Kasy kredytu bezprocentowego

W 1914 roku w Stanach Zjednoczonych powstał American Jewish Joint Distribution Commitee, którego celem była pomoc ludności żydowskiej w Europie i na Bliskim Wschodzie. Po 1918 roku organizacja ta objęła działalnością także ziemie polskie. W 1923 roku Joint nabył istniejący od 1921 roku Bank Rosyjsko-Polski SA, zmieniając jego nazwę na Bank dla Spółdzielni SA w Warszawie (por. cz. III). Przez dwa lata bank kierował akcją charytatywną Jointu w Polsce. W pierwszej połowie 1925 roku Joint uznał swą misję w Polsce za zakończoną i sprzedał Bank dla Spółdzielni SA, zachowując jedynie 10% akcji. Kryzys, który wybuchł jesienią tego roku, spowodował jednak zmianę planów. W nowej sytuacji Joint postanowił utworzyć sieć kas bezprocentowego kredytu, których celem miało być utrzymanie działalności drobnego przemysłu i rzemiosła żydowskiego. Kas takich, zwanych Gemiłus Chased, powstało do końca 1926 roku 226. Kierował nimi z Warszawy przedstawiciel Jointu na Polskę, mając do pomocy trzy centrale regionalne: Towarzystwo „Ekopo” w Wilnie, Centralny Komitet Ratun­ kowy w Krakowie i Centralny Komitet Ratunkowy we Lwowie. W 1928 roku system ten został zreformowany. Joint przekazał większość swoich kompetencji Centralnemu Towarzystwu

Popierania Kredytu Bezprocentowego i Krzewienia Pracy Produktywnej wśród Ludności Żydowskiej w Polsce, w skrócie zwanemu „Cekabe”. W 1936 roku pod kontrolą „Cekabe” było 826 kas. Najwięcej, bo 79 kas, było w województwie lubelskim. Dalsze miejsca zajmowały kieleckie i białostockie. Najmniej, w sumie 10 kas, było w byłym zaborze pruskim. Dysponowały one kapitałem ok. 5 min zł, udzieliły ponad 10 min pożyczek. Głównym źródłem finansowania pozostawała pomoc Jointu. Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego starało się wesprzeć kasy, opodatkowując na ten cel gminy żydowskie.

Pod koniec 1935 roku, jako reakcja na rozwój kas żydowskich, przy parafiach katolickich zaczęły powstawać chrześcijańskie kasy kredytu bezprocentowego. W sierpniu 1936 roku powstała w Warszawie Polska Centralna Kasa Kredytu Bezprocentowego, w marcu 1937 roku - Zjednoczenie Chrześcijańskich Kas Bezprocentowego Kredytu w Rzeczypospolitej Polskiej. Wkrótce utworzono jeszcze jedną, regionalną centralę - Związek Pomorskich Kas Bezprocen­ towego Kredytu. Centralna Kasa skupiała kasy na zasadzie terytorialnej, zjednoczenie - raczej według klucza branżowego. W 1938 roku istniały 382 kasy: 223 zrzeszone w Centralnej Kasie, 121 w Zjednoczeniu i 38 w Związku Pomorskim. Głównymi skupiskami kas była Warszawa, Lwów, Wilno i były zabór pruski. Głównym źródłem finansowania kas chrześcijańskich były kredyty BGK.

A R CH IW A LIA

A A N , Zespół M S, t. 4 4 6 0 -4 4 6 2 (dotyczące Banku dla Spółdzielni SA)

A P Lublin, Zespół C hrześcijańskiej Kasy Bezprocentow ej d la K upców i R zem ieślników w Lublinie (0,3 m) BIB LIO G R A FIA

J. B om stein - Kasy B ezprocentow ych Pożyczek w Polsce, „K w artalnik Statystyczny” nr 3/1928 W. M oraw ski - K asy bezprocentow ego kredytu, „G azeta B ankow a” , SBP, 15/1990

W. Popielecki - Kasy bezprocentow ego kredytu, W arszaw a 1939, praca m agisterska w B ibliotece SGH

8. Lombardy

Lombardy, czyli zakłady zastawnicze udzielające pożyczek, były instytucją bardzo starą. Ich nazwa powstała w XIII wieku i wiązała się z ówczesną aktywnością bankierów lom- bardzkich. W Polsce początki tej formy kredytu związane były z działalnością kościelnych Banków Pobożnych - Montes Pietatis. Instytucje tego typu powstały we Włoszech w XV wieku. Zajmowały się udzielaniem kredytu bezprocentowego „na fanty”. Środki na działalność czerpały z jałmużny. Trzy najstarsze polskie Montes Pietatis założył Piotr Skarga: w 1579 roku w Wilnie, w 1587 roku w Krakowie i w 1589 roku w Warszawie. Krakowski bank okazał się wyjątkowo długowieczny — przetrwał do 1948 roku. Warszawski, związany z Brac­ twem Miłosierdzia św. Łazarza, przetrwał do 1753 roku. W 1598 roku powstał „Mons Pietatis” w Poznaniu, ok. 1600 roku w Pułtusku, w 1601 roku we Lwowie, Łowiczu i Zamościu, potem liczne dalsze. Pożyczano raczej na krótko - nie dłużej niż rok i raczej bez procentu. W XVII wieku upowszechniać się zaczęło pożyczanie na niewielki procent (7%). Pierwszym Bankiem Pobożnym, który z reguły brał procent, był drugi już w Warszawie „Mons Pietatis” przy Bractwie św. Benona na Nowym Mieście. Większość Banków Pobożnych upadła podczas wojen szwedzkich. Na wzmiankę zasługuje Publiczny Urząd Zastawniczy „Mons-Pius” przy Katedrze Ormiańskiej we Lwowie. Założony w 1668 roku, reaktywowany w 1792 roku, dotrwał do 1939 roku.

Pod koniec XVIII wieku zaczęły powstawać lombardy rządowe i komunalne. W 1796 roku powstał Warszawski Lombard Miejski, który, z przerwami, działał aż do II wojny światowej. Miał siedzibę w ratuszu miejskim. Pożyczał początkowo na 8%, od 1845 roku na 6%. W 1847 roku powstał Lombard Miejski w Poznaniu, w 1868 roku w Krakowie. Pod koniec XIX stulecia lombardy miejskie upowszechniły się zwłaszcza w zaborze rosyjskim. Pierwszym lombardem akcyjnym było Warszawskie Towarzystwo Pożyczkowe na Zastaw Ruchomości SA. Powstało w 1888 roku z kapitałem 0,5 min rubli, w 1914 roku podwyższonym do 1,5 min. Towarzystwo poza centralą miało 4 oddziały miejskie w Warszawie i Łodzi. W okresie międzywojennym kapitał ustalony początkowo na 1 min zł, podwyższono w latach trzydziestych do 2 min. Instytucja była bardzo dochodowa. W najgorszych latach wielkiego kryzysu dywidenda nie spadała poniżej 8%. Drugim warszawskim lombardem akcyjnym był, założony w 1899 roku, Warszawski Lombard Prywatny SA, który jednak nie przetrwał inflacji. W Galicji lombardy rozwijały się głównie w oparciu o Komunalne Kasy Oszczędności. Działalnością lombardową zajmował się również lwowski Akcyjny Bank Hipoteczny. Najsłabiej rozwinięte były lombardy w zaborze pruskim.

W 1933 roku działało w Polsce 28 lombardów, w tym 13 należących do KKO127, 4 miejs­ kie128, 4 należące do osób prywatnych129, 3 prowadzone przez instytucje dobroczynne130, 2 akcyjne131 i 2 spółdzielcze132. Udzielały one rocznie około 500 tys. pożyczek. W 1928 roku przeciętna wysokość pożyczki wynosiła 98 zł, w latach trzydziestych ok. 50 zł. W razie niezwrócenia pożyczki przedmiot zastawu, po dwóch miesiącach ulgowych, mógł być wy­ stawiany na publiczną licytację133. Ewentualna nadwyżka ze sprzedaży mogła być podjęta przez zastawiającego w ciągu 10 lat. Po tym terminie była przekazywana na cele dobroczynne. Wyceną przedmiotów zastawu zajmowali się tzw. taksatorzy, którzy z własnej kieszeni wyrów­ nywali różnicę, jeśli podczas licytacji nie osiągnięto ceny pokrywającej wartość pożyczki. Odsetki wraz z kosztami wyceny pobierane były z góry. W instytucji lombardu splatały się dwie, dość trudne do pogodzenia tradycje - charytatywna i komercyjna. Bywało to źródłem nieporozumień.

A R CH IW A LIA

A A N , Zespól N L, t. 23 (W arszaw skie Tow arzystw o Pożyczkow e pod Zastaw R uchom ości SA) B IB LIO G R A FIA

Spraw ozdania A rchikonfraterii i Banku Pobożnego w K rakow ie za lata 1 8 3 8 -1 8 6 0 : B U W (sygn. 4g. 13.2.8.) B. Janusz - „M ons Pius” O rm ian lw ow skich, Lw ów 1928

[F. B. Piekarski] - Rys B ractw a M iłosierdzia i B anku Pobożnego w K rakow ie dnia 7 października 1594 przez X. Piotra Skargę założonego i dotąd utrzym ującego się, K raków 1814

M. Sm erek - Zakłady zastaw nicze w Polsce w latach 1 9 2 6 -1 9 2 8 , „K w artalnik Statystyczny” nr 3/1929 Zakłady Zastaw nicze (Lom bardy) 1 9 2 6 -1 9 3 3 , wyd. G U S, W arszaw a 1936, seria C, zeszyt 34

J- W arężak - „M ons Pietatis” w Łow iczu, (w) Studia z historii społecznej i gospodarczej pośw ięcone prof. fr Franciszkow i B ujakow i, Lw ów 1931

127 12 galicyjskich i 1 w B ydgoszczy.

128 W W arszaw ie, C horzow ie, G rodnie i Poznaniu.

125 L om bard „K resow ia” w W ilnie oraz firm y; E. B ojarskiego w Jarosław iu, O. Schneew eissa w R zeszow ie i W . W ojciechow skiego w Poznaniu.

110 M ontes P ietatis w K rakow ie i Lw ow ie oraz Zakład Zastaw niczy Funduszu Podupadłych M ieszczan w Tarnow ie. 131 W arszaw skie Tow arzystw o Pożyczkow e na Zastaw R uchom ość SA i A kcyjny B ank H ipoteczny SA w e Lwowie. 1,2 Pełny w ykaz - p atrz Zakłady Zastaw nicze (Lom bardy) w Polsce 1 9 2 6 -1 9 3 3 , wyd. G U S, W arszaw a 1936, seria C, zeszyt 34, s. 43.

Część III