Dochodzenie w niezbędnym zakresie, powołanie

W wypadkach niecierpiących zwłoki (art. 308 KPK) powołanie biegłego może nastąpić w innej formie niż pisemne postanowie-nie, także np. w rozmowie telefonicznej, choć musi ono być w dal-szym toku postępowania potwierdzone we właściwej formie.

Wyrok SN z 27.4.2009 r. V KK 379/08, KZS 2009, z. 9, poz. 37 Sentencja

Sąd Najwyższy w sprawie Andrzeja K. – uniewinnionego od popełnienia przestępstw z art. 233 § 4 KK i 271 § 1 KK po roz-poznaniu (…) kasacji, wniesionej przez Prokuratora Okręgowego – na niekorzyść od wyroku Sądu Okręgowego z 20.6.2008 r., zmieniającego wyrok Sądu Rejonowego w T. z 30.1.2008 r.,

uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Okrę-gowemu do ponownego rozpoznania w postępowaniu od-woławczym.

Z uzasadnienia faktycznego

Sąd Rejonowy w T. wyrokiem z 30.1.2008 r. skazał Andrzeja K.

za to, że:

1) w K., jako biegły lekarz medycyny sądowej, przedstawił fałszywą opinię w ten sposób, że poświadczył nieprawdę co do przepro-wadzenia sądowo-lekarskiej sekcji zwłok Artura J., a następnie sporządzone sprawozdanie przedłożył do akt sprawy Prokura-tury Rejonowej w K. – tj. za występek z art. 233 § 4 KK;

2) w dniu 21.2.2005 r. w K., w protokole oględzin i otwarcia zwłok Krystyny T., jako biegły lekarz medycyny sądowej poświadczył nieprawdę co do pobrania ze zwłok zmarłej krwi do ewentu-alnych badań toksykologicznych oraz uczestnictwa w sekcji prokuratora Jerzego K. – tj. za występek z art. 271 § 1 KK.

Po rozpoznaniu apelacji wniesionej przez obrońcę oskarżonego Sąd Okręgowy wyrokiem z 20.6.2008 r. zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że uniewinnił oskarżonego Andrzeja K. od popełnienia zarzuconych mu przestępstw z art. 233 § 4 KK i art. 271 § 1 KK.

Prawomocny wyrok Sądu Okręgowego zaskarżył w całości na niekorzyść oskarżonego Prokurator Okręgowy. Zarzucił wyrokowi

rażące naruszenie przepisów postępowania, które mogło mieć wpływ na jego treść, tj. art. 7 KPK, art. 410 KPK, art. 424 § 1 KPK w zw. z art. 458 KPK, poprzez:

– w odniesieniu do czynu z art. 233 § 4 KK – pominięcie przy ocenie dowodów i wydawaniu wyroku faktu prowadzenia w sprawie Prokuratury Rejonowej czynności w trybie art. 308 KPK, w toku których dopuszczalne jest powołanie biegłego w innej niż pisemne postanowienie formie – i zaniechanie odniesienia się do tego faktu w uzasadnieniu wyroku (…).

Z uzasadnienia prawnego

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Co do zarzutu odnoszącego się do czynu z art. 233 § 4 KK.

Z uzasadnienia zaskarżonego wyroku wynika, że Sąd Odwoławczy podzielił pogląd Sądu Rejonowego, iż opinia oskarżonego jako lekarza medycyny sądowej o stanie zwłok Artura J. była fałszy-wa w tym sensie, że została opracofałszy-wana tylko na podstawie oględzin, a nie sekcji, a więc z naruszeniem zasad obowiązują-cych przy ustalaniu przyczyn zgonu. W realiach sprawy nie było to jednak wystarczające, w przekonaniu Sądu Okręgowego, do uznania oskarżonego za sprawcę czynu zabronionego określo-nego w art. 233 § 4 KK. Sąd ten podkreślił, że odpowiedzialność karną na podstawie tego przepisu oskarżony poniósłby wtedy tylko, gdyby przedstawił opinię „jako biegły”. Jednak warunkiem wystąpienia w tej roli, w postępowaniu karnym, było powołanie go w charakterze biegłego przez organ procesowy postanowieniem, jak przewiduje to przepis art. 194 KPK. Warunek formalnego powołania oskarżonego do roli biegłego nie został spełniony, gdyż przed sporządzeniem przez niego opinii prokurator nie wy-dał takiego postanowienia. Oskarżony opracował sprawozdanie sądowo-lekarskie na ustne zlecenie prokuratora po oględzinach zwłok przeprowadzonych w prosektorium w dniu 9.7.2005 r., a postanowienie o powołaniu go w charakterze biegłego wydano znacznie później, bo w dniu 21.7.2005 r. Zdaniem Sądu Okręgowe-go sporządzone przez oskarżoneOkręgowe-go sprawozdanie sądowo-lekar-skie można traktować jedynie jako „opinię prywatną wykonaną na ustne zlecenie jednego z prokuratorów”. Reasumując swój wywód, Sąd II instancji uznał, że w zaistniałych okolicznościach

nie można uznać oskarżonego za podmiot przestępstwa z art. 233

§ 4 KK, gdyż nie był on powołany do czynności biegłego w sposób przewidziany w art. 194 KPK. Tym samym nie ma też podstaw do przypisania mu przestępstwa określonego w art. 233 § 4 KK.

W ocenie Sądu Najwyższego, po rozważeniu przytoczonych tu motywów uniewinnienia oskarżonego od zarzuconego mu przestępstwa, zarzutowi kasacji nie można odmówić słuszności.

Istotnie, nie wszystkie okoliczności mające znaczenie dla roz-strzygnięcia wziął pod uwagę Sąd Okręgowy przy podejmowaniu rozstrzygnięcia merytorycznego, czym naruszył przepis art. 410 KPK. Trafnie wytknął autor kasacji, że Sąd II instancji pominął bardzo ważką okoliczność, iż śledztwo w sprawie „ujawnienia zwłok Artura J.” wszczęto w Prokuraturze Rejonowej w K. w dniu 12.7.2005 r., ale wcześniej, tj. począwszy od 8 lipca, prowadzo-ne były czynności procesowe „w niezbędnym zakresie” w trybie art. 308 KPK, bezpośrednio po znalezieniu zwłok na polu przy transformatorze. Na podstawie tego przepisu czynności prze-prowadza się w razie potrzeby z udziałem biegłego, zwłaszcza oględziny miejsca, osoby lub rzeczy. Jeżeli zachodzi podejrzenie przestępnego spowodowania śmierci, dokonuje się oględzin zwłok na miejscu ich znalezienia, a w dalszej kolejności – otwarcia zwłok.

Z oględzin i otwarcia zwłok biegły sporządza opinię z zachowaniem wymagań art. 200 § 2 KPK (art. 209 § 1–5 KPK). W takim właśnie charakterze uczestniczył w czynnościach „niecierpiących zwłoki”

lekarz medycyny sądowej Andrzej K., wezwany przez prokuratora.

Po przeprowadzeniu oględzin zwłok w prosektorium w celu stwier-dzenia, czy zachodzi podejrzenie przestępnego spowodowania śmierci, przedstawił swoją opinię w sprawozdaniu sądowo-lekar-skim. Nie ma więc podstaw, by zgodzić się ze stanowiskiem Sądu Okręgowego, jakoby sprawozdanie to stanowiło opinię prywatną.

To prawda, że do czasu wykonania wskazanych tu czynności przez lekarza A.K. prokurator nie wydał postanowienia o powołaniu go jako biegłego, ale w żadnym stopniu nie dyskwalifikuje to pro-cesowego charakteru i skuteczności czynności oskarżonego jako biegłego, gdyż zostały one przeprowadzone w trybie przewidzia-nym w art. 308 KPK. W piśmiennictwie prawniczym przyjmuje się jako niekontrowersyjne, że w wypadkach niecierpiących zwłoki

powołanie biegłego może nastąpić w innej formie niż pisemne postanowienie, także np. w rozmowie telefonicznej, choć musi ono być w dalszym toku postępowania potwierdzone we właściwej formie (R.A. Stefański [w:] Kodeks postępowania karnego. Komen-tarz, pod red. Z. Gostyńskiego, Warszawa 2003, t. I, s. 892).

Uniewinnienie oskarżonego przez Sąd Okręgowy nastąpiło w następstwie przyjęcia nietrafnej przesłanki, jakoby w czasie opracowania opinii dotyczącej przyczyny zgonu A.J. oskarżony nie uczestniczył w postępowaniu jako biegły, a więc nie należał do kręgu podmiotów przestępstwa z art. 233 § 4 KK. Uchybienie Sądu odwoławczego miało niewątpliwy wpływ na treść zaskar-żonego wyroku. Przesądziło to o konieczności jego uchylenia w tym zakresie i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania w instancji odwoławczej (…).

1. Istota, rodzaje i zakres czynności niecierpiących zwłoki w postępowaniu karnym.

2. Powołanie biegłego w toku czynności niecierpiących zwłoki.

3. Terminy czynności w niezbędnym zakresie i skutki ich prze-kroczenia.

4. Przesłuchanie podejrzanego w toku czynności w niezbędnym zakresie.

Ad 1. Czynności niecierpiące zwłoki (dochodzenie w niezbęd-nym zakresie, dochodzenie zabezpieczające, dochodzenie wstępne, faktyczne wszczęcie postępowania przygotowawczego) dopusz-czalne są w każdej sprawie, niezależnie od tego, czy następnie bę-dzie formalnie wszczęte postępowanie przygotowawcze. Mogą być wykonywane tylko w ciągu 5 dni od dnia pierwszej tego rodzaju czynności. Przepis ten ma charakter szczególny i nie podlega inter-pretacji rozszerzającej, niezbędne jest zatem przy jego stosowaniu ścisłe przestrzeganie wszystkich wymaganych przezeń warunków i przewidzianych w nim ograniczeń¹⁰⁴. Instytucja ta jest rezultatem zderzenia się tendencji ustawodawcy podyktowanej względami pewności i bezpieczeństwa prawnego z koniecznością wynikającą z realnej sytuacji, w związku z regułami celowościowymi w zakresie

104 Zobacz: T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2001, s. 619.

skutecznej walki z przestępczością. Następuje wówczas „wyprze-dzenie” śledztwa (dochodzenia) z przyczyn faktycznych¹⁰⁵.

Warunkiem wszczęcia dochodzenia w niezbędnym zakresie jest istnienie uzasadnionego podejrzenia, że popełniono przestępstwo, bez którego wszczynać postępowania przygotowawczego nie moż-na. Dochodzenie w niezbędnym zakresie powinno trwać krótko i ograniczać się do czynności wymienionych w art. 308 KPK, gdyż inaczej zastępowałoby śledztwo lub dochodzenie właściwe.

Ad 2. Wyrok z 27.4.2009 r. dotyczy ważnego dla praktyki problemu dopuszczalności powołania biegłego w formie innej niż przewidziana w art. 194 KPK. Według Sądu Najwyższego powoła-nie biegłego w przypadkach powoła-niecierpiących zwłoki (art. 308 KPK) może nastąpić w inny sposób niż pisemne postanowienie, jed-nakże pod warunkiem, że w dalszym toku postępowania zostanie potwierdzone we właściwej formie. Jednocześnie Sąd Najwyższy bardzo ogólnie określił termin wydania formalnego postanowie-nia; ma to nastąpić w „dalszym toku postępowania”.

Wyrok uwzględnia specyfikę wykonywania czynności proce-sowych w ramach dochodzenia w niezbędnym zakresie, koniecz-ność szybkiego zabezpieczenia śladów i dowodów przestępstwa, przy uwzględnieniu warunków, w jakich przychodzi je przepro-wadzać, a więc przede wszystkim interes postępowania przygo-towawczego. W ten sposób realizowany jest jeden z podstawo-wych celów śledztwa lub dochodzenia: zebranie, zabezpieczenie i w niezbędnym zakresie utrwalenie dowodów dla sądu (art. 297

§ 1 pkt 5 KPK).Wydanie postanowienia o dopuszczeniu dowodu z opinii biegłego już po dokonaniu tej czynności przewidywał także § 41 ust. 3 zarządzenia nr 1426 Komendanta Głównego Policji z 23.12.2004 r. w sprawie metodyki wykonywania czynno-ści dochodzeniowo-śledczych przez służby policyjne wyznaczone do wykrywania przestępstw i ścigania ich sprawców¹⁰⁶.

105 Zobacz:M. Cieślak, Polska procedura karna. Podstawowe założenia teoretyczne, War-szawa 1973, s. 57; F. Prusak, Pociągnięcie podejrzanego do odpowiedzialności w procesie karnym, Warszawa 1973, s. 146.

106 Dz. Urz. KGP z 2005 r. Nr 1, poz. 1. Uchylony z dniem 1.3.2012 r. przez § 59 zarządzenia nr 109 Komendanta Głównego Policji z 15.2.2012 r. w sprawie niektórych form organizacji i ewidencji czynności dochodzeniowo-śledczych Policji oraz przechowywania przez Policję dowodów rzeczowych uzyskanych w postępowaniu karnym, Dz. Urz. KGP z 2012 r. Nr 6.

Nie można jednak pomijać gwarancyjnej funkcji postanowie-nia o powołaniu biegłego. Przedstawiony w orzeczeniu sposób powoływania biegłych jest wyjątkiem usprawiedliwionym kon-kretnymi warunkami procesowymi. W każdym innym przypadku może dojść do niebezpiecznego nadużycia takiej formy postę-powania ze strony organów procesowych, co w konsekwencji rodzi zagrożenie dla interesu prawnego stron, które nie znając treści postanowienia, będą miały utrudnioną możliwość skła-dania wniosków w przedmiocie pytań stawianych biegłemu, a także ewentualnych wniosków o wyłączenie biegłego. Mogą pojawić się także wątpliwości co do rodzaju i zakresu czynności podejmowanych przez biegłego.

Ad 3. W sprawie, której dotyczy wyrok, prokurator wydał posta-nowienie o powołaniu biegłego 12 dni po wykonaniu przez niego czynności w tym charakterze. Stanowiło to z pewnością naruszenie przepisów procesowych, bowiem czynności dochodzenia w nie-zbędnym zakresie nie mogą trwać dłużej niż 5 dni (art. 308 § 5 KPK). Uważa się nawet, że kontynuowanie dochodzenia wstępnego po przekroczeniu tego terminu powoduje, że wszystkie czynności dowodowe będą prawnie bezskuteczne¹⁰⁷. Pogląd ten nie został jednak przez autora uzasadniony i wydaje się zbyt daleko idący.

B. Szyprowski¹⁰⁸ przyznaje, że termin ten nie może być wydłużony, gdyż nie nastąpiło formalne wszczęcie postępowania, a jedynie ono może być przedłużone zgodnie z regulacją art. 310 KPK i art. 325i KPK. Takie uregulowanie odnoszące się do terminu wskazuje, że jest to termin stanowczy dla organu procesowego. W praktyce zda-rzają się wypadki przekroczenia tego terminu. Czynności wykonane po jego upływie nie są jednak bezskuteczne¹⁰⁹. Dlatego przyjmuje się, że jest to termin, którego przekroczenie może spowodować jedynie odpowiedzialność dyscyplinarną.

107 Zobacz: S. Waltoś, Proces karny…, op. cit., s. 491.

108 B. Szyprowski, Dochodzenie w niezbędnym zakresie jako faktyczne wszczęcie postę-powania przygotowawczego, Prok. i Pr. 2006, Nr 11, s. 145.

109 Zobacz: M. Kowalski, Czynności w niezbędnym zakresie w postępowaniu karnym, Prok.

i Pr. 2003, Nr 1, s. 45; R.A. Stefański [w:] J. Bratoszewski, L. Gardocki, Z. Gostyński, S.M. Przyjemski, R.A. Stefański, S. Zabłocki, Kodeks postępowania karnego, Komentarz, t. II, Warszawa 2004, s. 359; K. Boratyńska [w:] K. Boratyńska, A. Górski, A. Sakowicz, A. Ważny, Kodeks postępowania karnego, Komentarz, Warszawa 2005, s. 559.

Wszystkie czynności związane z wydaniem opinii, także w trybie art. 308 KPK, podlegać winny szczególnym rygorom prawnym. Dotyczy to także postulatu bezzwłocznego potwier-dzenia zlecenia opinii w formie pisemnego postanowienia, które powinno nastąpić nie w dowolnym terminie „w dalszym toku postępowania”, lecz jeszcze przed zakończeniem sporządzenia opinii przez biegłego lub najpóźniej w terminie określonym w art. 308 § 5 KPK¹¹⁰.

Ad 4. Artykuł 308 KPK stwarza także możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności karnej w drodze faktycznego skierowania ścigania przeciwko konkretnej osobie. W „wypadkach niecierpią-cych zwłoki”, w szczególności wtedy, gdy mogłoby to spowodo-wać zatarcie śladów lub dowodów przestępstwa, można w toku dochodzenia wstępnego przesłuchać osobę podejrzaną o popeł-nienie przestępstwa w charakterze podejrzanego przed wyda-niem postanowienia o przedstawieniu zarzutów W sprawach, w których prowadzenie śledztwa jest obowiązkowe, najpóźniej w ciągu 5 dni od dnia przesłuchania wydaje się postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo, w razie braku warunków do jego sporządzenia, umarza się postępowanie w stosunku do osoby przesłuchanej (art. 308 § 2 i 3 KPK). W dochodzeniu co do zasady wydanie postanowienia o przedstawieniu zarzutów nie jest obowiązkowe.

Sąd Najwyższy stwierdził, że okoliczność, czy w konkretnej sytuacji zachodzi „wypadek niecierpiący zwłoki” uzasadniający przesłuchanie podejrzanego bez uprzedniego wydania posta-nowienia o przedstawieniu zarzutów, jest sprawą ocenną, przy czym ocena, czy taki wypadek zachodzi, należy do organów prowadzących postępowanie przygotowawcze, które muszą brać pod uwagę m.in. możliwość wcześniejszego porozumienia się osoby, która będzie przesłuchana, ze świadkami lub innymi osobami uczestniczącymi w przestępstwie, co może grozić poro-zumieniem się tych osób i utrudnieniem w ten sposób dotarcia do prawdy¹¹¹.

110 Zobacz: A. Kiełtyka, Glosa do wyroku SN z dnia 27 kwietnia 2009 r., V KK 379/08, LEX2009.

111 Zobacz: wyr. SN z 3.5.1983 r., I KR 74/83, OSNKW 1984, Nr 3–4, poz. 35.

2.5. Sporządzenie i wydanie postanowienia