GDZIE DOM NASZ

Tatarzy krymscy to naród posługujący się językiem grupy tureckiej, niekiedy definiowany jako turecka grupa etniczna. Zdecydowana większość identyfikuje się z islamem sunnickim odłamu hanafickiego. Dokładna populacja Tatarów nie jest możliwa do określenia, gdyż rozmaite źródła podają liczby pomiędzy 250 tysiącami

238 Raport na temat Obywateli Ukrainy (wg stanu na 14.05.2017), http://pol-ukr-krakow.com/raport-na-temat-obywateli-ukrainy-wg-stanu-na-dzien-14-05-2017, [dostęp z dnia: 19.06.2017].

157

a 6 milionami. Rozbieżności te wynikają z braku klarownego określenia czy Tatarami krymskimi są jedynie osoby rzeczywiście zamieszkujące Krym, czy także liczna diaspora przebywająca w Turcji i Uzbekistanie²³⁹. Aż do XIX wieku stanowili większość populacji Krymu, obszaru, który uważają za swoją ojczyznę. Tatarzy krymscy posiadali swoją państwowość – Chanat Krymski, który istniał od drugiej połowy XV wieku do 1783 roku, kiedy to został anektowany przez Rosję. Przez większość czasu Tatarzy funkcjonowali w ramach wielkich imperiów, najpierw tureckiego, następnie rosyjskiego. Na początku XX wieku, w wyniku gwałtownych przemian politycznych w Rosji, pojawiła się możliwość powołania własnego bytu państwowego.

Zaraz po przyłączeniu Krymu do Rosji na Tatarów spadły represje, w efekcie których nastąpiła w XIX wieku masowa emigracja społeczności krymskotatarskiej.

Rosja dążyła do ekspansji terytorialnej i rusyfikacji ludności, utrudniając rozwój krymskotatarskiej kultury, działalność religijną i oświatową. Od tego czasu populacja tatarska na Krymie stopniowo malała i już nigdy nie stanowiła większości na tym obszarze. Sytuacja zmieniła się wraz gwałtownymi przemianami, jakie rozpoczęły się w Rosji po wybuchu rewolucji październikowej jesienią 1917 roku. Wówczas w grudniu 1917 roku została ogłoszona Demokratyczna Republika Krymu, która istniała do wiosny 1918 roku, gdy półwyspowi zagrozili bolszewicy. Ich rządy odznaczyły się terrorem wobec społeczności tatarskiej, której członkowie byli rozstrzeliwani. Chwilowa zmiana w polityce bolszewików względem Tatarów nastąpiła po proklamowaniu w październiku 1921 roku Krymskiej Autonomicznej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (KASRR) i uchwaleniu nowej konstytucji.

Mimo, że funkcjonowała ona do 1945 roku, to faktycznie po 1928 roku rozpoczęły się represje.

Mimo podjętych w latach 20. XX wieku prób odbudowania państwowości, Tatarom nie udało się stworzyć instytucji, które oparły by się bolszewikom. W czasach komunizmu na półwyspie zachodziły procesy analogiczne jak w całym Związku

239 M. Zidkova, H. Melichar, Crimean Tatars Before and After the Annexation of Crimea: Identity, Societal Security, and the Prospects of Violence, „Annual of Language & Politics and Politics of Identity”, Vol. 9, 2015, s. 87.

158

Radzieckim: kolektywizacja i towarzyszący jej głód oraz ubóstwo, sowietyzacja elit politycznych, prześladowania intelektualistów i czystki. Niektórzy autorzy szacują, że w czasie administracji bolszewickiej pomiędzy 1921 a 1941 rokiem zginęło około 160 tys. Tatarów. Najważniejszym wydarzeniem, które zaważyło na liczebności i rozmieszczeniu ludności tatarskiej była jednak deportacja przeprowadzona w 1944 roku. W wyniku oskarżeń o kolaborację z nazistowskimi Niemcami cały naród został wywieziony do Azji Środkowej i na Syberię. Powroty rozpoczęły się dopiero po 1956 roku, a nasiliły się w latach 80 oraz po upadku ZSRR.

Tatarzy krymscy w niepodległej Ukrainie ponownie stali się społecznością defaworyzowaną, co wynikało ze spuścizny polityki prowadzonej przez ZSRR. Istotny był szereg zagadnień związanych z niespełnieniem polityczno-prawnych roszczeń tej społeczności, ich problemów socjalnych, ekonomicznych i kulturalnych, jak przykładowo brak uznania Tatarów krymskich za rdzenną narodowość Ukrainy, niekorzystna ordynacja wyborcza, która skutkowała brakiem reprezentacji w parlamencie Autonomicznej Republiki Krymu, spory dotyczące przyznawania Tatarom ziemi, kwestia dostaw wody i elektryczności do osiedli tatarskich²⁴⁰.

Ukraińcy postrzegają Tatarów krymskich w trzech symbolicznych kategoriach wyobrażeniowych: tradycyjno-narodowej, romantyczno-antyimperialistycznej oraz cywilizacyjno-huntingtonowskiej. W myśl tej pierwszej, naród ukraiński tworzący współczesne państwo jest sukcesorem Rusi Kijowskiej i Kozaczyzny, walczących przez wieki z naporem agresywnego świata turecko-tatarskiego, w tym Chanatu Krymskiego. Prawo moralne do wieloetnicznego Półwyspu Krymskiego ma przede wszystkim naród ukraiński, chociaż ze względu na prześladowania Tatarów ze strony reżimu stalinowskiego, ich deportację w 1944 r., powinni mieć oni moralne i polityczne prawo do powrotu. Historia Krymu przedstawiana jest jako wielokulturowa. Tatarzy odcisnęli piętno na kulturze, jednak nie powinni rościć sobie praw do dominującej roli i zawłaszczać tradycji i historii półwyspu jako tworzonej przez ich grupę, gdyż to Ukraińcy są ludnością autochtoniczną, zamieszkującą Krym na długo przez ludami tatarskimi.

240 G. Skrukwa, Krym-ukraiński punkt widzenia. Historia i współczesność, „Sensushistoriae”, Vol. II/1, 2011, s. 140.

159

W wizji określonej jako „romantyczno-antyimperialistyczna” obie grupy i Ukraińcy i Tatarzy pozostają w sojuszu przeciwko dominującej grupie Rosjan, zaś podwaliny współpracy zostały zawiązane już w czasach Chanatu Krymskiego, jako państwa wysoce rozwiniętego cywilizacyjnie i kulturowo. Widoczne jest wzajemne przenikanie się kultury kozackiej z tatarską, akcentowane są jedynie pozytywne aspekty relacji. W myśl tej wizji Tatarzy krymscy są autochtoniczną ludnością Krymu i wraz z Ukraińcami powinni sprzeciwiać się rosyjskiemu imperializmowi.

W ostatnim czasie znaczenia nabrała kategoria zderzenia cywilizacji, która koncentrując się na współczesności, podkreśla odwieczną obcość grupy tatarskiej utożsamianej z Orientem. W tym ujęciu przez Krym przebiega granica między cywilizacjami. Tatarzy jako muzułmanie reprezentują cywilizację islamską, która wykazuje zapędy ekspansjonistyczne, dążąc do dominacji nad chrześcijańskimi cywilizacjami zachodnią i bizantyjską. W tym kontekście ruch polityczny Tatarów może być traktowany nie tylko jako ucieleśnienie żądań autonomicznych, lecz jako próba zaprowadzenia porządków opartych na prawie religijnym²⁴¹.

Ostatnia z tych kategorii niechybnie wpisuje się w szerszy dyskurs dotyczący możliwości współistnienia wyznawców islamu w państwach zaliczanych do cywilizacji zachodniej, wyzwań związanych ze społeczeństwami pluralistycznymi kulturowo w sytuacji, gdy granice państw nie stanowią już tak silnej fizycznej zapory uniemożliwiającej przemieszczanie się ludzi. Globalizacja wyostrzyła ten dyskurs, który dotarł także do Polski.