Rolnictwo na przestrzeni wieków zawsze w istotny sposób wpływało na środowisko przyrodnicze (rys. 1). Związki te mają charakter dwustronny: zasoby środowiska determinują wielkość i kierunki produkcji rolniczej a gospodarka rolna zmienia zastane ekosystemy, kształtuje krajobraz i wpływa na poszczególne składniki przyrody.
Rysunek 1. Wpływ rolnictwa na jakość zasobów i walorów środowiska w Polsce w ujęciu historycznym
Jakość zasobów środowiska
1 2 3 4 5 6 7
1. Pierwotny ekosystem (lasy, bagna itp.) 2. Zmiana użytkowania na rolnicze
3. Kształtowanie się nowej równowagi a) 4. Agroekosystem tradycyjny (dwu-, trójpolówka, płodozmian) b) 5. Powojenna intensyfikacja (melioracje, chemia rolna, środki plonotwórcze)
6. Transformacja gospodarcza (wymuszona ekstensyfikacja) – 1990-2004
7. Integracja z UE: c)
a) ekologizacja (program rolnośrodowiskowy; od 2009 r. – cross-compliance) b) utrzymanie status quo (płatności bezpośrednie; płatności ONW)
c) ponowna intensyfikacja (dostęp do środków unijnych, poprawa relacji cenowych)
Czas (t)
Źródło: opracowanie własne.
Wprawdzie pierwotne ekosystemy, takie jak w naszej szerokości geogra-ficznej lasy i bagna, po objęciu ich użytkowaniem rolniczym radykalnie zmieniły swoje biologiczne oblicze, lecz dość szybko ustaliła się nowa równowaga śro-dowiskowa, która dzięki tradycyjnym formom gospodarowania utrzymała się w Polsce do lat 50. XX wieku. Trudno jest ocenić, czy skład gatunkowy roślin i zwierząt charakterystyczny dla nowych, ukształtowanych przez rolnictwo sie-dlisk w pełni zastąpił wcześniejsze bogactwo przyrodnicze. Niemniej obecnie uznaje się, że ekstensywnie użytkowane agroekosystemy, których nie pozostało już zbyt wiele w państwach UE, są bardzo cenne z punktu widzenia ich różno-rodności biologicznej i warte zachowania. Naruszenie równowagi i obniżenie jakości zasobów środowiskowych przyniosła w Polsce powojenna intensyfikacja gospodarki rolnej, w postaci melioracji dużych obszarów oraz wprowadzenia do
w okresie transformacji gospodarczej, ale pojawiło się nowe zagrożenie – zanie-chanie produkcji rolniczej, która na terenach marginalnych w warunkach eksten-sywnego gospodarowania stała się nieopłacalna.
Integracja z Unią Europejską wpłynęła na relacje rolnictwo–środowisko wielokierunkowo:
1. Uruchomienie programu rolnośrodowiskowego, a później częściowe wprowa-dzenie zasad zgodności środowiskowej, stworzyło ekonomiczne bodźce do ekologizacji rolniczego użytkowania gruntów i ich ochrony. Ocena jest zde-cydowanie pozytywna, gdyż działania te doprowadziły do bezkonfliktowego współistnienia funkcji ochronnej i funkcji rolniczej.
2. Płatności bezpośrednie i płatności ONW skłoniły do ponownego rolniczego zagospodarowania odłogów i ugorów oraz osłabiły tendencje do porzucania pracy na roli, utrwalając jednocześnie rozdrobnioną strukturę agrarną. Trudno tu o jednoznaczną ocenę skutków, z uwagi na różne kierunki tego zagospoda-rowania, w tym także intensyfikację produkcji.
3. Dzięki dostępowi do unijnych funduszy rolnych i poprawie relacji cenowych, poważnie osłabły ekonomiczne bariery intensyfikacji, co w przypadku zwłaszcza większych gospodarstw spowodowało ponowną intensyfikację produkcji. Z punktu widzenia realizacji funkcji ochronnej zjawisko to należy ocenić negatywnie.
Obecnie zachowanie różnorodności biologicznej oraz tradycyjnego krajo-brazu rolniczego nadal związane jest w znacznym stopniu z ekstensywną gospo-darką rolną. Jednak taki sposób gospodarowania jest ekonomicznie nieopłacalny.
W zależności od regionu kraju i typu użytków zielonych, bogactwu przyrodni-czemu na obszarach wiejskich zagraża albo intensyfikacja gospodarowania, albo całkowite zaniechanie produkcji rolniczej.
Ważnym aspektem objęcia polskiego rolnictwa instrumentarium WPR jest możliwość realizacji programu rolnośrodowiskowego, m.in. w wyniku dopłat uzupełniających do niskonakładowej, proekologicznej gospodarki rolnej. Efekty realizacji tego programu można rozpatrywać w trzech płaszczyznach: przyrod-niczej, ekonomicznej i społecznej, co wyraźnie podkreśla jego zrównoważony charakter. Korzyści przyrodnicze wynikają z dostosowania metod i warunków produkcji rolnej do wysokich wymogów ochrony siedlisk i gatunków. Rolnik prowadzący działalność na gruntach o wysokich walorach przyrodniczych, gospo-darując w sposób przyjazny dla środowiska, przyczynia się do ochrony środowi-ska przyrodniczego i jego różnorodności biologicznej. Korzyści ekonomiczne
w skali mikro, to przede wszystkim dodatkowe źródło dochodów dla rolników świadczących usługi na rzecz środowiska, zaś w skali makro – atrakcyjniejsze środowisko zwiększające możliwości jego pozarolniczego wykorzystania (np. na potrzeby turystyki wiejskiej). Korzyści społeczne wiążą się zarówno z większą legitymizacją finansowego wsparcia rolnictwa, podniesieniem świadomości eko-logicznej producentów rolnych, jak i z podtrzymaniem żywotności często peryfe-ryjnie położonych obszarów wiejskich o wysokich walorach przyrodniczych.
Współcześnie środowisko przyrodnicze na obszarach wiejskich podlega bardzo zróżnicowanej presji powodowanej z jednej strony intensyfikacją pro-dukcji rolnej, z drugiej zaś – zaniechaniem użytkowania gruntów rolnych, co w obydwu przypadkach prowadzi do utraty biologicznego zróżnicowania i walo-rów krajobrazowych. Najczęściej i najwyraźniej widoczne są negatywne interak-cje, wynikające z nieuwzględniania powiązań intensywnych technologii produk-cji rolnej z mechanizmami funkcjonowania ekosystemów. Przejawiają się one m.in. w: upraszczaniu płodozmianów, zwiększaniu powierzchni monokultur, eliminacji drobnych biotopów, tj. zakrzaczeń śródpolnych, oczek wodnych, a także (choć w coraz mniejszym stopniu) nadmiernym, nieuzasadnionym tech-nologicznie, zużyciem nawozów mineralnych i organicznych oraz środków ochrony roślin, bądź błędami w ich stosowaniu. Zagrożeniem bogactwa przy-rodniczego obszarów wiejskich ze strony rolnictwa jest paradoksalnie także opuszczanie użytków rolnych. Rezygnacja z uprawy ziemi nie powoduje bowiem automatycznego, samoistnego odtworzenia pierwotnych układów przyrodniczych.
Wcześniejsza długotrwała ingerencja człowieka w ekosystemy trwale zmieniła bowiem ich charakter i kontynuacja ekstensywnej gospodarki rolnej staje się niezbędnym środkiem do zachowania wartościowych elementów środowiska.
Oddziaływanie rolnictwa na środowisko ma również charakter pozytywny.
Rolnictwo ekstensywne wspierane polityką rolną Unii Europejskiej (program rolnośrodowiskowy), respektujące biologiczne współzależności, w niewielkim stopniu ingeruje w procesy przyrodnicze i sprzyja zachowaniu równowagi środo-wiskowej. Ten typ rolnictwa, zacofany z punktu widzenia industrialnego para-dygmatu rozwoju gospodarki rolnej, współcześnie staje się odpowiedzią na więk-szość wymienionych problemów.
Przykładem zróżnicowanych reakcji na unijne bodźce mogą być zacho-wania i decyzje właścicieli gospodarstw rolnych Doliny Biebrzy (woj. podlaskie), które z punktu widzenia oddziaływania na środowisko przyrodnicze można podzielić na 3 grupy:
1) gospodarstwa średnie korzystające z programu rolnośrodowiskowego – pozy-tywny wpływ na środowisko, gdyż ponownie użytkuje się grunty opuszczone i to zgodnie z wymogami ochrony środowiska;
2) gospodarstwa małe i średnie nie korzystające z programu rolnośrodowisko-wego, ponownie użytkujące grunty opuszczone ze względu na płatności bez-pośrednie – dwutorowy wpływ na środowisko: pozytywny, gdy utrzymuje się ekstensywny charakter produkcji rolnej; negatywny, gdy następuje intensyfi-kacja, co zdarza się często, gdy użytki rolne wydzierżawia się większym gospodarstwom prowadzącym towarową produkcję, np. mleka;
3) gospodarstwa duże (towarowe) na ogół nie uczestniczące w programie rolno-środowiskowym – negatywny wpływ na środowisko; wprawdzie grunty są ponownie użytkowane, ale znacznie intensywniej.
3. Cele i instrumenty polityki rolnej 2004-2013 w zakresie środowiska