkole, przedszkolu lub żłobku. W przypadku, gdy szkoła nie po-siada warunków do wydawania lub przygotowywania posiłków kierownik ośrodka pomocy społecznej we współpracy z dyrektorem zobowiązany jest zapewnić możliwość spożywania posiłków poza szkołą, szkoła jest odpowiedzialna za zapewnienie dzieciom opieki w tym czasie.

Metodologiczne podstawy badań 67

Ministrów z 07.02.2006 r. dyrektor placówki może sporządzić listę dzieci wymagają-cych tej formy wsparcia i przekazać ją do MOPS8. O przyznaniu pomocy w formie dofinansowania obiadów decyduje kryterium dochodowe. W przypadku przyzna-wania bezpłatnych obiadów wynosi ono 150% kryterium dochodowego z Ustawy o pomocy społecznej, czyli 526,5 zł9. Warto wspomnieć, że minimum socjalne dla czteroosobowej rodziny, wyliczone w grudniu 2007 roku przez Instytut Spraw Pu-blicznych wynosiło na 656,1 zł na osobę (Kurowski, 2008).

Na podstawie danych z  2007 r. uzyskanych z  Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej (liczba dzieci dożywianych w poszczególnych szkołach) oraz Kura-torium Oświaty w Łodzi (liczba uczniów w poszczególnych szkołach) wyliczony został udział dzieci dożywianych w odniesieniu do wszystkich szkół podstawo-wych. Pierwszy etap badań zrealizowany został w  szkołach o  najwyższym od-setku uczniów dożywianych, drugi – w szkołach o najniższym odod-setku uczniów dożywianych. Zdecydowano się na realizację badań z  szóstoklasistami, ponie-waż jako uczniowie ostatniej klasy szkoły podstawowej posiadają największe kompetencje pozwalające na wypełnienie kwestionariusza ankiety, osiągnęli wiek, który według badań pozwala przyjąć założenie o wiarygodności uzyska-nych informacji (patrz: dalej w tym rozdziale).

Szkoły, w których zrealizowano badanie

Pierwszy etap badań zrealizowany został w okresie listopad–grudzień 2008, wybrano pierwotnie 10 szkół podstawowych o najwyższym odsetku uczniów dożywianych – od 26% (podwojona średnia dla łódzkich szkół podstawowych) do 52%. W jednej z nich dyrekcja nie wyraziła zgody na przeprowadzenie badania na terenie kierowanej przez siebie placówki. W  związku z  powyższym dobrano kolejną ze względu na wartość wskaźnika udziału uczniów dożywianych szkołę podstawową, w której udział uczniów dożywianych wynosił 25%. Do drugiego etapu badania, który odbył się w okresie sty-czeń–luty 2008, wybrano pierwotnie 11 szkół podstawowych o najniższym odsetku uczniów dożywianych – od 1% do 4%. Jednakże, co bardzo interesujące, mimo za-stosowania analogicznej procedury kontaktów z dyrekcją szkół, uzyskanie zgody na realizację badania okazało się znacznie trudniejsze. Rozmowy z dyrektorami, próby nakłonienia ich do wyrażenia zgody na udział w badaniu nastręczyły znacznie wię-cej problemów. Niechęć dyrektorów związana była z  obawami przed negatywnymi reakcjami rodziców uczniów. Nie udało się również uzyskać zgody na kontakt bada-cza z rodzicami, czy to w formie dystrybuowanych przez szkołę listów, czy udziału osoby realizującej projekt w wywiadówkach, mimo że taka forma nie związana była z koniecznością ujawniania jakichkolwiek danych osobowych uczniów, czy rodziców. Zachowanie dyrektorów wskazuje na odmienne relacje władzy pomiędzy rodzicami uczniów a władzami placówek. Inny powód odmowy związany jest z dosyć kuriozal-8 Opis dotyczy stanu z 200kuriozal-8 r.

9 Gmina, która jest podmiotem odpowiedzialnym za realizację programu, może podjąć uchwa-łę o podwyższeniu kryterium dochodowego.

Jakość życia dzieci a status społeczno-ekonomiczny rodziny…

68

nym rozumieniem i sposobem utrzymywania dobrego wizerunku szkoły, czy „chro-nienia uczniów przed demoralizacją”10. Argumenty dotyczyły występowania w ankie-cie pytań dotyczących na przykład przemocy wśród uczniów, dyrekcja stwierdziła, że „w jej szkole takie zjawiska nie występują, a sam fakt, że dzieci przeczytają tak sformuło-wane pytanie może spowodować, że zaczną się w ten sposób zachowywać”11. Ostatecz-nie, w drugim etapie badania wzięło udział 8 szkół podstawowych (na 14, z którymi się skontaktowano), w których wskaźnik uczniów dożywianych wynosił od 2% do 5%.

Jedną z głównych zalet realizacji badań przy pomocy techniki ankiety audytoryjnej jest bardzo wysoki poziom realizacji próby. Poziom realizacji próby wyniósł 87%, ule-gając niewielkim wahaniom w poszczególnych szkołach. 10 uczniów w jednej ze szko-ły nie wypełniało ankiety, ponieważ nie dostarczyli podpisanej przez rodziców zgody wymaganej przez dyrekcję, w innych przypadkach niepełna realizacja próby wynikała z absencji uczniów w szkole. W niewielu przypadkach wystąpiła konieczność odrzu-cenia wypełnionego kwestionariusza ankiety, w dwóch związana ona była ze szczątko-wym wypełnieniem ankiety12, w pięciu kolejnych ze zbyt dużą liczbą braków danych, szczególnie pod koniec. Podsumowanie liczby szkół uczestniczących w badaniu oraz liczby ważnych (zakwalifikowanych do dalszej analizy) ankiet znajduje się w tabeli 2.

Tabela 2. Podsumowanie realizacji ankiet

Etap Liczba szkół Liczba ważnych ankiet

I 11 549

II 8 402

Ogółem 19 951

Źródło: opracowanie własne.