Skupiając się na problemach rozwoju polskiej wsi, można sformułować następujące uwagi i wnioski.
1. Kontynuowanie sektorowej polityki rolnej i rozwoju obszarów wiejskich, skupionej przede wszystkim na wsparciu rynkowym i dochodowym rolnic-twa nie przyniesie spodziewanych efektów w sferze rozwoju wsi, pomimo dysponowania ogromnymi, nieosiągalnymi przed akcesją środkami wsparcia.
Przyspieszenie rozwoju obszarów wiejskich wymaga nowego podejścia.
2. Niezbędne jest przygotowanie długookresowej strategii rozwoju obsza-rów wiejskich, wypracowanej we współdziałaniu z partnerami społecz-nymi i beneficjentami przemian. Strategia powinna zawierać propozycje działań operacyjnych.
31 J. Wilkin, Ewolucja społeczno-ekonomicznych podstaw legitymizacji Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej, [w:] M. Drygas, A. Rosner (red.), Polska wieś i rolnictwo w Unii Europejskiej. Dylematy i kierunki przemian, IRWiR PAN, Warszawa 2008.
3. Obszary wiejskie w Polsce dysponują ogromnym, ciągle niewykorzysta-nym w dostateczniewykorzysta-nym stopniu, potencjałem społeczniewykorzysta-nym i gospodarczym.
Atutem obszarów wiejskich w Polsce jest ich różnorodność przyrodnicza i walory kulturowe, które mogą stać się również mocną stroną w rozwijaniu różnego rodzaju przedsięwzięć. Dla zachowania żywotności obszarów wiejskich zasadnicze znaczenie będzie miało systemowe wspieranie działań dywersyfikujących działalność gospodarczą i zapewniających łatwy dostęp do usług socjalnych oraz sieci transportowych i telekomunikacyjnych.
W tym kontekście istotnymi czynnikami rozwoju obszarów wiejskich staje się obecnie przyspieszenie rozwoju funkcji pozarolniczych wsi i rolnictwa oraz wspieranie przedsiębiorczości, a tym samym poszerzanie pozarolni-czego rynku pracy.
4. W rozwiązywaniu problemów rozwoju terytorialnego szczególną rolę po-winny spełniać małe i średnie miasta. Są one ośrodkami zapobiegającymi depopulacji i podtrzymującymi żywotność społeczno-ekonomiczną obszarów wiejskich, w szczególności obszarów peryferyjnych. W Polsce przykładem negatywnych zmian demograficznych są tereny intensywnego wyludniania we wschodniej części kraju.
5. Konieczność zmiany dotychczasowego podejścia do krajowej polityki roz-woju obszarów wiejskich oznacza również, że niezbędne jest położenie znacznie większego nacisku niż dotychczas na wspieranie aktywności spo-łeczności lokalnych, w tym zamieszkujących miasteczka i małe miasta.
Niewielkie ośrodki miejskie, znajdujące się poza zasięgiem dużych aglome-racji są predestynowane do pełnienia roli lokalnych centrów rozwoju.
6. Ważną rolę w rozwoju obszarów wiejskich mogą spełniać instytucje poza-rządowe. Świadczą o tym efekty działań podejmowanych przez kilkaset Lokalnych Grup Działania (LGD) w ramach Pilotażowego Programu Leader+.
7. Konieczne jest zharmonizowanie dwóch priorytetów – społecznie zrówno-ważonego rozwoju i podnoszenia konkurencyjności obszarów wiejskich, w tym także konkurencyjności rolnictwa.
8. Wieś i rolnictwo w Polsce i w większości nowych krajów członkowskich wymaga przez kilkanaście lat wsparcia w podobnych rozmiarach jak do-tychczas, celem likwidacji luki cywilizacyjnej, kontynuacji procesów modernizacji i restrukturyzacji sektora rolnego oraz umacniania jego pozycji konkurencyjnej na rynkach globalnych.
9. W związku z tzw. nowymi wyzwaniami stojącymi przed sektorem rolnym w UE konieczne może okazać się nawet zwiększenie wsparcia.
10. Tempo rozwoju obszarów wiejskich, w tym rolnictwa jest w coraz więk-szym stopniu determinowane wielkością wsparcia z funduszy unijnych.
Interesem Polski jest utrzymanie obecnego, wspólnotowego charakteru WPR.
Dotychczasowe doświadczenia wykazują, że WPR zapewniała zachowanie konkurencyjnej pozycji rolnictwa unijnego na globalnych rynkach rolnych.
Planowane reformy muszą zapewnić efektywniejsze wykorzystywanie funduszy publicznych.
11. Przygotowując reformę wspólnego budżetu Komisja Europejska postrzega kwestie finansowe z globalnego punktu widzenia, w kontekście społeczno- -ekonomicznym i środowiskowym, uwzględniając cele wynikające z dys-kutowanej obecnie Strategii dla UE do 2020 roku, stanowiącej kontynuację Strategii Lizbońskiej.
12. Polska powinna zabiegać o utrzymanie w latach 2014-2020 strukturalnego wsparcia finansowego UE dla wsi i rolnictwa na poziomie nie mniejszym niż dotychczas.
13. Renacjonalizacja WPR jest nie do zaakceptowania dla większości nowych państw członkowskich, gdyż przyczyni się zapewne do zwiększenia różnic rozwojowych między starymi i nowymi krajami członkowskimi.
14. Dyskusji nad nowym kształtem WPR musi towarzyszyć dyskusja o sposo-bach koordynacji i integracji innych polityk Unii Europejskiej, wspierają-cych rolnictwo i rozwój obszarów wiejskich. Koordynacja powinna obej-mować takie kwestie, jak: ochrona najważniejszych zasobów – ziemi, wody, lasów i innych dóbr przyrody, a także zapewnienie żywotności ekonomicz-nej obszarów wiejskich.
Literatura
1. Bański J., Czapiewski K., Obszary o znaczącym endogenicznym potencjale rozwojowym, [w:] J. Bański (red.), Analiza zróżnicowania i perspektyw roz-woju obszarów wiejskich w Polsce do 2015 roku, „Studia Obszarów Wiej-skich”, t. 16, PTG i IGiPZ, Warszawa 2009.
2. Cooper T., Hart K., Baldock D., Provision on Public Goods through Agri-culture in the European Union, Institute for European Environmental Policy, December 2009.
3. Czyżewski A., Poczta A., Dynamika wydatków budżetowych na sektor rolno- -żywnościowy w Polsce po wstąpieniu do UE, „Roczniki Naukowe SERiA”
2007, t. IX, z. 4.
4. Domalewski J., Edukacja jako czynnik (de)stygmatyzacji młodzieży wiejskiej, maszynopis, IRWiR PAN, Warszawa 2009.
5. Dzun W., Duże gospodarstwa rolne przed i po wejściu do UE, [w:] M. Drygas, A. Rosner (red.), Polska wieś i rolnictwo w Unii Europejskiej. Dylematy i kierunki przemian, IRWiR PAN, Warszawa 2008.
6. Fedyszak-Radziejowska B., Ekonomiczne a psychologiczne uwarunkowania nastrojów i opinii rolników w pięć lat po akcesji, maszynopis, IRWiR PAN, Warszawa 2009.
7. Fedyszak-Radziejowska B., Psychospołeczny wymiar zmian na polskiej wsi, [w:] M. Drygas, A. Rosner (red.), Polska wieś i rolnictwo w Unii Europej-skiej. Dylematy i kierunki przemian, IRWiR PAN, Warszawa 2008.
8. Frenkel I., Przemiany demograficzne i aktywność ekonomiczna ludności wiejskiej w pierwszych latach XXI wieku, [w:] M. Drygas, A. Rosner (red.), Polska wieś i rolnictwo w Unii Europejskiej. Dylematy i kierunki przemian, IRWiR PAN, Warszawa 2008.
9. Giza-Poleszczuk A., Marody M., Rychard A., Strategia i system. Polacy w ob-liczu zmiany społecznej, IFiS PAN, Warszawa 2000.
10. Informacja o stanie infrastruktury technicznej wsi na koniec 2007 roku, MRiRW, Warszawa, grudzień 2008.
11. Jak nam się żyje?, Raport CBOS, 2007, nr 26.
12. Kamiński R., Aktywność społeczności wiejskich. Lokalne inicjatywy orga-nizacji samorządowych, IRWiR PAN, Warszawa 2008.
13. Kolarska-Bobińska L., Rosner A., Wilkin J. (red.), Przyszłość wsi polskiej.
Wizje, strategie, koncepcje, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2001.
14. Leader. Budowanie potencjału społecznego, FAPA, Warszawa 2008.
15. Leader szansą dla polskiej wsi, FAPA, Warszawa 2008.
16. Piskorz W., Rola polityk wspólnotowych w rozwoju obszarów wiejskich, referat wygłoszony na Międzynarodowej Konferencji pt. „Rolnictwo i ob-szary wiejskie – 5 lat po akcesji Polski do Unii Europejskiej”, MRiRW, Warszawa 28-29 kwietnia 2009 r.
17. Plan uporządkowania strategii rozwoju, dokument przyjęty 24 listopada 2009 r. przez Radę Ministrów, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, War-szawa, styczeń 2010 r.
18. Poczta W., Wpływ integracji Polski z UE na sytuację ekonomiczną sektora rolnego w latach 2004-2006, „Wieś i Rolnictwo” 2008, nr 1(138).
19. Polska wieś i rolnictwo 2009, MRiRW, Warszawa 2009.
20. Przepływy finansowe pomiędzy Polską a Unią Europejską w ramach Wspól-nej Polityki RolWspól-nej na tle wyników ekonomicznych rolnictwa, ekspertyza wykonana przez zespół w składzie: A. Czyżewski, A. Poczta-Wajda, A. Sapa dla Rady ds. Rolnictwa i Wsi przy Prezydencie RP, Warszawa 2010.
21. Public Goods and Public Intervention. Overview of RDP Screening Exercise and Member State Survey. Thematic Working Group 3, European Network for Rural Development, December 2009.
22. Realizacja pilotażowego Programu Leader + w Polsce, FAPA, Warszawa 2007.
23. Reforming the budget, changing Europe. A public consultation paper in view of the 2008/2009 budget review, Communication from the Commission, SEC(2007) 1188 final.
24. Rise Task Force on Public Goods from Private Land, Directed by A. Buckwell, December 2009.
25. Rosner A., Przestrzenne zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczno- -gospodarczego obszarów wiejskich w Polsce, [w:] M. Drygas, A. Rosner (red.), Polska wieś i rolnictwo w Unii Europejskiej. Dylematy i kierunki przemian, IRWiR PAN, Warszawa 2008.
26. Szafraniec K., Młodzież wiejska na różnych szczeblach edukacji – charaktery-styki społeczne i osobowościowe, maszynopis, IRWiR PAN, Warszawa 2009.
27. Wasielewski K., Dostępność studiów wyższych dla młodzieży wiejskiej, [w:] M. Drygas, A. Rosner (red.), Polska wieś i rolnictwo w Unii Europej-skiej. Dylematy i kierunki przemian, IRWiR PAN, Warszawa 2008.
28. Wasielewski K. (red.), Tworzenie partnerstw lokalnych i ich sieci na obsza-rach wiejskich. Doświadczenia z funkcjonowania programu LEADER w Pol-sce w latach 2004-2009, Wyższa Szkoła Gospodarki, Bydgoszcz 2009.
29. Wilkin J., Ewolucja społeczno-ekonomicznych podstaw legitymizacji Wspól-nej Polityki RolWspól-nej Unii Europejskiej, [w:] M. Drygas, A. Rosner (red.), Polska wieś i rolnictwo w Unii Europejskiej. Dylematy i kierunki przemian, IRWiR PAN, Warszawa 2008.
30. Wilkin J. (red.), Polska wieś 2025. Wizja rozwoju, Fundusz Współpracy, Warszawa 2005.
31. Wytyczne do opracowania strategii rozwoju wskazanych w Planie uporząd-kowania strategii rozwoju – zakres i struktura, Ministerstwo Rozwoju Re-gionalnego, projekt z dnia 2 lutego 2010 r.
32. Zawalińska K., Instrumenty i efekty wsparcia Unii Europejskiej dla regional-nego rozwoju obszarów wiejskich w Polsce, IRWiR PAN, Warszawa 2009.
33. Zegar J., Z czego żyje polska wieś?, [w:] J. Wilkin, I. Nurzyńska (red.), Polska wieś 2008. Raport o stanie wsi, Fundacja na Rzecz Rozwoju Pol-skiego Rolnictwa, Warszawa 2008.
prof. dr hab. Wojciech Ziętara SGGW, Warszawa
Charakterystyka zmian struktur produkcyjno-ekonomicznych polskich gospodarstw rolnych w najbliższych latach
1. Wprowadzenie
Przewidywanie zmian strukturalnych w rolnictwie należy do zagadnień trudnych. Ryzyko popełnienia błędu zwiększa się w miarę wydłużania horyzontu prognozy; najtrudniej prognozować zmiany w okresie długim, w którym wystę-pują zmiany pokoleniowe. Rolnictwo stanowi ważny element gospodarki kraju, ściśle z nią związany wieloma współzależnościami o bardzo różnej sile oddzia-ływania. Z tego względu zmian w rolnictwie nie można rozpatrywać bez uwzględniania zmian w całej gospodarce.
Ekonomiści rolni są zgodni, że struktura gospodarstw w rolnictwie polskim jest bardzo niekorzystna1. Ilościowo dominują gospodarstwa o powierzchni 1-5 ha.
W 2007 roku ich udział w ogólnej liczbie gospodarstw indywidualnych wynosił 57,5%. Drugą najliczniejszą grupą były gospodarstwa o powierzchni 5-20 ha;
stanowiły one 35,6% ogólnej liczby gospodarstw2. Gospodarstwa tych grup obszarowych poza specjalistycznymi nie spełniają wymogów gospodarstwa pary-tetowego, tzn. nie zapewniają ich użytkownikom dochodów porównywalnych z osiąganymi przez pracujących w działach pozarolniczych (w przeliczeniu na jednego pełnozatrudnionego). Udział gospodarstw tych grup w całkowitej liczbie gospodarstw indywidualnych wynosi około 93%, a gospodarstw o powierzchni powyżej 20 ha – zaledwie 7%. Gospodarstwa powyżej 20 ha użytkowały około 45% użytków rolnych. Oprócz gospodarstw indywidualnych występują podmioty o innych formach prawnych, takich jak: spółdzielnie i spółki osobowe oraz
1 Por. W. Poczta, Wpływ integracji z UE na sytuację strukturalną, produkcyjną i ekonomiczną polskiego rolnictwa, [w:] R. Urban (red.), Stan polskiej gospodarki żywnościowej po przystą-pieniu do Unii Europejskiej. Raport 6 (synteza), seria Program Wieloletni 2005-2009, nr 145, IERiGŻ-PIB, Warszawa 2009, s. 9-47; W. Ziętara, Stan dostosowań polskiego rolnictwa do integracji z Unią Europejską, [w:] R. Urban (red.), Stan polskiej gospodarki żywnościowej po przystąpieniu do Unii Europejskiej. Raport 6 (synteza), seria Program Wieloletni 2005-2009, nr 145, IERiGŻ-PIB, Warszawa 2009, s. 48-74.
2 Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2007 r., GUS, Warszawa 2008.
tałowe. Niezależnie od sektora prywatnego w rolnictwie występuje także sektor uspołeczniony, który w 2007 roku użytkował 569,6 tys. ha, tj. 3,6% całkowitej powierzchni użytków rolnych w Polsce3.