Odpowiedź na to pytanie jest wielorako uwarunkowana. Po pierwsze, aby mówić o jakimkolwiek kierunku rozwoju obszarów wiejskich w Polsce, należy mieć oparty na realistycznych założeniach program wieloletni. Obecnie takiego programu nie ma. Nie opracowało go ani MRR odpowiedzialne za rozwój regio-nalny, ani MRiRW odpowiedzialne za rozwój wsi. Być może jest to wynikiem cienkich linii demarkacyjnych przebiegających w sensie definicyjnym pomiędzy terminami wieś i region. Są to pojęcia, chociażby przestrzennie, mocno na siebie zachodzące, co jak dowodzi doświadczenie ostatnich lat, powodowało trudności interpretacyjne w obu ministerstwach ustalających linie demarkacyjne między programami unijnymi (jakie projekty i na jakich obszarach będą współfinanso-wane z poszczególnych programów).
Zarysowane w opracowaniu problemy rozwojowe polskiej wsi uzasadniają potrzebę podjęcia działań strategicznych na szczeblu rządowym. Dyskusje nad koniecznością wypracowania planistycznych dokumentów strategicznych, okre-ślających kierunki rozwoju obszarów wiejskich w Polsce są gorącym tematem od początku przemian ustrojowych. W tym czasie powstało kilka takich doku-mentów, ale nie były konsekwentnie wdrażane. Jako przykład można wskazać z dużym rozgłosem medialnym uzgodniony w 1999 roku pomiędzy stroną spo-łeczną i rządową Pakt dla wsi i rolnictwa, który nigdy nie został uruchomiony i należy do kolekcji dokumentów o szczytnych zamiarach i zerowych efektach.
W tym kontekście podjęcie w 2009 roku przez MRiRW prac nad przygotowa-niem dokumentu pt. „Kierunki rozwoju obszarów wiejskich” jest ważnym dzia-łaniem mającym zdefiniować obecne potrzeby rozwojowe, zhierarchizować
19 Zadania własne gmin z zakresu infrastruktury technicznej obejmują m.in.: budowę i utrzy-manie dróg gminnych, budowę wodociągów i zaopatrzenie w wodę, budowę kanalizacji, usuwania i oczyszczania ścieków komunalnych, budowę wysypisk i unieszkodliwiania odpa-dów komunalnych, zaopatrzenia w energię elektryczną i cieplną oraz gaz.
priorytety i opracować program likwidacji zapóźnienia cywilizacyjnego dużej części obszarów wiejskich w Polsce20.
Aktualna sytuacja społeczno-ekonomiczna polskiej wsi powoduje, że wy-pracowanie kompleksowej, długookresowej wizji rozwoju obszarów wiejskich w perspektywie 2030-2050, we współpracy z partnerami społecznymi, jest wyzwaniem epokowym21.
Rada Ministrów, przyjęła 24 listopada 2009 r. w formie uchwały Plan uporządkowania strategii rozwoju, którego celem jest przygotowanie dokumen-tów strategicznych o średnio i długookresowej perspektywie. Jedną ze strategii zawartych w Planie… jest „Strategia zrównoważonego rozwoju wsi i rolnic-twa”. Strategia ta jest ściśle związana, a nawet podporządkowana dwóm innym planowanym strategiom, a mianowicie „Krajowej strategii rozwoju regionalnego – Regiony-miasta-obszary wiejskie” oraz „Strategii innowacyjności i efek-tywności gospodarki”22.
Wymienione w Uchwale Rządu dokumenty powinny być przygotowane tak szybko, aby mogły być wykorzystane w toczącej się na forum Unii Europej-skiej dyskusji nad przyszłym kształtem instrumentarium oraz budżetu WPR i innych polityk wspierających rozwój obszarów wiejskich, jeszcze przed polską Prezydencją w Radzie.
Konieczne jest odejście od sektorowego postrzegania problemów wsi, głównie przez pryzmat rolnictwa. Podstawą strategii rozwoju polskiej wsi musi stać się nowy paradygmat – możliwie wszechstronny rozwój ekonomiczny i podejście terytorialne. Rozwijanie pozarolniczych funkcji wsi i rolnictwa, z rów-noczesnym poszanowaniem środowiska naturalnego oraz harmonijne powiąza-nie dwóch priorytetów – społeczpowiąza-nie zrównoważonego rozwoju i podnoszenia konkurencyjności obszarów wiejskich – staje się niezbędne, aby sprostać ekono-micznym, społecznym i środowiskowym wyzwaniom rozwojowym.
20 Dokument został przyjęty przez kierownictwo MRiRW w styczniu 2010 roku, a następnie skierowany do konsultacji społecznych.
21 Problem ten od wielu już lat był poruszany w wielu opracowaniach naukowych, jak np.:
L. Kolarska-Bobińska, A. Rosner, J. Wilkin (red.), Przyszłość wsi polskiej. Wizje, strategie, koncepcje, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2001; J. Wilkin (red.), Polska wieś 2025.
Wizja rozwoju, Fundusz Współpracy, Warszawa 2005.
22 Plan uporządkowania strategii rozwoju, dokument przyjęty 24 listopada 2009 r. przez Radę Ministrów, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, styczeń 2010 r. Uzupełnieniem tego dokumentu jest projekt z dnia 2 lutego 2010 r. przygotowany przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, pt. Wytyczne do opracowania strategii rozwoju wskazanych w Planie
uporząd-Rozwój rolnictwa i utrzymanie żywotności ekonomicznej gospodarstw rolnych nie są możliwe bez społeczno-gospodarczego rozwoju wsi. Wyludnianie się i upadek miejscowości wiejskich prowadzi na ogół także do upadku rolnic-twa. W tej sytuacji konieczne jest odpowiednie powiązanie polityki rolnej z po-lityką wspierania rozwoju wsi i popo-lityką spójności.
Mieszkańcy wsi coraz lepiej rozumieją potrzebę podejmowania wspól-nych działań. Niestety proces ten postępuje dość wolno i łączy się z brakiem chęci bezpośredniego uczestnictwa we wspólnych przedsięwzięciach, co wynika z niskiego poziomu poczucia wspólnoty mieszkańców wsi. Dobrym przykładem podejmowania tego typu działań jest rozwijająca się sieć Lokalnych Grup Dzia-łania (LGD), powstających przy wsparciu z programu Leader +. Bogate do-świadczenia, pozytywne jak też negatywne pozwalają sądzić, że program ma duże szanse na aktywizację społeczności lokalnych. Może on przynieść nie tylko efekty ekonomiczne, społeczne i środowiskowe, a co chyba jeszcze ważniejsze, utworzyć warunki do konsolidacji społeczności lokalnych wokół żywotnych problemów małych i nieco większych ojczyzn23.
Doświadczenia programu LEADER wyraźnie wskazują, że przy pobu-dzeniu aktywności społeczności lokalnych możliwe jest realizowanie różnego rodzaju strategii i projektów z nich wynikających, które jeszcze do niedawna w powszechnym odczuciu były niemożliwe do zrealizowania. Przykładem takiej metamorfozy obszaru zapóźnionego w rozwoju może być gmina Debrzno w wo-jewództwie pomorskim24.
Ten i inne przykłady wskazują, że przyjęcie polaryzacyjno-dyfuzyjnej, zwanej też metropolitarną, strategii rozwoju kraju może być niekorzystne dla sieci osadniczej na obszarach wiejskich. Zamiast społecznie zrównoważonego rozwoju kraju, zwiększeniu ulegnie polaryzacja i dwubiegunowość. Wówczas obszary problemowe staną się jeszcze większym problemem, obszary depopula-cji ulegną jeszcze większemu wyludnieniu, a duże miasta pełniące funkcje cen-trów rozwoju nie będą w stanie wchłonąć strumienia migrantów ze wsi i zapew-nić im warunków bytowania.
23 K. Wasielewski (red.), Tworzenie partnerstw lokalnych i ich sieci na obszarach wiejskich.
Doświadczenia z funkcjonowania programu LEADER w Polsce w latach 2004-2009, Wyższa Szkoła Gospodarki, Bydgoszcz 2009.
24 Ten i podobne przypadki zostały bogato opisane w następujących publikacjach Fundacji Programów Pomocy dla Rolnictwa: Realizacja pilotażowego Programu Leader+ w Polsce, FAPA, Warszawa 2007; Leader. Budowanie potencjału społecznego, FAPA, Warszawa 2008;
Leader szansą dla polskiej wsi, FAPA, Warszawa 2008.
Obszary wiejskie w Polsce dysponują ogromnym, ciągle niedostatecznie wykorzystywanym, potencjałem społecznym i gospodarczym. Atutem obszarów wiejskich w Polsce jest ich różnorodność przyrodnicza i walory kulturowe, które mogą stać się również mocną stroną w rozwijaniu różnego rodzaju przedsię-biorczości. Dla zachowania ich żywotności oraz zapewnienia systematycznego zwiększania spójności społecznej i ekonomicznej, zasadnicze znaczenie będzie miało systemowe wspieranie działań pogłębiających dywersyfikację działalności gospodarczej, jak również zapewniających szeroki dostęp do usług socjalnych oraz sieci transportowych i telekomunikacyjnych. Jednym z najważniejszych czynników rozwoju obszarów wiejskich staje się, jak już wcześniej zaznaczano, rozwijanie pozarolniczych funkcji wsi i rolnictwa oraz wspieranie różnorodnej przedsiębiorczości.
Szanse rozwojowe polskiej wsi i rolnictwa są postrzegane głównie poprzez wielkość środków finansowych zagwarantowanych w programach unijnych, zarządzanych przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi. W latach 2004-2006 Sektorowy Program Operacyjny „Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywno-ściowego oraz rozwój obszarów wiejskich” i Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich 2004-2006 dysponowały łącznie środkami publicznymi (unijnymi i krajowymi) w wysokości około 1,8 mld euro rocznie. W latach 2007-2013 średnioroczne wsparcie wsi i rolnictwa publicznymi środkami, znajdującymi się w PROW 2007-2013, wynosi blisko 2,5 mld euro. W bieżącym okresie programowania średnio rocznie będzie wpływało na tereny wiejskie blisko 40% środków więcej niż w latach 2004-200625. W rachunku tym pominięto programy zarządzane przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego.
Tymczasem problematyka rozwoju obszarów wiejskich znalazła także odzwierciedlenie w pozarolniczych programach operacyjnych, w formie działań wspierających bezpośrednio lub pośrednio projekty związane z rozwojem obsza-rów wiejskich. Największa łączna alokacja środków na takie projekty znajduje się w Regionalnych Programach Operacyjnych (RPO), zarządzanych i wdraża-nych przez urzędy marszałkowskie. W szesnastu RPO zarezerwowano łącznie na wsparcie regionów wiejskich 5,3 mld euro, natomiast w Programie Operacyj-nym Kapitał Ludzki 1,85 mld euro.
25 Ze względu na wahania kursu walutowego złoty–euro ścisłe określenie kwoty w złotych
W tym okresie systematycznie wzrastały płatności bezpośrednie, osiąga-jąc w 2010 roku maksymalny poziom, wynegocjowany w Kopenhadze i zapisany w Traktacie Akcesyjnym26.
Jak więc widać z przytoczonych danych, rola środków unijnych w ogól-nych publiczogól-nych wydatkach „rologól-nych” na wsparcie wsi i rolnictwa wzrasta w kolejnych latach (tab. 4). Udział ten byłby jeszcze większy, gdyby z kategorii
„rolnictwo” wyłączyć nakłady finansowe z budżetu krajowego na KRUS, który ma charakter społeczno-socjalny, oraz doliczyć środki bezpośrednio i pośrednio wpływające na rozwój wsi, wydatkowane z programów pozarolniczych.
Tabela 4. Znaczenie środków UE w ogólnych wydatkach publicznych na wsparcie wsi i rolnictwa w Polsce w latach 2004-2009 (w procentach)
Wyszczególnienie 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Udział środków UE w wydatkach z budżetu
krajowego powiększonych o środki KRUS 25,1 38,2 46,8 36,6 35,4 44,7 Udział środków UE w wydatkach obejmujących:
wydatki z budżetu krajowego, środki KRUS
oraz środki UE 20,1 27,6 31,9 26,8 26,2 30,9
Źródło: zestawienie własne na podstawie ekspertyzy pt. Przepływy finansowe pomiędzy Pol-ską a Unią EuropejPol-ską w ramach Wspólnej Polityki Rolnej na tle wyników ekonomicznych rolnictwa, wykonanej przez zespół w składzie: A. Czyżewski, A. Poczta-Wajda, A. Sapa dla Rady ds. Rolnictwa i Wsi przy Prezydencie RP, Warszawa 2010.
Przedstawione dane wyraźnie wykazują, że tak ogromny wysiłek finan-sowy przekracza możliwości wyłącznie budżetu krajowego. Stąd wynegocjowa-nie jak najlepszego dla Polski budżetu unijnego na lata 2013-2020 powinno być naczelnym zadaniem naszych polityków.