rozwoju powiatów ziemskich
Peripherality of geographical-transportation location and selected development indices for non-urban poviat Zarys treści: Artykuł obejmuje delimitację przestrzenną powiatów ziemskich w Polsce
według ich odległości od stolicy kraju, miasta wojewódzkiego oraz granicy państwa. Kryteria te stanowiły podstawę bonitacji obszarów peryferyjnych oraz ich analizy względem trzech aspektów rozwoju w latach 1995 i 2009: społecznego (zmiana liczby ludności), gospodarczego (zmiany liczby podmiotów gospodarczych) i ekologicznego (zmiany liczby ludności obsługiwanej przez oczyszczalnie ścieków). Wykazano, że peryferyjność położenia w największym stopniu wyznacza odległość danego powiatu od stolicy województwa. Wskazuje to na dużą rangę polityki regionalnej. Jednakże analiza wydatkowanych w 2009 r. środków Regionalnego Programu Operacyjnego wykazała regiony cechujące się z jednej strony wyższą absorpcją środków w powiatach peryferyjnie położonych względem stolicy województwa a z drugiej, w powiatach sąsiadujących z metropolią, gdzie miało miejsce większe wsparcie unijne.
Słowa kluczowe: powiaty ziemskie, obszary peryferyjne, zróżnicowanie przestrzenne, rozwój.
Wprowadzenie
Pod względem społeczno-ekonomicznym Polska charakteryzuje się dużą zmiennością przestrzenną. Ważną determinantą tego zróżnicowania jest położenie danego obszaru, zwłaszcza z punktu widzenia peryferyjności. Obszary (regiony) peryferyjne z reguły wyznacza się zarówno na podstawie kryteriów
Księga1.indb 35
Księga1.indb 35 2011-12-06 13:57:272011-12-06 13:57:27
przestrzennych (dotyczących położenia geografi czno-komunikacyjnego), jak i ekonomicznych (dotyczących niskiego poziomu społeczno-gospodarczego; por. Grosse 2007a, Miszczuk 2010). Według kryterium przestrzennego są to obszary oddalone od centrów gospodarczych i trudno dostępne pod względem komunikacyjnym (por. Komornicki i in. 2008). Pod tym względem szczególnie istotny jest pogłębiający się podział polskiej przestrzeni na obszary metropolitalne (rdzeń) – będące głównym benefi cjentem rozwoju gospodarczego Polski po 1990 r. oraz obszary pozametropolitalne (peryferia) – charakteryzujące się niskim tempem rozwoju (Domański 2008, Markowski i Marszał 2006). Dlatego według kryteriów ekonomicznych obszary peryferyjne utożsamia się z terenami słabo zurbanizowanymi, o niewielkiej gęstości zaludnienia i niskim poziomie rozwoju gospodarczego (np. zgodnie z polityką spójności PKB poniżej 75% średniej w UE na 1 mieszkańca, według parytetu siły nabywczej; por. Grosse 2007b).
Niniejszy artykuł stanowi próbę analizy przestrzennej zagadnienia peryferyjności położenia w odniesieniu do powiatów ziemskich (314 jednostek) – jednostek zdominowanych przez ludność wiejską i obejmujących ogół obszarów wiejskich w Polsce.
W ramach kryteriów ekonomicznych peryferyjności jako podstawę analizy przyjęto cechy diagnostyczne ilustrujące trzy aspekty rozwoju – społeczny (zmiany liczby ludności), gospodarczy (zmiany liczby podmiotów gospodarczych), ekologiczny (zmiany liczby ludności obsługiwanej przez oczyszczalnie ścieków; por. Rudnicki 2008). W celu uchwycenia trwałych tendencji zmian badaniami objęto piętnastolecie 1995–2009 (ze względu na wymóg zachowania kryterium porównywalności jednostek przestrzennych w opracowaniu uwzględniono zmiany podziału administracyjnego na szczeblu powiatów, jakie miały miejsce w badanym okresie).
Tak ukierunkowaną analizę przeprowadzono z jednej strony na podstawie wartości bezwzględnych (stany w latach 1995 i 2009; na podstawie BDR GUS), stanowiących podstawę konstrukcji wskaźników informujących o ich poziomie w 2009 r. w odniesieniu do stanu w 1995 r. (stan 1995=100 pkt), a z drugiej wykorzystano ujęcie powyższych cech w formie wartości względnych – wskaźników informujących o gęstości zaludnienia, liczbie podmiotów w rejestrze REGON na 1000 osób oraz udziale ludności korzystającej z oczyszczalni ścieków w ogólnej liczbie ludności. Ponadto w analizie uwzględniono pozyskane w 2009 r. środki Regionalnego Programu Operacyjnego (w zł ogółem i per capita; na podstawie danych Ministerstwa Rozwoju Regionalnego wykorzystanych w opracowaniu przez redakcję Rzeczpospolitej rankingu samorządów pod względem pozyskiwania środków UE).
Księga1.indb 36
Księga1.indb 36 2011-12-06 13:57:272011-12-06 13:57:27
Z kolei w ramach determinant przestrzennych podstawę analizy stanowiła delimitacja obszarów peryferyjnych z uwzględnieniem trzech kryteriów:
I. Odległość od stolicy kraju Warszawy, z wydzieleniem pięciu stref:
– 1. do 100 km – 28 powiatów, w tym: 25 w woj. mazowieckim oraz łowicki, rawski i skierniewicki w woj. łódzkim;
– 2. 100–200 km – 74 powiaty, w tym: 15 w woj. łódzkim, po 12 w woj. lubelskim i mazowieckim, 9 w woj. warmińsko-mazurskim, po 8 w woj. kujawsko-pomorskim, podlaskim i świętokrzyskim, i 2 w woj. wielkopolskim (kolski i turecki);
– 3. 200–300 km – 104 powiaty, w tym: po 14 w woj. podkarpackim i wielkopolskim, po 11 w kujawsko-pomorskim i małopolskim, po 10 w woj. śląskim i warmińsko-mazurskim, 8 w woj. lubelskim, po 6 w woj. pomorskim i podlaskim, 5 w woj. świętokrzyskim, 4 w woj. opolskim, 3 w łódzkim i 2 w dolnośląskim (milicki, oleśnicki);
– 4. 300–400 km – 74 powiaty, w tym: 17 w woj. dolnośląskim, 15 w woj. wielkopolskim, 10 w woj. pomorskim, 8 w małopolskim, po 7 w opolskim, podkarpackim i śląskim, 2 w zachodniopomorskim (szczecinecki i wałecki) i 1 w woj. lubuskim (wschowski);
– 5. powyżej 400 km – 34 powiaty, w tym: 16 w woj. zachodniopomorskim, 11 w lubuskim, 7 w dolnośląskim (por. tab. 1, ryc. 1A).
II. Odległość od stolicy danego regionu, z wydzieleniem pięciu stref:
– 1. do 25 km – 30 powiatów – od pojedynczych jednostek (wrocławski, bydgoski, białostocki, gdański, kielecki, olsztyński, poznański i policki w woj. zachodniopomorskim) do 6 powiatów w woj. mazowieckim (legionowski, otwocki, piaseczyński, pruszkowski, warszawski zachodni, wołomiński);
– 2. 25–50 km – 90 powiatów – od 3 jednostek w województwach: lubuskim (międzyrzecki, strzelecko-drezdenecki, sulęciński), podlaskim (bielski, moniecki, sokólski), warmińsko-mazurskim (lidzbarski, ostródzki, szczycieński) i zachodniopomorskim (goleniowski, pyrzycki, stargardzki) do 8 powiatów w województwach łódzkim, małopolskim i podkarpackim; – 3. 50–75 km – 86 powiatów – od 2 jednostek w województwie lubuskim (słubicki, świebodziński) do 9 powiatów w województwach podkarpackim i wielkopolskim;
– 4. 75–100 km – 57 powiatów – od braku jednostek (woj. opolskie) do 8 powiatów w woj. mazowieckim;
– 5. powyżej 100 km – 51 powiatów – od braku jednostek (woj. opolskie, podkarpackie, śląskie, świętokrzyskie) do 12 powiatów w woj. mazowieckim (por. tab. 1, ryc. 1B);
W przypadku woj. kujawsko-pomorskiego i lubuskiego, gdzie siedziby samorządu wojewódzkiego i wojewody zlokalizowane są w odrębnych
Księga1.indb 37
Księga1.indb 37 2011-12-06 13:57:272011-12-06 13:57:27
ośrodkach, jako podstawę analizy przyjęto miasta o większej liczbie ludności – Bydgoszcz i Gorzów Wielkopolski.
III. Odległość od granicy państwa, z wydzieleniem pięciu stref:
– 1. do 50 km – 105 powiatów województw: dolnośląskiego (15), lubelskiego (7), lubuskiego (6), małopolskiego (9), mazowieckiego (1 pow. łosicki), opolskiego (7), podkarpackiego (11), podlaskiego (8), pomorskiego (9), śląskiego (10), warmińsko-mazurskiego (9) i zachodniopomorskiego (13); – 2. 50–100 km – 78 powiatów województw: dolnośląskiego (10),
lubelskiego (9), lubuskiego (5), małopolskiego (10), mazowieckiego (3), opolskiego (4), podkarpackiego (8), podlaskiego (4), pomorskiego (5), śląskiego (5), świętokrzyskiego (1 pow. kazimierski), warmińsko-mazurskiego (7), wielkopolskiego (3) i zachodniopomorskiego (4);
– 3. 100–150 km – 66 powiatów województw: dolnośląskiego (pow. milicki), kujawsko-pomorskiego (11), lubelskiego (4), lubuskiego (pow. wschowski), łódzkiego (4), mazowieckiego (14), podkarpackiego (2 – stalowowolski i tarnobrzeski), podlaskiego (2 – kolneński i łomżyński), pomorskiego (2 – chojnicki i człuchowski), śląskiego (2 – częstochowski i kłobucki), świętokrzyskiego (6), warmińsko-mazurskiego (3), wielkopolskiego (13) i zachodniopomorskiego (pow. wałecki);
– 4. 150–200 km – 46 powiatów województw: kujawsko-pomorskiego i łódzkiego (7), mazowieckiego (15), świętokrzyskiego (6) i wielkopolskiego (11);
– 5. powyżej 200 km – 19 powiatów położonych w obrębie 4 województw: kujawsko-pomorskiego (pow. radziejowski), łódzkiego (10), mazowieckiego i wielkopolskiego (4; por. tab. 1, ryc. 1C).
Tak wyznaczone położenie geografi czno-komunikacyjne mierzone było odległością od siedziby danego powiatu (w km – na podstawie zamieszczonej w Internecie tablicy odległości drogowych – por. www. odległości.pl./tabele-odległości. php).
Ze względu na położenie geografi czno-komunikacyjne oraz wielkość terytorium poszczególnych województw wydzielone strefy peryferyjności charakteryzują się dużym zróżnicowaniem przestrzennym. W ramach kryterium odległości od stolicy kraju wydzielono z jednej strony województwo mazowieckie, gdzie wszystkie 37 powiatów ziemskich znajduje się w pierwszej (25) lub drugiej (12) strefi e peryferyjności, z drugiej strony – województwa obejmujące tylko powiaty czwartej i piątej strefy – lubuskie (wszystkie 11 po-wiatów w strefi e 5) i zachodniopomorskie (2 powiaty – strefa 4, 16 – strefa 5). W przypadku kryterium odległości powiatu od stolicy regionu wszystkich 5 stref peryferyjności nie odnotowano tylko w 4 województwach: opolskim (brak stref 4 i 5), podkarpackim, śląskim i świętokrzyskim (brak strefy 5).
Księga1.indb 38
Księga1.indb 38 2011-12-06 13:57:282011-12-06 13:57:28
Tabela 1. Wybrane elementy analizy położenia geograficzno-komunikacyjnego powiatów ziemskich
Kryterium Jednostka
Stopień peryferyjności 1 – bardzo
niski 2 – niski 3 – przeciętny 4 – wysoki
5 – bardzo wysoki Odległość do stolicy kraju km do 100 (1 pkt) 100–200 (2 pkt) 200–300 (3 pkt) 300–400 (4 pkt) powyżej 400 (5 pkt) liczba powiatów 28 74 104 74 34 Odległość do stolicy regionu km (1 pkt)do 25 25–50 (2 pkt) (3 pkt)50–75 75–100 (4 pkt) powyżej 100 (5 pkt) liczba powiatów 30 90 86 57 51 Odległość od granicy państwa km powyżej 200 (1 pkt) 150–200 (2 pkt) 100–150 (3 pkt) 50–100 (4 pkt) (5 pkt)do 50 liczba powiatów 19 46 66 78 105
Źródło: opracowanie własne.
Ryc. 1. Kryteria delimitacji przestrzennej obszarów peryferyjnych – odległość siedziby powiatu od stolicy kraju (A), miasta wojewódzkiego (B), granicy państwa (C) Źródło: opracowanie własne.
Criteria of the spatial delimitation of peri-pheral areas: distance of the poviat seat from the state capital (A), the voivodeship city (B), and a state boundary (C) Source: own compilation.
Księga1.indb 39
Księga1.indb 39 2011-12-06 13:57:282011-12-06 13:57:28
Z kolei ocena regionów z punktu widzenia kryterium odległości od granicy państwa wykazała szczególną pozycję największych i centralnie położonych województw mazowieckiego (reprezentowane wszystkie strefy) oraz wielkopolskiego (brak jedynie powiatów strefy 5; por. ryc. 1).