„E k o n o m iś c i i s ta ty s ty c y p o ś w ię c ili w ie le w y s iłk u w c ią g u o s ta tn ic h 30— 40 la t d la u z y s k a n ia d e f in ic ji i w a rto ś c i b o g a c tw a n a ro d o w e g o i do ch o d u społecznego.
D o tych czas n ie s tw o rz o n o p o w sze ch n ie p rz y ję te g o o k re ś le n ia , a n ie k tó r e a u to r y te ty c ią g le jeszcze w ą tp ią w m o ż liw o ś ć s z a c u n k u b o g a c tw a n a ro d o w e g o i do chodu społecznego. B ez d o k ła d n e g o o m ó w ie n ia sam ego p o ję c ia s k ło n n i je s te ś m y p rz y ją ć ic h p u n k t w id z e n ia co do p o ję c ia b o g a c tw a n a ro d o w e g o . W y d a je się, że je s t rz e czą n ie m o ż liw ą ocena p ie n ię ż n a a k ty w ó w s k ła d a ją c y c h ' się n a b o g a c tw a n a ro d o w e ta k d łu g o , ja k d łu g o a k ty w a te n ie z ja w ia ją się n a r y n k u , a w ię c n ie z n a jd u ją sw ego o d p o w ie d n ik a w p ie n ią d z u . D a ls z y m p o w o d e m je s t to , że ic h w a rto ś ć n o m i
n a ln a w a h a się w zależności od s ta n u ry n k o w e g o ( w ith sta te o f business). W a h a n ia w a rto ś c i m ogą b y ć w y n ik ie m z m ia n s iły n a b y w c z e j p ie n ią d z a , t j. z m ia n w o g ó l
n y m p o z io m ie c e n , z n a jd u ją c y c h s w o je o d b ic ie w n o m in a ln e j w a rto ś c i dochodu społecznego o ra z z m ia n in n y c h w ie lk o ś c i, ja k s to p y p ro c e n to w e j, w z g lę d n e j r e n to w n o ś c i in w e s ty c ji, s k ło n n o ś c i do k o n s u m c ji, gęstości z a lu d n ie n ia , ro z m ia ró w in w e s ty c ji itp . W y s iłk i w ię c , m a ją c e n a c e lu szacunek b o g a c tw a n a ro d o w e g o , są skazane n a n ie p o w o d z e n ie (doom ed to f u t ili t y ) , z je d n e j s tro n y ze w z g lę d u n a b ra k w y s ta rc z a ją c e j d e f in ic ji b o g a c tw a n a ro d o w e g o , z d r u g ie j zaś — ze w z g lę d u na b r a k m e to d y , k t ó r a m o g ła b y p ro w a d z ić do z a d o w a la ją c y c h re z u lta tó w , i w re szcie p o n ie w a ż n ie m ożn a in te rp re to w a ć sam ego p o ję c ia o ra z u z y s k a n y c h lic z b i z m ia n w n ic h z a ch o d zą cych “ . (1)
„ Z d r u g ie j s tro n y szacunek do ch o d u społecznego je s t z a ró w n o m o ż liw y ja k i u ż y te czn y. W y b itn a ro la , ja k ą w t e o r ii d y s tr y b u c ji o d g ry w a p o ję c ie „ p r o d u k tu spo
łeczne go“ w s k a z u je ja k u ż y te c z n a je s t ta k o n c e p c ja w t e o r ii e k o n o m ii. Z a g a d n ie n ie zaś r o z d z ia łu n ie m oże b y ć o m a w ia n e bez d o k ła d n e j a n a liz y sam ego p o ję c ia
11 Artykuł niniejszy jest krytycznym rzutem oka na szacunek dochodu społecznego Węgier w latach 1924/25 — 1936/3(7, dokonany przez Matolcsyego i Vargę w ramach Węgierskiego Instytutu Badan Ekono
micznych (The National Income of Hungary 1924/25 — 1936,37 by Matthias Matolcsy and Stepfen Varga, Foreword by professor D. de Laky, London 1938, str. V II _ j- 116. B um . dr L. Schweng). (Liczby podawane w nawiasach przy cytatach i omówieniach oznaczają odpowiednie strony wymienionego dzieiaj.
3 0 4 KRONIKA EKONOMICZNA
p r o d u k tu społecznego; f a k t zaś, że is tn ie ją ró ż n ic e w d e fin ic ja c h , d o ty c z ą c y c h sa
m e j k o n c e p c ji p r o d u k tu społecznego i do cho du n a ro d o w e g o n ie z m n ie js z a u ż y teczności i znaczenia s z a c u n k u “ . (2)
W ty c h w s tę p n y c h ś liw a c h a u to ró w s z a c u n k u z a w a rte je s t c lo u zag ad nie nia- z je d n e j s tr o n y b r a k usta lo n e g o p o ję c ia do cho du społecznego, z d ru g ie j konieczność p o d « ™ b a d a ń « . w z g lę d u w a g , , d o n .o s to « „ m a w i a t g . p r o b L a . u “ t r u d n e i T t 1 ” ^ ~ k a ż d e g o , k to p o d e jm u je p o do bn ą p ró b ę w n ie z m ie rn ie tr u d n e j s y tu a c ji. J e ś li p o n a d to sam szacunek p re te n d u je do tego, a b y o d p o w ia d a ć w y m a g a n io m ścisłości n a u k o w e j, tru d n o ś c i w y d a ją się n ie do p o k o n a n ia . Jedno je s t w y jś c ie z ta k ie j s y tu a c ji i w y jś c ie to z n a le ź li M a to lc s y i V a rg a ,
pisząc-„ D la s tu d iu m naszego p o d a je m y d e fin ic ję do ch o d u społecznego, k t ó r e j n ie p r z y - p is u je m y w yższo ści n a d in n y m i, ale k tó r ą u w a ż a m y za użyte czną. P r z y jm u ją c tę d e fin ic ję p o z o s ta je je d y n ie osądzić, w ja k im , s to p n iu s p e łn iły z ad an ie nasze b a d a n ia s ta ty s ty c z n e ‘‘.(2).
Sam° P° jęCie n Ie j6St d 0 k ła d n ie «Precyzow ane, a r ó ż n i b a d a -w -w v n p d t m U r ° Żne Zg° ła zna czen ie> i a k m a m ie js c e w ła ś n ie
■ w y p a d k u o m a w ia n e g o do ch o d u społecznego (e k o n o m ia k a p ita lis ty c z n a i m a r k s isto w ska ), je d y n ie słuszne je s t ścisłe s p re c y z o w a n ie założeń i d o k ła d n e ic h p rz e s trz e g a n ie w to k u da lsze j a n a liz y . W n a szym z ro z u m ie n iu d a je to p o tró jn ą k o rzyść. 1) a n a liz a z a s łu g u je n a c a łk o w ite z a u fa n ie ze w z g lę d u n a ściśle n a u k o w ą m etod ę b a d a n ; 2) z a k re ś la ją c sobie d o k ła d n ie r a m y p o z w a la p o ró w n y w a ć u z y s k a ne w y n ik i z w y n ik a m i o trz y m a n y m i in n ą m e to d ą lu b n a w e t p r z y in n y c h założe
n ia c h ; 3) c ię ż a r e w e n tu a ln e j k r y t y k i p rz e rz u c a na słuszność lu b niesłuszność sa
m y c h załozen. K r y t y k a m e to d y zaś s p ro w a d z a się do w y k a z a n ia e w e n tu a ln y c h b łę - d o w a n a lity c z n y c h .
W t y m p rz e d e w s z y s tk im w id z im y o lb rz y m ią w a rto ś ć sz a c u n k u M a to lc s e g o i V a r g i i w ty m - p rz y p u s z c z a ln ie - w id z ie li ją n a k ła d c y b r y ty js c y , k tó r z y w y d a ją c szacunek w ę g ie rs k i po a n g ie ls k u , u d o s tę p n ili p o z n a n ie go o g ó ło w i z a in te re s o - w a n y c n .
E w o lu c ja p o ję c ia do ch o d u społecznego łą c z y się ściśle z e w o lu c ją k o n c e p c ji p ra c y p r o d u k c y jn e j^ W e d łu g fiz jo k r a t ó w p r o d u k c y jn y m b y ło , ja k w ia d o m o ,' je d y n e r o l- ic tw o . S m ith ro z s z e rz y ł p o ję c ie p r o d u k c y jn o ś c i n a w s z e lk ą pracę, k tó r e j r e z u lta te m są d o b ra m a te ria ln e , a F r y d e r y k L is t u w a ż a ł za p r o d u k c y jn ą n a w e í pra cę u m y s ło w ą . A n a lo g ic z n ie do p ra c y p r o d u k c y jn e j ro z ró ż n ia się ró w n ie ż ró ż n e u ję c ia do cho du społecznego. Jed no z n ic h u w a ż a za do chó d o g ólną w a rto ś ć
wyproduko-Z Z T i , “ f rl i ni , ch- I » ” * » d o c h „ d ń w T d y “ ; .
d n rh i do w o dzie , ze u ję c ie d ru g ie d a je w yższą w a rto ś ć n o m in a ln e g o do ch o d u społecznego a n iż e li pie rw s z e . M a to lc s y i V a rg a s ta ją n a s ta n o w is k u że dogo dn iejsze (e x p e d ie n t) je s t o k re ś le n ie do ch o d u w d a n y m o k re s ie czasu ja k o O gólnej w a rto ś c i p rz e z n a c z o n y c h w ty m o k re s ie do k o n s u m e ji d ó b r i u s łu g p rz y za ozem u, ze u k s z ta łto w a n ie re a ln e (n ie w a rto ś ć n o m in a ln a ) m a ją tk u n a ro d o w e g o (n a tio n a l w e a lth ) po z o s ta je bez z m ia n y (4).
Clarkaai Íe któaUt0riÓW’ ^ d° Ch° du je st b a r d z i e j zbliżone do ujęcia Golin n a ln e i w a rto ś 26 do chód sP °fe c z n y danego o k re s u s k ła d a się z n o m i-n h ! d 0 b r 1 U Ug’ p rze zna cz° n y c h w t y m o k re s ie do k o n s u m e ji i lic z o -
31Ł P° cenach r y n k ° w y c h , p lu s w a rto ś c i d o d a tk o w y c h d ó b r k a p ita ło w y c h , l i -2) Colin Clark — The National Income 1024— 1931, London 1932, str. 1.
DOCHOD SP.OŁECZNY WĘGIER
3 0 5
czonych w e d łu g cen p ła c o n y c h za n o w e d o b ra k a p ita ło w e , m in u s k w o ty z t y t u łu zu
ż y c ia (d e p re c ia tio n ) i s ta rz e n ia się (obsolescence) is tn ie ją c e g o w y p o s a ż e n ia k a p i
ta ło w e g o , p lu s w z ro s t lu b m in u s spa de k zapasów , ró w n ie ż w cenach bieżących.
N ie przeznaczone n a zy s k (no n p r o fit- m a r k in g ) u s łu g i p a ń s tw a i in s ty t u c ji sam o
rz ą d o w y c h (ob ron a, s z k o ln ic tw o pow szechne) są lic z o n e po cenach ko s z tó w . J e ś li je d n a k ż e są one sprze da w an e n a r y n k u (u s łu g i p o c z ty , tr a m w a jó w m ie js k ic h ), w ó w czas lic z y się je po cenach żąd an ych. G d y n a poszczególne d o b ra lu b u s łu g i n a k ła d a się p o d a tk i, ja k np. c ło i a kcyza lu b p o d a te k z a b a w o w y (e n te rta in m e n t ta x ), to n ie w lic z a się ic h do c e n y sprzedaży.
O m ó w io n e u ję c ie r ó ż n i się od u ję c ia C o lin C la rk a p rze de w s z y s tk im ty m , że p o m ija u s łu g i a p a ra tu p a ń s tw o w e g o i a d m in is tra c y jn e g o w w y n ik u p o g lą d u , że służą one n ie do p o d n ie s ie n ia w a rto ś c i d ó b r k o n s u m p c y jn y c h , a do u tr z y m a n ia i za
bezpieczenia gospodarczego i społecznego u s tr o ju tu d z ie ż danego p o z io m u p ro d u k c ji. Z m ia n a k o s z tó w a d m in is tra c y jn y c h n ie p o w o d u je z m ia n y dpehodu, d o k o n u ją c je d y n ie p rz e s u n ię c ia w je g o ro z d z ia le .
W e d łu g C o lin C la rk a z m ia n y s y s te m u fis k a ln e g o , np. spa de k p o d a tk u do chodo
wego lu b w z ro s t p o d a tk u k o n s u m p c y jn e g o , po z o s ta ją beż w p ły w u na do chód spo
łeczny. A u to r z y n a to m ia s t o m a w ia n e g o s z a c u n k u s to ją n a s ta n o w is k u , że u p rz e d nie r o z m ia r y do ch o d u p o zostają bez z m ia n y , ale z m ie n ia się je go w a rto ś ć n o m in a l-
»na w w y n ik u w z ro s tu d e ta lic z n y c h cen d ó b r k o n s u m p c y jn y c h .
R o z w a ż y w s z y w s z y s tk ie m o ż liw e k o n c e p c je do ch o d u społecznego, M a to lc s y i V a rg a d o k o n a li n a s tę p u ją c y c h sz a c u n k ó w :
1) S zacu ne k w a rto ś c i n e tto d ó b r m a te r ia ln y c h po cenach p ro d u c e n ta (og ólna w a rto ś ć p r o d u k c ji r o ln e j, g ó rn ic z e j i h u tn ic z e j, p rz e m y s ło w e j i rę k o d z ie ln ic z e j m i
nus w a rto ś ć s u ro w c ó w , p ó łfa b r y k a tó w , i in n y c h m a te r ia łó w z u ż y ty c h ). S zacunek ten, p o k r y w a ją c y s\ę z gru b s z a z sz a c u n k ie m p ro f. F e lln e ra ( k tó r y d o d a je w a rto ś ć u s łu g a p a ra tu h a n d lo w e g o i tra n s p o rto w e g o ) o d p o w ia d a s z a c u n k o w i, ja k i b y ł do
tychczas r o b io n y n a W ęgrzech.
2) S zacunek w a rto ś c i n e tto d ó b r m a te r ia ln y c h po cenach d e ta lic z n y c h , c z y li d ó b r P rzeznaczonych do k o n s u m c ji. U z y s k a n o go p rze z d o d a n ie do w a rto ś c i po cenach P ro d u c e n ta k o s z tó w tra n s p o rtu , d y s tr y b u c ji i n ie k tó r y c h p o d a tk ó w , k tó r y c h w p ły w na c e n y b y łb y w p rz e c iw n y m w y p a d k u p o m in ię ty (cła, p o d a te k s p o ż y w c z y i p o d a te k o b ro to w y ).
3) S zacu ne k c a łk o w ite g o d o c h o d u społecznego r ó w n y w a rto ś c i n e tto p r o d u k c ji d ó b r m a te r ia ln y c h po cenach k o n s u m p c y jn y c h , p lu s w a rto ś ć u s łu g n ie o b ję ty c h „ p r o d u k c ją d ó b r m a te r ia ln y c h “ , ro c z n ą w a rto ś ć m ie s z k a ń i w a rto ś ć p ra c y do m o w e j.
4) S zacunek d o c h o d ó w u rz ę d n ik ó w , le k a rz y , n a u c z y c ie li, p r a w n ik ó w , itp ., k t ó r e ' d o c h o d y są p ro d u k ty w n e , ale je d y n ie w sensie z a p e w n ie n ia pe w n e g o po zio m u P ro d u k c ji ora z in te le k tu a ln e g o i m a te ria ln e g o p o z io m u lu d n o ś c i.
5) Z w ró c o n o u w a g ę n a z m ia n y dochodu, je ś li ta k o w e m ia ły m iejsce.
Z e z n a n y c h trz e c h m o ż liw y c h m e to d s z a c u n k u dochodu, z w a n y c h p rze z a u to ró w m e to d a m i: s u b i e k t y w n ą (o p a rtą o s ta ty s ty k ę p o d a tk u dochodow ego) E u w z g lę d n ie n ie m do cho du k la s p o n iż e j g r a n ic y p o d a tk o w e j, o b i e k t y w n ą (o p a rtą o ilo ś ć d ó b r p rze zn a czo n ych do k o n s u m c ji) i m i e s z a n ą (będącą p o u c z e n ie m o b u p o p rz e d n ic h ), o m a w ia n y szacunek d o k o n a n y je s t m e to d ą m ieszaną, P olegającą na ty m , że: w a r t o ś ć p r o d u k c j i r o l n e j , g ó r n i c z e j 1 h u t n i c z e j o r a z p r z e m y s ł o w e j d o k o n a n e j . e s t m e
-3 0 6 KRONIKA EKONOMICZNA
t o d ą o b i e k t y w n ą , w a r t o ś ć z a ś p r o d u k c j i r z e m i e s i n i c z e j i c h a ł u p n i c z e j — m e t o d ą ? s u b i e k t y w n ą . C a- t o ś ć d a ł a w a r t o ś ć n e t t o p r o d u k c j i m a t e r i a l n e j w c e n a c h s p r z e d a ż n y c h . W a r t o ś ć z t r a n s p o r t u o s z a c o w a n o m e t o d ą o b i e k t y w n ą , a a p a r a t u d y s t r y b u c y j n e g o — s u b i e k t y w n ą — (10).
T a k ro z u m ia n a m etod a, w y b ie g a ją c a poza r a m y k a ż d e j z do tychczas zn a n ych i u ż y w a n y c h p r z y tego r o d z a ju szacu nka ch, m oże b u d z ić zastrzeże nie e k o n o m is tó w i s ta ty s ty k ó w , k tó r z y p r a g n ę lib y z a sto so w a n ia ja k ie jś p o w sze ch n ie p r z y ję te j m e to d y , w y n ik a ją c e j z o g ó ln ie uzn an eg o p o ję c ia do ch o d u społecznego. S to ją o n i na s ta n o w is k u , że u m o ż liw iło b y to p o ró w n y w a n ie d o c h o d u w s k a li ś w ia to w e j, co n ie je s t w p ra w d z ie n ie m o ż liw e p r z y ró ż n y c h m e to d a c h , je d n a k ż e p o c ią g a za sobą duże tru d n o ś c i p rz e lic z e n io w e . P o g lą d te n je s t o t y le n ie s łu s z n y , że is tn ie n ie „w s p ó ln e g o m ia n o w n ik a “ z m n ie js z a tru d n o ś c i, ale ic h c a łk o w ic ie n ie u s u w a . W g rę b o w ie m w chodzą zawsze ceny, ró ż n e w ró ż n y c h k ra ja c h , n ie p o z w a la ją c e n a b e z k ry ty c z n e p o ró w n y w a n ie s z a c u n k ó w w p o szczeg óln ych k ra ja c h . D la te g o zastrzeże nie w y ż e j w y m ie n io n e n ie je s t is to tn e . P o w tó r e n ie m ożn a za p o m in a ć o ty m , że n a c z e ln y m z a d a n ie m M a to lc s y e g o i V a r g i je s t szacunek do ch o d u w p o szczeg óln ych la ta c h na W ę g r z e c h , szacunek, k t ó r y p o z w o liłb y c z y te ln ik o w i w y tw o r z y ć sobie ob raz k s z ta łto w a n ia się ta m s to p y ż y c io w e j w o b ję ty c h b a d a n ia m i 13 la ta c h . Co do sa
m e j k o n c e p c ji n ie tw ie rd z ą , że p o sia da ona w yższość n a d in n y m i. Jest ta k a ja k a je s t, tzn. w y g o d n a d la p o d ję c ia a n a liz y .
W s k ła d do ch o d u w c h o d z ą : w a rto ś ć p r o d u k c ji r o ln e j (z b io ry , in w e n ta r z ż y w y , w in a , w in o g ro n a i ow oce o ra z d rz e w o b u d u lc o w e i o p a ło w e ), w a rto ś ć p r o d u k c ji g ó rn ic z e j i h u tn ic z e j, p r o d u k c ji p rz e m y s ło w e j (fa b ry c z n e j, rę k o d z ie ln ic z e j i c ha
łu p n ic z e j — d o m e s tic in d u s try ), w a rto ś ć u s łu g tr a n s p o rto w y c h (z u s łu g a m i po czty, te le g ra fu , te le fo n u i r a d ia w łą c z n ie ) i u s łu g a p a ra tu d y s try b u c y jn e g o ; u w z g lę d n io n o ró w n ie ż o b c ią ż e n ia p o d w y ż s z a ją c e cen y: poda'tek o b ro to w y , a k c y z y , cła, o p ła ty za tr a n s p o r t itp , u s łu g i m ie s z k a ń , te a tr ó w i k in , p ra c ę d o m ow ą, p ła tn o ś c i m ię d z y n a
ro d o w e ora z tw o rz e n ie n o w e g o k a p ita łu . ,
*
I. M E T O D A B A D A N IA
1. R o l n i c t w o .
P o n ie w a ż p r o d u k c ja n e tto w r o ln ic t w ie je s t ró ż n ic ą p r o d u k c ji b r u tto i a r t y k u łó w r o ln y c h i p rz e m y s ło w y c h , z u ż y ty c h p rze z r o ln ic tw o , szacunek do ch o d u o b e j
m u je w a rto ś ć p r o d u k c ji ro ln ic z e j b r u tto , w a rto ś ć z u ż y ty c h a r t y k u łó w ro ln y c h i p rz e m y s ło w y c h , w a rto ś ć p r o d u k c ji n e tto o ra z w p ły w y ka s o w e r o ln ic tw a , c z y l i w a rto ś ć a r t y k u łó w r o ln y c h , id ą c y c h n a ry n e k .
S zacu ne k w a rto ś c i z b io ró w o b e jm u je pszenicę, ż y to , ję c z m ie ń , ow ies i k u k u r y dzę, p r z y c z y m w k a ż d y m w y p a d k u p o da no op rócz p o w ie rz c h n i za sia n e j, p lo n ó w i z b io ró w ta k ż e ilo ś ć i w a rto ś ć k o n s u m c ji k r a jo w e j (lu d n o ś c i r o ln e j, m ie js k ie j i in w e n ta rz a ), z a s ie w ó w i e k s p o rtu . N ie z a le ż n ie od tego u w z g lę d n io n e zosta ło (ilość i w a rto ś ć ) z ia rn o tz w . „p o ś le d n ie “ (m id d lin g s ) i sprzedane prze z r o ln ik ó w . W a r
tość k o n s u m c ji i z ia rn a „p o ś le d n ie g o “ u z y s k a n o w o p a rc iu o cen y B u d a p e szte ń s k ie j G ie łd y Z b o ż o w e j, w a rto ś ć e k s p o rtu — o tz w . „p rz e c ię tn e c e n y e k s p o rto w e
DOCHÓD SPOŁECZNY WĘGIER 307
(S ta ty s ty k a H a n d lu Z a g ra n ic z n e g o ), a z ia rn a sprzedanego — o p rz e c ię tn e c e n y ro c z ne. P o n ie w a ż r o ln ik s p rz e d a je zboże w p rz e c ią g u k il k u m ie s ię c y po ż n iw a c h , k ie d y cen y są niższe od p rz e c ię tn y c h , w a rto ś ć u z y s k a n a tą d ro g ą je s t w y ż s z a od fa k ty c z n e j. W reszcie d la u z y s k a n ia cen p ro d u c e n ta ( fa r m p ric e ) p o m n ie js z o n o p rz e c ię tn e cen y r y n k o w e o p rz e w ó z i w y n a g ro d z e n ie h u r to w n ik a (cost o f w h o le s a lin g ). C eny p ro d u c e n ta p o s łu ż y ły za p o d s ta w ę do s z a c u n k u zasiew ó w . W s z y s tk ie w y m ie n io n e c e n y są p rz y ta c z a n e w o d n ie s ie n iu do każdego ze zbóż ta k , ja k d la każdego z n ic h p o da no o b o k ilo ś c i (w ty s ią c a c h k w in t a li) ja k ż e o d p o w ie d n ie w a rto ś c i (w ty s ią c a c h pengó). N a d m ie n ić n a le ż y , że w a rto ś ć zbóż s p a s io n y c h o trz y m y w a n o ja k o ró ż n ic ę w a rto ś c i k o n s u m c ji k r a jo w e j z je d n e j, a k o n s u m c ji lu d n o ś c i w ie js k ie j i m ie js k ie j —•
z d ru g ie j s tro n y . G d y c h o d z i o ow ies, to w o b lic z a n ia c h b r a k je s t p o z y c ji „k o n s u rn - c ja k r a jo w a “ (ilo ś c io w a i w a rto ś c io w a ), z w y ją t k ie m ow sa, przeznaczonego n a w y pas; s ta je się to o c z y w iś c ie z ro z u m ia łe , je ż e li z w a ż y m y , że k o n s u m c ja ow sa przez lu d n o ś ć je s t m in im a ln a .
Z b io r y tz w . z ie lo n y c h w u ję c iu o m a w ia n e g o sz a c u n k u o b e jm u ją : z b io ry z ie m n ia k ó w , b u r a k ó w c u k ro w y c h , ty to n iu , w a r z y w i „ in n y c h “ .
Z s z a c u n k u w a rto ś c i z ie m n ia k ó w n a u w a g ę z a s łu g u je ocena ilo ś c i id ą c e j na r y nek. Jest to d w u k r o tn a ilo ś ć p rz e w ie z io n a prze z k o le je . N ie s te ty , b r a k w y ja ś n ie n ia , co b y ło p o d s ta w ą ta k ie g o u ję c ia , n ie p o z w a la n a ocenę, czy i w ja k im s to p n iu o d p o w ia d a to rz e c z y w is to ś c i. S iłą rz e c z y n a le ż y się zgodzić n a u ję c ie a u to ró w p o d o b n ie ja k w w y p a d k u w a rz y w , co do k tó r y c h p r z y ję to założenie, iż n a r y n e k id z ie 50% w a rto ś c i n e tto (ró w n e j w a rto ś c i b ru tto ). W a rto ś ć w y t ło k ó w z w ię k s z a w a rto ś ć p r o d u k c ji r o ś lin n e j, p o m n ie js z a ją c o tę sam ą k w o tę w a rto ś ć p r o d u k c ji z w ie rz ę c e j.
P o d k re ś lić w re s z c ie n a le ż y , że p o n ie w a ż w n ie k tó r y c h la t a c h . P a ń s tw o w y M o n o p o l T y to n io w y n a W ęgrze ch n ie m ó g ł u m ie ś c ić n a r y n k u c a łe j p o d a ż y ty to n iu , dochód n o m in a ln y w ty c h la ta c h b y ł o d p o w ie d n io niższy. W a rto ś ć b r u tto , r ó w n ą w a rto ś c i n e tto , p r z y ję to ró w n ie ż d la z b io ró w „ in n y c h “ (prosa, g r y k i, g ro c h u , bo bu , ln u , k o n o p i, m a k u , s ło n e c z n ik a itp .), w y c h o d z ą c z zało że n ia że n a s ie n ie i ilo ś c i z u ż y te przez in w e n ta r z są m in im a ln e . N a r y n e k szło — w e d łu g s z a c u n k u — 75% z b io ró w .
W c e lu u n ik n ię c ia d u b lo w a n ia w a rto ś ć p a s te w n y c h i pasz (w y k a , k o n ic z y n a , siano, sera de la itp .) w lic z o n o do do ch o d u b r u tto - z r o ln ic tw a , o d e jm u ją c je dnocześ
n ie od w a rto ś c i b r u tt o p r o d u k c ji z w ie rz ę c e j (liv e s to c k in d u s try ). S p h s a n iu zaś u le ga n ie m a l c a ła ilo ś ć p a s te w n y c h , czem u d a li w y ra z a u to rz y , n ie u w z g lę d n ia ją c o b ro tó w r y n k o w y c h t y m i a r ty k u ła m i. Is to tn ie , ilo ś c i e k s p o rto w a n e i u ż y w a n e p rze z k o n ie w o js k o w e , w y ś c ig o w e , itp ., są zn ik o m e .
'Na do chó d z p r o d u k c ji z w ie rz ę c e j s k ła d a ją się: w a rto ś ć m ięsa, m le k a , w e łn y , ja j, p ie rz a itp ., ja k ró w n ie ż w a rto ś ć n a w o z u i p ra c y z w ie rz ą t g o s p o d a rs k ic h , z ty m , że d w ie o s ta tn ie p o z y c je s ta n o w ią k o s z t p r o d u k c ji a r t y k u łó w r o ś lin n y c h ta k ja k w a r tość p a s te w n y c h je s t k o s z te m p r o d u k c ji a r t y k u łó w z w ie rz ę c y c h . W artoś.ć p r o d u k c ji m ięsa je s t w y n ik ie m częściow o w z ro s tu lic z b y , częściow o zaś w z ro s tu w a g i id ą c y c h p o d nóż z w ie rz ą t g o s p o d a rs k ic h . Z m ia n a ja k o ś c i in w e n ta rz a rzeźnego została p o m in ię ta , a c z k o lw ie k a u to rz y s to ją n a s łu s z n y m c a łk o w ic ie s ta n o w is k u , że w d łu g im o k re s ie czasu n a le ż a ło b y ją u w z g lę d n ić , g d yż w docho dzie sp o łe c z n y m o d g ry w a ona b a rd z o du żą ro lę . M o ż n a d la up roszcze nia p rz y ją ć , że z m ia n a ja k o ś c i do pe w n e g o s to p n ia je s t ilu s tr o w a n a z m ia n ą p rz e c ię tn e j w a g i, ta o s ta tn ia zaś je s t w ś c is ły m z w ią z k u ze z b io ra m i danego r o k u gospodarczego. N a w a rto ś ć p r o d u k c ji m ię sa w o m a w ia n y m sz a c u n k u s k ła d a ją się (16):
308 KRONIKA EKONOMICZNA
a) u b ó j w rz e ź n ia c h ;
b) u b ó j w s i n a w ła s n e za p o trz e b o w a n ie ; c) w a rto ś ć z w ie rz ą t e k s p o rto w a n y c h ;
C a łk o w itą w a rto ś ć u b o ju w rz e ź n ia c h oszacow ano w cenach p ła c o n y c h p ro d u c e n to m r o ln y m , k tó r e u zyska no , p o m n ie js z a ją c c e n y b u d a p e s z te ń s k ie o k o s z ty tr a n s p o r tu i m arżę. B r a k w a g i b y d ła , b ite g o w rz e ź n ia c h p o z a -b u d a p e s z te ń s k ic h , zastą
p io n o s z a c u n k ie m p r z y jm u ją c założenie, że je s t ona od te j o s ta tn ie j o 10% niższa.
N ie d o ty c z y to n ie ro g a c iz n y .
Z u b o ju n a w ła s n e p o trz e b y w s i n a u w a g ę z a s łu g u je je d y n ie u b ó j n ie ro g a c iz n y , k t ó r y oszacow ano w n a s tę p u ją c y sposób: lic z b a r o d z in ro ln ic z y c h w y n o s i 1,4 m l.
P o n ie w a ż ro c z n ie n a ro d z in ę b ije się p rz e c ię tn ie 1 lu b 2 s z tu k i, p rz y ję to , że c a łk o w ite zużycie m ię sa w ie p rz o w e g o n a p o trz e b y w ła s n e w s i w y n o s i 2 m l s z tu k , z ty m , że p rz e c ię tn a w a g a s z tu k i je s t o 10% niższa od w a g i s z tu k i b ite j w rz e ź n ia c h b u da pe szte ńskich. W aga ta, m no żon a p rze z cen y p ła co n e p ro d u c e n to m r o ln y m , d a je w a rto ś ć u b o ju n a w ła s n e p o trz e b y w s i.
M le k o je s t z u ż y w a n e d la m ło d e g o in w e n ta rz a , w szczególności d la c ie lą t (oko ło 18 ^ o g ó ln e j p r o d u k c ji m le k a ), n a p o trz e b y w ła s n e lu d n o ś c i w ie js k ie j, re s z ta zaś s ta n o w i a r t y k u ł o b ro tu ry n k o w e g o , k t ó r y je s t k o n s u m o w a n y p rze z lu d n o ś ć m ie j
ską bądź w fo r m ie m le k a , bądź też w fo r m ie p rz e tw o ró w . R o z m ia ry k o n s u m c ji lu d n o ś c i z a ró w n o w ie js k ie j ja k i m ie js k ie j z o s ta ły oszacow ane w o p a rc iu o odpo
w ie d n ie dane, dotyczące p rz e c ię tn e j k o n s u m c ji n a g ło w ę , p r z y czy m m ia ro d a jn ą d la lu d n o ś c i m ie js k ie j je s t p rz e c ię tn a k o n s u m c ja lu d n o ś c i B u d a p e sztu . N a d m ie n ić na le ży, że szacunek M a to lc s y e g o i V a r g i ro z ró ż n ia cenę m le k a s prze da w an eg o dla k o n s u m c ji lu d n o ś c i i cenę m le k a „p rz e m y s ło w e g o “ , p r z y c z y m ta o s ta tn ia , szaco
w a n a n a p o d s ta w ie c e n y m asła, je s t niższa od p ie rw s z e j o o k o ło ł /s. U s ta le n ie ceny m le k a u ż y w a n e g o na w ła s n e p o trz e b y lu d n o ś c i w ie js k ie j je s t o t y le k ło p o tliw e , że u ż y c ie w s z a c u n k u c e n y niższej lu b w y ż s z e j m oże dać d a le k o id ące rozb ie żności in p . 1932/33 111,3 m l peng o lu b 56,7 m l pengó) (17). W p rz e c iw s ta w ie n iu zaś do c e n y m le k a spasanego in w e n ta rz e m , g d zie o d p o w ie d n ie k w o ty m a m y z a ró w n o po debecie ja k i po k re d y c ie , p r z y m le k u z u ż y ty m n a w ła s n e p o trz e b y w s i różn ica w cenie z n a jd z ie s w o je o d b ic ie w * o g ó ln e j k w o c ie d o c h o d u b r u tt o z te j g a łę z i p ro d u k c ji. Z a p rz y ję c ie m c e n y n iższej p rz e m a w ia a rg u m e n t is to tn y , że g d y b y m le k o zu żyte p rze z lu d n o ś ć w ie js k ą n a w ła s n e p o trz e b y rz u c o n e zosta ło n a r y n e k , cena n ie w ą tp liw ie s p a d ła b y .
M le k o ow cze o d g ry w a n a W ęgrzech ro lę je d y n ie p r o d u k tu przeznaczonego na w ła s n y u ż y te k lu d n o ś c i w ie js k ie j. P o n ie w a ż je s t ono w o lb r z y m ie j w ię k s z o ś c i sp o -- ż y w a n e w p o s ta c i seró w , w a rto ś ć je g o oszacow ano w o p a rc iu o k o n s u m c ję tychże.
D o cho dem z t y t u łu h o d o w li o w ie c — poza m le k ie m — je s t w e łn a i p r z y ro s t n a tu r a ln y . W a rto ś ć w e łn y oszacow ana zosta ła w o p a rc iu o p o g ło w ie p r z y z ałoże niu , że
„w y d a jn o ś ć “ w e łn y z o w c y p o w y ż e j je d n e g o r o k u w y n o s i w s to s u n k u ro c z n y m 4,5 k g , z ja g n ię c ia zaś do je d n e g o r o k u — 1 k g ro c z n ie . S z a c u n k u d o k o n a n o w ce
na ch p ła c o n y c h p ro d u c e n to m r o ln y m za k ilo g r a m w e łn y n ie p ra n e j.
N a w a rto ś ć d ro b iu w z ro z u m ie n iu o m a w ia n e g o s z a c u n k u s k ła d a się: w a rto ś ć u b o ju d ro b iu , w a rto ś ć ja j i w a rto ś ć p ie rz a z ty m , że g d y u b ó j p rz e k ra c z a p rz y ro s t n a tu r a ln y , ró ż n ic a — ja k o spadek m a ją tk u n a ro d o w e g o — n ie je s t w lic z a n a ao do cho du społecznego. D o ch ó d g o tó w k o w y r o ln ic tw a z t y t u łu p o w y ż s z y c h p o z y c ji uzyska no , szacu ją c w a rto ś ć k o n s u m c ji i e k s p o rtu o d p o w ie d n io w cenach p ła c o
-DOCHÓD SPOŁECZNY WĘGIER 3 0 9
n y c h p ro d u c e n to m r o ln y m . T ę o s ta tn ią u z y s k a n o w zasadzie w O parciu o c e n y de ta lic z n e p a n u ją c e n a r y n k u w B u d a p e s /c ie .
W a rto ś ć r y b o b e jm u je p ro d u k c ję g o s p o d a rs tw r y b n y c h (85% — 95% c a łk o w ite j p ro d u k c ji), p r o d u k c ję je z io r i rz e k , oszacow aną w p rz e c ię tn y c h cenach p ła c o n y c n ry b a k o m . Cena ta je s t z ró ż n ic z k o w a n a w te n sposób, że cena r y b s ta w o w y c h (n a j
w yższa) je s t je dn o cze śn ie ceną 20% p o ło w ó w w rz e k a c h i je z io ra c h , re szta zaś, ty c h o s ta tn ic h (80%) ja k o g a tu n k o w o gorsza, je s t lic z o n a t y lk o po cenie r ó w n e j 50%
c e n y r y b s ta w o w y c h . •
E k s p o rt d z ic z y z n y ż y w e j i b ite j s ta n o w i p o d s ta w ę s z a c u n k u do ch o d u te j d z ie d z in y p r o d u k c ji, g d y ż p r z y ję to założenie, że k o n s u m c ja k r a jo w a je s t ilo ś c io w o r ó w n a ilo ś c io m e k s p o rto w a n y m . C a łk o w ita w a rto ś ć e k s p o rtu i c z w a rta część w a rto ś c i k o n s u m c ji s ta n o w i d o chó d p ie n ię ż n y r o ln ic tw a . A n a lo g ic z n y do chód z t y t u łu p r o d u k c ji s u ro w e g o je d w a b iu s ta n o w i c a łk o w ita je g o w a rto ś ć , zaś g d y cho dzi o m ió d
— p o ło w a tejże .
J a k n a d m ie n ia liś m y w y ż e j, a u to rz y s z a c u n k u n ie tłu m a c z ą , dlaczego p r z y jm u ją ta k ie a n ie in n e założe nie co do n ie k tó r y c h lic z b ; n a p r z y k ła d — n a ja k ie j p o d s ta w ie s tw ie rd z a ją , że k o n s u m c ja k r a jo w a d z ic z y z n y r ó w n a je s t e k s p o rto w i, lu b że p o ło w a p r o d u k c ji m io d u id z ie n a r y n e k , p o ło w a zaś je s t k o n s u m o w a n a n a m ie j
scu. A b s tr a h u je m y od tego, czy słuszne je s t założenie, że m ió d ja k o a r t y k u ł n ie w ą tp liw ie lu k s u s o w y je s t w 50% s p o ż y w a n y p rze z lu d n o ś ć ro ln ic z ą , g d y ż n a le ż y przyp uszcza ć, że a u to rz y m a ją do teg o ro d z a ju tw ie rd z e ń p e w n e p rz e s ła n k i. N ie m o że m y im ró w n ie ż z a rz u c ić , że p r z y jm u ją ta k ie założenia, rzecz n ie z b ę d n a w e w s z e l
k ic h szacu nka ch w ogóle, w sz a c u n k u zaś d o c h o d u społecznego w szczególności.
B y ło b y je d n a k ż e z naszej s tro n y n ieścisłością p o m in ię c ie m ilc z e n ie m fa k tu , że n ie t y lk o w s z a c u n k u s to s u n k o w o b a rd z o d o k ła d n y m i p o p ra w n y m , ja k im n ie w ą t p li
w ie je s t szacunek d o c h o d u M a to lc s y e g o i V a rg i, ale n a w e t w b a rd z o o g ó ln ik o w y m , c z y te ln ik c h c ia łb y d o k ła d n ie poznać — poza g lo b a ln y m i lic z b a m i — ta k ż e (a może p rze de w s z y s tk im ) m etodę. D o n ie j zaś na le żą m ię d z y in n y m i p rz y jm o w a n e z a ło żenia, k tó r y c h p r z y k ła d p o d a liś m y w y ż e j, a o b ja ś n ie n ia k tó r y c h a u to rz y s ta ra n n ie u n ik a ją . C h ce m y w ie rz y ć , że k ie r o w a li się o n i je d y n ie chęcią u c z y n ie n ia swego n ie z w y k le tru d n e g o i d ro b ia z g o w e g o o p ra c o w a n ia b a rd z ie j p r z e jr z y s ty m i m n ie j m ę czącym d la c z y te ln ik a ; n ie m n ie j je d n a k m a n k a m e n t te n m oże w y w o ła ć p e w n e za
strzeżen ia , t y m b a rd z ie j że p o w ta rz a się w o m a w ia n e j p ra c y b a rd z o często.
W z ro z u m ie n iu o m a w ia n e g o sz a c u n k u w a rto ś ć p r o d u k c ji z w ie rz ę c e j o b e jm u je o b o k w y m ie n io n y c h — ta k ż e w a rto ś ć n a w o z u ora z p ra c y z w ie rz ą t p o c ią g o w y c h . P ie rw s z ą o trz y m a n o w o p a rc iu o z b io r y s ło m y psze nn ej i ż y tn ie j, k tó r a s ta n o w i gro s z b io ró w s ło m y w ogóle, d ru g ą zaś p o d z ie lo n o n a p ra c ę w g o s p o d a rs tw ie i p o za n im z ty m , że o s ta tn ia s ta n o w i z n ik o m ą część , p ra c y z w ie rz ą t p o c ią g o w y c h W ogóle. D o p ra c y z w ie rz ą t poza g o s p o d a rs tw e m za liczo n o p ra c ę k o n i w fu rg o n a c h , fro n i p o c z to w y c h , fa b ry c z n y c h itp ., s ło w e m — „p r o d u k u ją c y c h “ , w s z e lk ie g o r o d z a ju u s łu g i poza r o ln ic tw e m . Jasną je s t rzeczą, że w a rto ś ć p ra c y k o n i i w o łó w w r o ln ic t w ie n ie z w ię k s z a dochodu, g d y ż je s t ona z a w a rta w w a rto ś c i w y p r o d u k o w a n y c h a r t y k u łó w ro ś lin n y c h . N ie m n ie j je d n a k szacunek te j p o z y c ji m oże się okazać w yso ce u z a s a d n io n y z p u n k tu w id z e n ia re n to w n o ś c i r o ln ic tw a w ogóle, r e n to w n o ś c i zaś u p r a w y po szczególnych k u l t u r — w szczególności. D o k ła d n e je d n a k le j u c h w y c e n ie je s t n ie m o ż liw e , g d yż a n i szacunek po prze z w y d a jn o ś ć p ra c y z w ie rz ą t n ie je s t z a d o w a la ją c y , a n i — ty m b a rd z ie j — po prze z je j koszt, gdzie do w a r
-3 1 0 KRONIKA EKONOMICZNA
to ś c i p ra c y n a le ż y dodać k o s z t n ie z b ę d n e j p ra c y c z ło w ie k a , k o s z t o p ro c e n to w a n ia w a rto ś c i w c h o d z ą c y c h w g rę z w ie rz ą t g o s p p d a rs k ic h , o p ro c e n to w a n ie i d e p re c ja c ję s ta jn i, szop itp . W w y n ik u pow yższego w k a ż d y m s z a c u n k u d o c h o d u (a w ię c i w o m a w ia n y m ) je s t się z m u s z o n y m do o g ra n ic z e n ia się do lic z b w ię c e j lu b m n ie j p rz y b liż o n y c h , p a m ię ta ją c , że e w e n tu a ln a n ie d o k ła d n o ś ć n ie w p ły w a n a g lo b a ln ą k w o tę do cn o d u z r o ln ic tw a , a t y m s a m y m i d o c h o d u w ogóle.
W s k ła d do cho du społecznego r o ln ic tw a w lic z a ją a u to rz y ta k ż e w a rto ś ć w in a , w in o g ro n i o w o c ó w ora z w a rto ś ć d re w n a b u d u lc o w e g o i opałow e go , p r z y czym w o b u w y p a d k a c h —- p o d o b n ie ja k to m ia ło m ie js c e ju ż w y ż e j — za do chód k a
W s k ła d do cho du społecznego r o ln ic tw a w lic z a ją a u to rz y ta k ż e w a rto ś ć w in a , w in o g ro n i o w o c ó w ora z w a rto ś ć d re w n a b u d u lc o w e g o i opałow e go , p r z y czym w o b u w y p a d k a c h —- p o d o b n ie ja k to m ia ło m ie js c e ju ż w y ż e j — za do chód k a