Domy bankowe i kantory wymiany

W XVIII wieku bankierstwo zaczęło oddzielać się od kupiectwa. W czasach saskich pojawili się ludzie określani jako „bankierzy”, dla których działalność kredytowa stanowiła główne zajęcie, w tej epoce powstały też pierwsze domy bankowe. Pierwszym w Polsce bankierem, który sam się tak określał, był Adam Zimman. Współcześnie działali też Piotr Riaucour i Piotr

Tepper (Starszy)55. W 1723 roku powstał Warszawski Dom Handlowy, z którego później wykształciła się firma Tepperów. Wielki rozwój bankowości nastąpił w następnym pokoleniu, w czasach stanisławowskich. W 1790 roku Sejm Czteroletni uchwalił nobilitację 6 „większych” bankierów: Piotra z Fergussonów Teppera (Młodszego)56, Karola Szulca57, Augusta Wilhelma Arndta58, Fryderyka Kabyrta59, Jana Meysnera60 i Piotra Blanca61. Jako „drugich” bankierów wymieniono przy tej okazji: Jana Kluga62 z Poznania, Fryderyka Segebartha, braci Franciszka, Piotra i Karola Frybesów, Andrzeja Kapostasa63, Franciszka Morino, Jana Fengera i Wincen­ tego Laśkiewicza. W tym czasie działał też pierwszy bankier pochodzenia magnackiego, Antoni Prot Potocki64. Mniejsze firmy prowadzili: Maciej Łyszkiewicz65, Dawid Heysler z Lublina i Jerzy Poths. Klęska w wojnie z Rosją w 1792 roku, zmierzch handlu czarnomor­ skiego i upadek państwa podcięły podstawy bankowości. W grudniu 1792 roku berliński bankier Levy zakwestionował weksel Teppera. 1 lutego 1793 roku wybuchła panika, której obiektem stała się firma Teppera. W ciągu następnych trzech miesięcy upadłość ogłosiło

55 Piotr T epper (Starszy) (1 7 0 2 - 1 7 9 0 ) pochodził ze Szkocji. W 1723 roku był jed n y m z założycieli W arszaw skiego D om u H andlow ego. W spólnie z Piotrem B lankiem od 1775 roku dzierżaw ił loterię. B ył bankierem Stanisław a A ugusta Poniatow skiego. Finansow ał budow ę fabryki płóciennej w Łow iczu. Fundow ał w arszaw ski kościół ew angelicko-augsbur­ ski. W 1766 roku adoptow ał bratanka, Piotra Fergussona Teppera (M łodszego).

56 Piotr z Fergussonów T epper (M łodszy) (ok. 1 7 4 8 -1 7 9 4 ), syn W ilhelm a Fergussona i K atarzyny Tepper, siostry Piotra Teppera (Starszego), w 1766 roku adoptow any przez w uja. N ajw iększy bankier polski epoki stanisław ow skiej, miał D om H andlow y przy ul. M iodow ej i k antor w Chersoniu. Posiadał też m ajątek w D eraźni na U krainie oraz podw arszaw skie dobra Falenty i Raszyn. W latach 1 7 8 7 -1 7 9 3 zajm ow ał się dostaw am i dla arm ii rosyjskiej, ale rów nież i dla polskiej. Był w łaścicielem Pałacu pod C zterem a W iatram i przy ul. D ługiej. W 1790 roku otrzym ał indygenat polski (był ju ż szlachcicem szkockim ). W lutym 1793 roku zbankrutow ał. W kw ietniu 1794 roku, podczas pow stania kościuszkow skiego, został zlinczow any przez tłum , po kilku dniach zmarł.

57 Karol Szulc, zięć Teppera, w łaściciel podw arszaw skich Łom ianek, M łocin, B urakow a, W ólki W ęglowej itd., zbankrutow ał dw a dni po teściu.

58 A ugust W ilhelm A rndt był rów nież zięciem Teppera. W 1793 roku nie upadł, ale z pow odu ścisłych zw iązków z firm am i teścia i szw agra został rów nież objęty postępow aniem upadłościow ym .

59 Fryderyk K abyrt pochodził z K rólew ca. W 1766 roku nabył ogród przy ul. N ow y Św iat zw any V auxhall (dzisiejszy Foksal), w którym urządził m iejsce zabaw publicznych. Finansow ał budow ę Teatru N arodow ego przy placu K rasińskich. Po 1790 roku zaczął skupow ać dobra ziem skie na U krainie (m.in. C udnów i W ilsko). W lutym 1793 roku sam zw rócił się do sądu, w yznając, że nie je st w ypłacalny.

60 Jan M eysner był zięciem K abyrta i w odróżnieniu od teścia przetrw ał kryzys 1793 roku.

61 Piotr B lanc (1 7 4 2 -1 7 9 7 ) pochodził z Francji. W 1776 roku znalazł się w W arszaw ie, gdzie założył firm ę pod nazw ą Bank D epozytow o-Pożyczalny. W spólnie z Tepperem dzierżaw ił m onopol loteryjny, w spólnie z Janem D ekertem m onopol tytoniow y. M iał pałac przy ul. Senatorskiej. Przetrw ał kryzys 1793 roku. Podczas pow stania kościuszkow skiego zajm ow ał się reform ą waluty.

62 Jan Jakub Klug (ok. 1 7 5 0 -p o c z . X IX w.) główny bankier w ielkopolski epoki stanisławowskiej, w 1791 roku no­ bilitowany. N a przełom ie lat osiem dziesiątych i dziewięćdziesiątych finansow ał budowę m anufaktur w Poznaniu i okolicach. Zbankrutował w 1793 roku z powodu pow iązań z interesam i Piotra Teppera oraz na skutek nieostrożnej spekulacji gruntami.

63 A ndrzej K apostas (1 7 5 7 - p o 1796) pochodził z w ęgierskiej rodziny żydow skiej, około 1780 roku osiedlił się w W arszaw ie i otw orzył dom bankow y. Podczas Sejm u W ielkiego zgłaszał projekty utw orzenia Banku N arodow ego. Po kryzysie 1793 roku zajm ow ał się likw idacją interesów upadłych firm . Podczas pow stania kościuszkow skiego kierow ał em isją pieniądza papierow ego.

64 Antoni Protazy (Prot) Potocki (1 7 6 1 -1 8 0 1 ), w łaściciel ogrom nych dóbr na U krainie, od 1791 roku w ojew oda kijow ski. Zakładał liczne m anufaktury, m iał dom y bankow e w W arszaw ie, C hersoniu i M achnów ce. O bsługiw ał kontrakty lw ow skie i dubieńskie. Był zw olennikiem utw orzenia Banku N arodow ego. W 1783 roku stanął na czele Kom panii H andlow ej Polskiej, tzw. K om panii C hersońskiej, która próbow ała skierow ać polski eksport poprzez M orze Czarne. U trzym yw ał flotę handlow ą na M orzu C zarnym . Zw olennik K onstytucji 3 M aja. W kw ietniu 1793 roku sam zaw iadom ił w ładze konfederacji targow ickiej o swej niew ypłacalności.

65 M aciej Łyszkiew icz (zm. 1820) był synem kupca w arszaw skiego, G rzegorza Łyszkiew icza, w latach 1772 i 1780 prezydenta W arszaw y. Była to rodzina pochodzenia orm iańskiego. W 1790 roku nobilitow any. Podczas kryzysu 1793 roku aresztow any za niew ypłacalność, zdołał zaw rzeć ugodę z w ierzycielam i i ocalić część m ajątku.

7 domów bankowych: Teppera, Prota Potockiego, Szulca, Kabryta, Łyszkiewicza, Heyzlera i Kluga. W celu likwidacji upadłych firm Sejm Grodzieński we wrześniu 1793 roku powołał Komisję Bankową pod przewodnictwem biskupa chełmskiego Wojciecha Skarszewskiego. Ostateczny upadek Rzeczypospolitej zbiegł się z załamaniem systemu bankowego zbudowanego w czasach stanisławowskich. Kataklizm prze­ trwały jedynie nieliczne mniejsze domy bankowe.

Najwybitniejszym bankierem żydowskim epoki stanisła­ wowskiej był Berek Szmul Jakubowicz66, zwany Szmulem Zbytkowerem. Po śmierci założyciela firma prowadzona była do 1825 roku przez Judytę Jakubowiczową, która następnie przekazała ją swym współpracownikom - Leonowi Hirschen- dorfowi i Aleksandrowi Rawiczowi. Powstał wówczas Dom Bankowy Hirschendorf & Rawicz. W 1850 roku Aleksander Rawicz spłacił wspólnika i przekształcił firmę w Dom Ban­

kowy A. Rawicz i S-ka. Przetrwał on aż do 1906 roku, kiedy Antoni Prot Potocki

to ogłoszona została upadłość. W czasach Księstwa Warszaw- (1761 - 1801)

skiego powstał tylko jeden poważny dom bankowy - Samuela

Antoniego Fraenkla, założony w 1808 roku w Warszawie. Firma działała do 1882 roku67. Działalność bankową łączył w tym czasie z prowadzeniem handlu ekspedycyjnego Fryderyk Dueckert, założyciel warszawskiej firmy Dueckert i Syn.

W piętnastoleciu 1815-1830 powstało kilka nowych, ważnych domów bankowych. W 1817 roku rozpoczęła działalność firma Aleksander Wertheim, która przetrwała do śmierci założyciela w 1849 roku68. W 1818 roku powstała firma Goetza Assura Leowe69, która również przetrwała do śmierci założyciela w 1847 roku. W tym okresie rozpoczął działalność bankier­ ską Samuel Eleazar Kronenberg, założyciel firmy S.L. Kronenberg70. Po jego śmierci powstała firma S.L. Kronenberg Wdowa i Syn, prowadzony przez Teklę Kronenberg wraz z młodszym synem Leopoldem. Po śmierci Tekli w 1848 roku zmieniono nazwę na Dom Bankowy Leopold Kronenberg. Z czasem Leopold Kronenberg, twórca Banku Handlowego w Warszawie

66 B erek Szm ul Jakubow icz (Zbytkow er) (1 7 5 6 - 1801) bankier Stanisław a A ugusta, dzierżaw ca m ajątku Targów ek i ju ry d y k i G olędzinów , przyczynił się do rozw oju Pragi. Fundow ał cm entarz bródnow ski. O d Jakubow icza w yw odziły się dw ie znane rodziny: B ergsohnów i Pragierów . Jego potom kam i byli m .in. jed en z przyw ódców m iędzyw ojennej PPS Adam Pragier oraz znany filo zo f francuski Henri Bergson.

67 Po śm ierci Sam uela A ntoniego w 1833 roku firm ę przejął je g o syn, A ntoni Edw ard ( 1 8 0 9 -1 8 8 3 ), późniejszy przeciw nik Leopolda K ronenberga na polu finansów . W 1839 roku został nobilitow any, w 1859 roku obdarzony tytułem barona. Przez pew ien czas w spółw łaścicielam i dom u bankow ego byli krew ni Fraenklów , A leksander i W ładysław Lascy. W 1867 roku firm a kupiła od B anku Polskiego zakłady w O strow cu Św iętokrzyskim . Zlikw idow ana została po śm ierci A ntoniego Edw arda.

68 W późniejszych latach W ertheim ow ie zw iązani byli z Bankiem H andlow ym w W arszaw ie SA. 69 W 1842 roku Loew e zm ienił im iona na G ustaw Adolf.

70 Sam uel E leazar (1 7 7 3 - 1 8 2 6 ) byt protoplastą zasłużonej w dziejach bankow ości polskiej rodziny Kronenbergów . W cześniej używ ał im ion L ejzor H irszow icz. Jego najstarszy syn, Ludw ik (Loew y) (1 7 9 3 - 1 8 8 2 ) był agentem Banku Polskiego i dostaw cą dla w ojska. Jego syn z kolei, Stanisław Ludw ik (1 8 2 8 -1 8 9 8 ) był w łaścicielem D om u Bankow ego Kronenberg, N ecelm an i Ska, później zaś dyrektorem petersburskiego oddziału B anku H andlow ego w W arszaw ie SA. Z nacznie w ybitniejszą postacią był m łodszy syn Eleazara, Leopold K ronenberg (1 8 1 2 -1 8 7 8 ). W latach 1 8 3 9 -1 8 6 0 dzierżaw ił m onopol tabaczny w K rólestw ie Polskim . Potem zaangażow ał się w przem yśle cukrow niczym i w budow ie linii kolejow ych. W 1861 roku był jed n y m z tw órców obozu „białych” . W 1868 roku otrzym ał szlachectw o dziedziczne K rólestw a Polskiego w raz z herbem „Strugi”. W 1870 roku był głów nym inicjatorem utw orzenia Banku H andlow ego w W arszaw ie SA, którego był następnie prezesem . Po śm ierci Leopolda prezesem B H W został je g o starszy syn Stanisław Leopold (1 8 4 0 - 1894), w 1887 roku zastąpiony przez m łodszego syna, Leopolda Juliana (1 8 4 9 -1 9 3 7 ). K ronenbergow ie spraw ow ali kontrolę nad BH W aż do drugiej połow y lat dw udziestych.

m

W *

v

W SA, wyrósł na czołową postać polskiej bankowości. W 1822

roku powstała firma I. M. Rosen, po śmierci założyciela Izaaka Szymona Rosena objęta przez jego syna Matiasa (1804-1865), który przez pewien czas był wspólnikiem Kro- nenberga. W 1826 roku zarejestrowano firmę bankową i han­ dlową Piotra Steinkellera (1799-1855), który za wspólnika miał bankiera Karola Scholtza. Była to niezbyt szczęśliwa para. Scholtz poniósł znaczne straty, angażując się w Za­ kładach Żyrardowskich, Steinkeller zbankrutował, próbując osuszyć kopalnie olkuskie. W 1829 roku powstała firma spedycyjna i bankowa Augusta Herbsta i Zygmunta Ringa. Poza bankowością zajmowała się ona również aż do przełomu XIX i XX wieku produkcją sukna. Przed powstaniem li­ stopadowym powstały jeszcze domy bankowe B.M. Horo­ witza71, Michała Bereksohna-Sonnenberga72, Abrahama Simo­ na Cohena73 i rodziny Loewenstein74.

W 1831 roku powstał dom handlowy i bankowy braci Łubieńskich. Założyli go synowie Feliksa Łubieńskiego, mini­ stra sprawiedliwości Księstwa Warszawskiego, Henryk75, To­ masz76, Jan i Józef. Początkowo firma rozwijała się pomyślnie, jednak niebezpieczne dla niej okazały się zbyt ścisłe związki

personalne z Bankiem Polskim, co po 10 latach doprowadziło do oskarżenia o nadużycia i skazania Henryka Łubieńskiego. W latach trzydziestych powstały ponadto firmy: Karola Szczygielskiego (1833 rok), Jana Epsteina (1835 rok), Władysława Alfonsa Kronenberga (1836 rok), Karola Juliana Mintera (1837 rok), Dawida Epsteina (1837 rok), Edwarda Augusta Doeplera (1837 rok), Juliana Loewensteina (1837 rok) i Gabriela Beregsohna (1839 rok).

Lata czterdzieste i pięćdziesiąte to okres największego rozwoju domów bankowych. Histo­ ryk bankowości tego okresu, Stanisław Kempner, wymienia następujące powstałe wówczas firmy: Henryka i Adolfa Janaschów (1843 rok), Stanisława Lessera77 (1845 rok, istniał do lat dwudziestych XX wieku), Jana Daniela Wendekama (działał w latach 1845-1858), Alek­ sandra Moldaura (1847 rok), Józefa Dawidsohna (1842 rok), Samuela Konitza (1841 rok), Maurycego Seydla78 (1842 rok), H. Krasnopolskiego (1841 rok), M. Muehlrada (1841 rok), Aleksandra Giwartowskiego (1847 rok), Adolfa Baumana (1847 rok), Salomona Samsona

Leopold Kronenberg (1812-1878) inicjator utworzenia Banku Handlowego w Warszawie SA

71 Początkow o jak o M intz i H orow itz, potem B .M . H orow itz W dow a i Sukcesorow ie. Firm a była pow iązana z B ankiem Polskim , w którym była zadłużona w rozm iarach budzących podejrzenia. U jaw niła to spraw a H enryka Łubieńskiego i Józefa Lubow idzkiego.

72 Firm a była ściśle pow iązana z D om em B ankow ym H orow itza.

73 A braham Sim on C ohen w latach trzydziestych zaangażow ał się w przesięw zięcia spekulacyjne, które doprow adziły go do upadku. Przyczyniły się też do bankructw przedsiębiorstw górniczych H enryka Łubieńskiego.

74 Leowensteinow ie pochodzili z Leszna, następnie mieszkali w Brodach, pod koniec X VIII wieku osiedli w W arszawie. Leon Loew enstein ( 1 7 9 9 - p rz e d 1833) b y ł spowinowacony z K ronenbergam i. Jego w nukow ie - Seweryn Jakub (1 8 3 3 -1 8 9 5 ) i Leon W ładysław (1 8 3 6 -1 9 0 0 ) nadal utrzym yw ali związki rodzinne z Kronenbergam i. W 1866 roku brali udział w zakładaniu SA Lilpop, Rau i Loewenstein. W latach osiem dziesiątych otrzym ali dziedziczny tytuł baranow ski.

75 H enryk Łubieński (1 7 9 3 - 1 8 3 3 ) był w spółzałożycielem Tow arzystw a K redytow ego Ziem skiego, dyrektorem (1 8 2 8 - 1 8 3 2 ) i w iceprezesem (1 8 3 2 - 1 8 4 2 ) B anku Polskiego. N ależał do czołow ych realizatorów prow adzonej przez B ank Polski industrializacji. W 1842 roku oskarżony o nadużycia, w 1848 roku został skazany na w ięzienie.

76 T om asz Łubieński (1 7 8 4 - 1 8 7 0 ), generał, uczestnik szarży pod Sam ossierrą, w okresie K rólestw a Polskiego p o lityk i działacz gospodarczy.

77 Stanisław Lesser (1 8 1 7 - 1 8 9 0 ) w latach 1 8 6 5 -1 8 7 3 pełnił funkcję Starszego G iełdy W arszaw skiej, otrzym ał dziedziczny tytuł barona. Po je g o śm ierci kierow nictw o firm y przejął syn, Jan Konstanty L esser (1 8 5 0 -1 9 3 0 ).

Baumana (w latach 1847-1876), Gustawa Landaua (w latach 1845-1877), Samuela Portnera (1848 rok), Maksa Baumrittera (1846 rok), Adolfa Braumana (1847 rok), Szymona Toeplitza79 (1849 rok), Henryka Wawelberga80 (1846 rok), Maurycego Koniara81 (w latach 1844-1848), Samuela Natansona82 (1853 rok), Mieczysława Epsteina83 (1854 rok), Jana Gotliba Blocha84 (1859 rok), Juliusza Wertheima85 (1856 rok), Leona Goldstanda86, Wilhelma Landaua87 (1857 rok) i Adolfa Goldferdera88. Na odrębną wzmiankę zasługuje najwybitniejszy aferzysta tamtej epoki, Sylwian Jakubowski89.

Kryzys lat 1856-59 dokonał spustoszenia wśród domów bankowych. W latach siedem­ dziesiątych, kiedy zaczęły powstawać banki akcyjne, znaczenie domów bankowych zmalało. Na przełomie XIX i XX wieku w Warszawie działały następujące domy bankowe90: Józef Baumritter i Ska, Jan Gotlib Bloch, Jan Dworzycki i Ska, Jan Epstein, Adolf Goldferder, Leon Goldstand, Markus Kroll, Maurycy Kaiserstein, Wilhelm Landau, Bernard Lauer, Stanisław Lesser, Dawid Maliniak, Samuel Natanson i Synowie, Maurycy Nelken i Ska, Salomon Neuman, Szymon Neuman, Adolf Peretz i Ska91, Adam Piędzicki92, Pilawitz, Wilczyński i Ska, Bronisław Po­ pławski, X. Radziszewski, Aleksander Rawicz i Ska, Dawid Rosenblum, Louis Starkman, Dawid M. Szereszowski93, Henryk Wawelberg, Juliusz Wertheim. W Częstochowie działał

79 Szym on Toeplitz (1 8 2 2 - 1 8 9 4 ) byt tylko jed n y m z licznych przedstaw icieli rodziny, działającym w bankow ości. W ybitną postacią był H enryk Toeplitz (1 8 2 2 -1 8 9 1 ), jed en z założycieli B anku H andlow ego w W arszaw ie SA , kierujący dom em handlow ym „Franciszka Toeplitz i Skucesorow ie” oraz Jó zef Leopold T oeplitz (1 8 6 6 -1 9 3 8 ), który w latach 1 9 1 7 -1 9 3 3 był dyrektorem m ediolańskiego B anca C om m erciale Italiana.

80 Firm a założona przez H enryka W aw elberga (1 8 1 3 -1 8 9 1 ), po je g o śm ierci była kierow ana przez syna, znanego filantropa, H ipolita (1 8 4 4 - 1 9 0 1 ), następnie przez Stanisław a R otw anda (1 8 3 9 -1 9 1 6 ). W 1913 roku przekształcona została w B ank Zachodni SA w W arszaw ie i Petersburski B ank H andlow y SA - por. cz. III.

81 M aurycy K oniar (ok. 1 7 9 0 -1 8 4 8 ) w latach trzydziestych dzierżaw ił m onopol tabaczny w K rólestw ie Polskim , w latach czterdziestych - przedsiębiorstw a górniczo-hutnicze w Zagłębiu Staropolskim . Przez pew ien czas uchodził za najw iększego finansistę K rólestw a Polskiego.

82 Sam uel N atanson (1 7 9 5 - 1 8 7 9 ) był protoplastą znanej rodziny w arszaw skiej, która w ydała nie tylko w ybitnych bankow ców , ale i uczonych. Jakub N atanson (1 8 3 2 -1 8 8 4 ) był w ybitnym chem ikiem , w spółzałożycielem Kasy im. M ianow skiego, je g o brat W ładysław (1 8 6 4 - 1 9 3 7 ) był fizykiem .

83 M ieczysław Epstein (1 8 3 3 - 1 9 1 4 ) w yw odził się ze znanej rodziny bankierskiej. W łasne firm y m ieli je g o ojciec H erm an (1 8 0 3 - 1867) i stryj Jó zef (1 7 9 5 -1 8 7 6 ). D zięki m ałżeństw u z L eonidą Lam bert (1855 rok) był spow inow acony z Rothschildam i. W 1871 roku był inicjatorem utw orzenia Banku D yskontow ego W arszaw skiego SA. W latach 1 8 7 6 -1 8 8 2 i 1 8 8 5 -1 9 0 6 prezes K om itetu G iełdy W arszaw skiej.

84 Jan G otlib Bloch (1 8 3 6 - 1 9 0 2 ) w ybitny finansista, zaangażow any w budowęy linii kolejow ych, cukrow ni, przem ys­ łu drzew nego, m etalow ego itd. Jeden z założycieli Banku H andlow ego w W arszaw ie SA. Był rów nież ekonom istą, autorem , m .in. dzieł o w pływ ie linii kolejow ych na gospodarkę rosyjską oraz o przyszłej wojnie.

85 Juliusz Jakub W ertheim ( 1 8 1 9 - 1 9 0 1 ), daw ny w spółpracow nik Piotra Steinkellera i agent B anku Polskiego, był jed n y m z organizatorów Banku H andlow ego w W arszaw ie SA. Po jeg o śm ierci kierow nictw o dom u bankow ego przejął syn, Piotr A leksander (1 8 5 0 -1 9 2 2 ).

86 Leon G oldstand ( 1 8 0 0 - 1 8 5 8 ), daw ny w spólnik Fraenkla. Po je g o śm ierci bankierstw em zajm ow ali się dw aj je g o synowie: Jan (1 8 3 7 -1 9 0 4 ), dyrektor B anku M iędzynarodow ego w Petersburgu oraz A leksander (1 8 3 8 - 1903), zw iązany z B ankiem D yskontow ym W arszaw skim SA.

87 Por. hasło B ank H andlow y W ilhelm Landau SA w cz. III.

88 A dolf G oldferder był daw nym pracow nikiem Baum ana. D om B ankow y założył w raz z bratem M aksym ilianem , który później kierow ał filią łódzką. W drugim pokoleniu firm ą, która przetrw ała aż do 1932 roku, kierow ali bracia B ronisław i Jó zef G oldferderow ie.

89 Sylw ian Jakubow ski (1 8 0 7 - ? ) , zięć i w spólnik K oniara, prow adził przez pew ien czas dom bankow y. N obilitow any i obdarzony herbem R okow iec, ostentacyjnie dem onstrow ał bogactwo. Jako dzierżaw ca Loterii Klasycznej w K rólestw ie Polskim w 1856 roku zniknął w raz z pow ierzonym i m u pieniędzm i.

90 W edług St. K em pnera - D zieje gospodarcze Polski porozbiorow ej, t. I, W arszaw a 1920, s. 76. 91 Przekształcony następnie w B ank A ngielsko-Polski SA w W arszaw ie - por. cz. III.

92 Przekształcony następnie w B ank Zjednoczonych Ziem Polskich - por. cz. III. 93 Por. hasło B ank Północny SA w W arszaw ie w cz. III.

dom bankowy Adama Bergmana, w Kaliszu Louisa Mamrotha i M. Landaua, w Kielcach J. Ehrlicha i M. Goldhaara, w Lu­ blinie S.Z. Goldkrauta, Sołowiejczyka i Morgensterna, w Łodzi J. Dobranieccy i Synowie, T. J. Dobraniecki, Maks Goldferder, Landau i Ska, w Płocku Ludwik Flatau, D. Woldenberg, w Ra­ domiu J. Bekkerman, w Sosnowcu Adam Bergman, we Wło­ cławku Gustaw Peretz. W Wilnie w 1874 roku powstał duży Dom Bankowy Tobiasza Bunimowicza. W Warszawie działał też Krajowy Dom Bankowy, należący do Stanisława Lubo­ mirskiego i Henryka Radziszewskiego, w 1910 roku przekształ­ cony w Bank Przemysłowy Warszawski SA94.

W Galicji w pierwszej połowie XIX wieku działało wiele drobnych prywatnych firm bankierskich. W latach pięćdzie­ siątych powstał pierwszy poważniejszy Dom Bankowy Natan- sohn i Kallir95 w Brodach. W latach sześćdziesiątych we Lwowie rozwinął się Dom Bankowy Ozjasza Horowitza, po śmierci założyciela w 1875 roku prowadzony przez jego syna Samuela aż do 1924 roku. W 1900 roku powstał Dom Ban­

kowy Schütz i Chajes. Kolejnym znaczącym lwowskim domem bankowym była firma Scheł- lenberga, krótko przed II wojną światową przejęta przez wiedeński Merkur Bank96. Podobny był los Domu Bankowego Lilien i Sokal, założonego w 1874 roku, w 1911 roku przejętego przez wiedeński Union-Bank97. W Krakowie wyróżniały się firmy Mendelsburga98 oraz Ra­ czyński i Holzer. Ta ostatnia spółka, zawiązana w 1864 roku, rozpadła się w 1888 roku. Z Domu Bankowego August Raczyński powstał Bank dla Polskiego Przemysłu SA w Krako­ wie99. Dom Bankowy A. Holzer w 1939 roku przekształcony został w Bank Krakowski SA100. W zaborze pruskim w XIX wieku do poważnego znaczenia doszła inowrocławska firma bankier­ ska rodziny Levy101. Pod koniec stulecia ważne miejsce w bankowości zajęła bydgoska rodzina Aronsohnów, związana następnie z działającym od 1849 roku Domem Bankowym M. Stadthagen102. W 1902 roku w Poznaniu powstał Dom Bankowy Kratochwill i Pemaczyński103.

Stosunkowo słaby rozwój domów bankowych w zaborach austriackim i pruskim wynikał m.in. z łatwości, z jaką można było założyć tam bank akcyjny. Restrykcyjne rosyjskie prawo bankowe powodowało, że w zaborze rosyjskim ta forma organizacyjna zachowała znaczenie również w epoce banków akcyjnych.

94 Por. cz. III.

95 W drugim pokoleniu właścicieli przem ianow any na N irenstein i Kallir. Pow stanie pierw szego w iększego dom u bankow ego G alicji w B rodach nie było dziełem przypadku. W latach 1 7 7 3 -1 8 7 7 Brody były w olnym m iastem handlow ym , w którym koncentrow ała się znaczna część handlu m iędzy m onarchią habsburską a Rosją. Lata pięćdziesiąte, z uw agi na toczącą się w ów czas wojnę krym ską, były dla handlu brodzkiego szczególnie korzystne.

96 Por. hasło B ank K om ercjalny SA w Krakow ie w cz. III. 97 Por. hasło B ank U nii w Polsce SA w cz. III.

98 W 1910 roku przejęta przez B ank Przem ysłow y dla K rólestw a G alicji i Lodom erii z W ielkim K sięstw em Krakow skim , por. hasło Polski Bank Przem ysłow y SA w cz. III.

99 Por. cz. III.

100 Por. cz. III oraz dalsze fragm enty tego rozdziału.

101 Sfinansow ała ona m.in. budow ę linii kolejow ej Toruń - Inow rocław - Poznań oraz rozw ój uzdrow iska Inowrocław. Z Levym i spokrew niona była inna bankierska rodzina inow rocław ska, Salom onsohnów , która rozw inęła aktyw ność w N iem czech. A d o lf Salom onsohn b y ł jed n y m z tw órców w ielkiego banku D isconto-G esellschaft. Jego bratanek, Artur, został z czasem prezesem tej firm y. W 1929 roku, na rok przed śm iercią, doprow adził do fuzji z D eutsche B ankiem i stanął na czele połączonej firmy.

102 Por. hasło B ank M. Stadthagen SA w B ydgoszczy w cz. III. 103 Por. dalszą część tego rozdziału.

Jan Gotlib Bloch (1836-1902)

W II Rzeczypospolitej domy bankowe i kantory wymiany działały, podobnie jak banki akcyjne, na zasadzie koncesji udzielanych przez Ministerstwo Skarbu. Prawo rozróżniało wielkie domy bankowe, dla których ustalono minimalne progi kapitału własnego, na pozio­ mie 20% stawek obowiązujących banki akcyjne104, i mniejsze domy bankowe, dla których ustalono progi kapitałowe na poziomie o połowę niższym105. Większe domy bankowe mogły prowadzić wszelkie czynności bankowe, łącznie z akcjami założycielskimi, nie mog­ ły jedynie używać nazwy „bank”. Mniejsze domy bankowe mogły zajmować się poza normalnymi czynnościami depozytowo-kredytowymi również np. inkasowymi, kupnem lub sprzedażą na rachunek własny lub obcy walut oraz krajowych i zagranicznych papierów wartościowych. Przed uzyskaniem koncesji firma musiała wpłacić do Centralnej Kasy Pań­