Dochody własne decydują o różnicach w fi nansowaniu każdej z grup gmin, które prezentują odmienne układy wielkości i struktury ich źródeł dochodów budżetowych (tab. 1).
W obydwu grupach gmin najważniejszą rolę odgrywają udziały w podatkach stanowiących dochody budżetu państwa od osób fi zycznych (PIT) i od osób prawnych (CIT). Od 2004 r. na skutek zmian ustawowych rola wpływów z podatku dochodowego od osób fi zycznych stopniowo wzrastała z 27,6 do 39,34% oraz z 5 do 6,71% od osób prawnych. W minionej dekadzie gminy bogate pozyskiwały z tego tytułu ponad dwukrotnie więcej środków w przeliczeniu na jednego mieszkańca, lecz wyższy udział, ponad 40%, miał on w budżetach gminach peryferyjnych, gdy w gminach uprzywilejowanych stanowił 36–38% dochodów własnych. Wyraźne dysproporcje występują przy porównaniu wysokości podatku od osób prawnych, który był 6–10 razy wyższy i w 2009 r. wynosił 37 zł a w gminach o niskich dochodach tylko 4,4 zł na jednego mieszkańca.
Podatki stanowią podstawowy składnik dochodów, które mogą być kształtowane przez władze samorządowe. Wskaźniki na jednego mieszkańca są zależne od charakteru społeczno-gospodarczego gmin i wykazują znaczne dysproporcje, gdyż w badanym okresie w jednostkach samorządowych o wysokich dochodach były dwu lub trzykrotnie wyższe.
Księga1.indb 79
Księga1.indb 79 2011-12-06 13:57:562011-12-06 13:57:56
Tabela 1. Wielkość i struktura dochodów własnych na mieszkańca w gminach wiejskich o wysokich i niskich dochodach w województwie śląskim, 2009
Dochody własne Gminy o niskich docho-dach Gminy o wysokich docho-dach Gminy o niskich docho-dach Gminy o wysokich docho-dach na 1 mieszkańca w zł % UDZIAŁY W PODATKACH BUDŻETU PAŃSTWA 308 662 41,0 37,3 PODATKI w tym: od nieruchomości 230 141 622 532 30,6 18,8 35,0 30,0 rolny 42 22 5,6 1,2 od środków transportu 16 24 2,1 1,3 czynności cywilno-prawne 17 33 2,2 1,9 pozostałe 14 11 1,9 0,6 DOCHODY Z MAJĄTKU 27 121 3,6 6,8 DOCHODY Z USŁUG 36 65 4,8 3,7 POZOSTAŁE DOCHODY WŁASNE 150 305 20,0 17,2 RAZEM 751 1775 100,0 100,0
Źródło: obliczenia własne na podstawie Banku Danych Regionalnych GUS.
W minionej dekadzie ich udział wykazywał tendencję spadkową i zmniejszył się z ponad 40% do nieco ponad 30% w gminach peryferyjnych, wobec spadku o 5–6 punktów procentowych w drugiej grupie. Podstawowy składnik dochodów podatkowych stanowi podatek od nieruchomości, który był trzykrotnie wyższy w gminach o wysokich dochodach, lecz w ostatnich latach dysproporcje zwiększyły się, co jest zazwyczaj związane z prowadzoną waloryzacją wartości nieruchomości. Inną charakterystyczną cechą jest zróżnicowana struktura wewnętrzna podatku. W gminach bogatych znaczący udział, nawet ponad 90%, w strukturze posiada podatek od osób prawnych, natomiast w peryferyjnych stanowi on zazwyczaj mniej niż 50% całkowitych dochodów z tego tytułu. W efekcie decyduje to o jego znaczącej roli w różnicowaniu dochodów jednostek samorządowych, gdyż gminy peryferyjne są pozbawione elementów zagospodarowania o większym znaczeniu ekonomicznym. Wyraźnie mniejszą rolę dochodową w budżetach mają inne podatki, wśród których w gminach o niskich dochodach przewagę uzyskuje podatek rolny. Posiada on znaczący udział w rolniczych gminach północnej części regionu, gdzie niekiedy stanowi ponad 10% w strukturze dochodów własnych. W badanej dekadzie jego dynamika była najniższa ze
Księga1.indb 80
Księga1.indb 80 2011-12-06 13:57:572011-12-06 13:57:57
wszystkich rodzajów podatków lokalnych. Dwukrotnie niższe dochody na jednego mieszkańca uzyskują gminy peryferyjne z podatku od czynności cywilno-prawnych, przy podobnym udziale w strukturze budżetu. Świadczy to pośrednio o ich mniejszej atrakcyjności i w efekcie mniejszej dynamice rozwojowej związanej z zawieraniem umów cywilno-prawnych, przeważnie w zakresie sprzedaży nieruchomości i nabywania praw majątkowych.
Składnikiem zależnym od polityki samorządu jest pozyskiwanie dochodów z posiadanego majątku lub świadczonych usług. Gminy uzyskują dochody z wynajmu lub dzierżawy majątku komunalnego (grunty, mieszkania, lokale użytkowe), na które popyt kreuje zazwyczaj pozarolniczy charakter działalności. Mniejszą rolę w dochodach odgrywa sprzedaż majątku, np. działek budowlanych, dochody z odsetek na lokatach bankowych, wpływy z dywidendy, wpływy z zysku spółek komunalnych oraz opłaty z tytułu sprawowania zarządu czy użytkowania wieczystego gruntów. Położenie peryferyjne akcentują niskie wskaźniki uzyskiwanych z tego tytułu dochodów, które w całym badanym okresie w gminach bardziej zurbanizowanych i zaludnionych utrzymywały się na poziomie ponad trzy, a w ostatnich latach nawet ponad cztery razy wyższym. Większe możliwości w tym zakresie mają gminy o zróżnicowanej funkcjonalnie strukturze użytkowania ziemi. Nieco mniejsze dysproporcje pomiędzy badanymi grupami gmin występują w przypadku prowadzonej przez samorządy działalności usługowej. Jest to zazwyczaj świadczenie częściowo odpłatnych usług na rzecz placówek szkolnych, opiekuńczo-wychowawczych lub innych albo usług komunalnych. W minionej dekadzie wpływy tego tytułu na jednego mieszkańca w obszarach
peryferyjnych zazwyczaj były o połowę niższe.
Peryferyjność dochodową gmin podkreślają również ponad dwa razy, a w przeszłości nawet trzy razy niższe pozostałe dochody własne określane najczęściej jako opłaty lokalne. Pochodzą one z wielu tytułów związanych z lokalnym charakterem społeczno-gospodarczym gminy oraz aktywnością władz samorządowych. W grupie tych dochodów zwraca uwagę opłata eksploatacyjna związana z pozyskiwaniem węgla kamiennego na terenie 14 gmin położonych na południe od konurbacji katowickiej oraz dolomitów w gminie Siewierz. Ponadto gmina Goczałkowice Zdrój pozyskuje dużą część środków z opłaty klimatycznej. Średnio w całej grupie wpływy z tego tytułu w połowie dekady stanowiły ponad 20%, lecz obecnie udział ten zmniejszył się do 12% dochodów własnych. Gminy wyróżniające się najwyższymi w regionie śląskim dochodami budżetowymi na jednego mieszkańca (Chełm Śląski, Gierałtowice, Marklowice) z tego tytułu uzyskiwały prawie połowę środków własnych. Większość pozostałych dochodów jest związana z posiadanymi możliwościami w zakresie prowadzenia gospodarki lokalnej, aktywności mieszkańców czy operatywności władz. Należą do nich opłaty:
Księga1.indb 81
Księga1.indb 81 2011-12-06 13:57:572011-12-06 13:57:57
targowa, planistyczna, adiacencka, za zajęcie pasa drogowego, a także kary i grzywny, odsetki od nieterminowych wpłat i pozostałe okazjonalne opłaty. W gminach o najniższych dochodach najbardziej znaczącą pozycją jest opłata
za wydanie koncesji na sprzedaż napojów alkoholowych, która stanowi do kilku procent dochodów własnych. Znaczenie innych opłat jest mniejsze, np. targowej ze względu na niewielką rolę tej formy działalności handlowej oraz trudności organizacyjne i koszty związane z poborem opłat. Większe znaczenie od kilku lat mają tzw. dochody majątkowe pozyskiwane przez niektóre biedniejsze gminy z przeznaczeniem na inwestycje lub środki uzyskane na dofi nansowanie zadań własnych.