Pierwszą z drukarni działających na Ziemi Szamotulskiej była drukarnia założona przez braci czeskich.170 Szamotuły, obok Leszna były w XVI w. najważniejszym skupiskiem braci czeskich w Wielkopolsce; w Lesznie dzięki protektoratowi Leszczyńskich, a w Ostrorogu dzięki poparciu rodziny Ostrorogów. Bracia czescy przybyli do Ostroroga w roku 1555, wygnani ze Śląska, tułając się po całej Wielkopolsce schronienie znaleźli ostatecznie na ziemiach Jakuba Ostroroga.171 Był on ich zamożnym opiekunem, a równocześnie żarliwym wyznawcą. Jakub Ostroróg nadał im osobny przywilej, który w roku 1569 jego syn – Jan Ostroróg potwierdził.172 Osiedleni w 1548 r. bracia czescy, przy pomocy Łukasza III Górki (1533-1573), założyli w Szamotułach w 1551 r. pierwszą drukarnię w Wielkopolsce.173 Drukarnia miała swe pomieszczenia w oficynie zamku Górków. Z Szamotuł rozchodziły się traktaty teologiczne, pobożne rozmyślania, podręczniki szkolne, zbiory modlitw, śpiewniki, katechizmy i ulotne druki religijne.
Publikacje te drukowano w językach: czeskim, polskim i łacińskim. Drugim ośrodkiem, w którym powstawały druki szamotulskie, była kolonia braci czeskich w Lesznie. Tam też zostały odnalezione ich dalsze druki pochodzące z lat 1554-1563. Zapiski w poznańskich aktach konsystorskich z 1556 r. potwierdzają, że dysydenci („heretycy") drukują w Szamotułach swe książki, także w języku polskim. W latach 1558-1561 drukarnią Łukasza Górki kierował drukarz czeski Aleksander Augezdecki, który w tym czasie był promotorem wszystkich druków szamotulskich.174 Spod jego ręki, w czasie pobytu w Szamotułach wyszło 10 druków175, natomiast ilość arkuszy można podać tylko do 9 pozycji, które się zachowały.176 Dużą rolę w sprowadzeniu drukarza do Szamotuł miał Eustachy Trepka – nauczyciel Łukasza Górki. Z Królewca sprowadził bogaty zapas czcionek, także nutowych.
170 J. Sowiński, Polskie drukarstwo, Wrocław [i in.] 1988, s. 51.
171 A. Gąsiorowski, Wielkopolscy, op. cit., s. 44-51.
172 Tekst przywileju – zob. Aneks Nr 7, Aneksy, s. 12; Za: C. Draheim, Bracia Czescy w Ostrorogu, w: Z grodu Halszki 1932 Nr 9 s. 10-11.
173 J. Dostatni, Drukarnia Braci Czeskich w Szamotułach, w: Gazeta Szamotulska 1933 Nr 99 s. 2.
174 Encyklopedia Wiedzy o Książce, Wrocław; Warszawa; Kraków 1971, kol. 85; Słownik Pracowników op.
cit., s. 21; WSB, op. cit., s. 31; Krygier R., Szamotulanie , op. cit., s. 18; J. N. Bobrowicz, Opisanie historyczno-statystyczne op. cit., s. 456; A. Brueckner (oprac.) Encyklopedia, op. cit., T.1, s. 111; A.
Kawecka-Gryczowa, Aleksander Augezdecki: Królewiec – Szamotuły 1549-1561.Wstęp – wykaz druków, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk 1972.
175 Między innymi Kancjonał ewangel. (wyd. 2) z 1561 r.; E. VIII, s. 49.
176 A. Kawecka-Gryczowa, K. Krotajowa, J. Sójka, Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku, T. 3, Cz.
1: Wielkopolska, s. 239.
W Szamotułach wydał 8 pozycji książkowych o objętości 260 arkuszy. Wydawał też mniejsze druki. Pewne druki oficyny szamotulskiej posiadają biblioteki toruńskie.177 W Bibliografii polskiej Karola Estreichera pod datą 1558 odnotowano dwie książki drukowane w szamotulskiej drukarni braci czeskich: Wawrzyńca Krzyszkowskiego „O prawdziwem i gruntownem używaniu zbawienia w zaspokojonem człowieka sumieniu. Rozmowa czterech braci Zakonu Chrystusowego z czeskiego języka przełożone”178 i Eustachego Trepki „O zwierzchności papieskiej”.179 W tym miejscu warto wyjaśnić, że W. Krzyszkowski był znanym kaznodzieją XVI wieku, później działającym na Litwie, natomiast E. Trepka to nauczyciel synów Andrzeja Górki (ok. 1500-1551), jeden z czołowych protestantów w Wielkopolsce. W 1561 r. wytłoczono w Szamotułach: kancjonał czeski — Pyesnie chwał boskych.180 Te książki nie wyczerpują listy publikacji drukowanych w XVI w. w Szamotułach. Po opuszczeniu miasta przez A. Augezdeckiego w 1561 r. działalność wydawnicza zaczęła zamierać. Przypuszczalnie od 1563 r. drukarnią nie kierowali już bracia czescy, choć przetrwała ona do 1575 r. Wiadomo z historii regionalnej, że bracia czescy osiedli w Ostrorogu ok. 1555 r. i tu prowadzili później seminarium duchowne, archiwum, bibliotekę i drukarnię. Autor artykułu Jerzy Dostatni twierdzi, że szamotulska drukarnia „ożyła dopiero w Lesznie w r. 1629 r., dokąd przywiózł ją hr. Rafał Leszczyński".
Warto także przytoczyć dwa przypisy redakcyjne do tego artykułu: „W niektórych dokumentach spotykamy, że Aleksander Augezdecki sprowadzony został przez Łukasza Górkę w roku 1557" i „Drukarnia istniała najprawdopodobniej w pobliżu Zamku, na terenie zamkowskim".181 Drukarnia Łukasza Górki i braci czeskich w Szamotułach funkcjonowała więc w okresie 1551-1575, przez 25 lat. Fakt założenia drukarni braci czeskich w Szamotułach w 1551 r. udokumentował krótko przed II wojną światową szamotulanin Stanisław Maćkowiak w swej monograficznej pracy magisterskiej, której promotorem był prof. dr Roman Pollak (1886-1972) z Katedry Literatury Staropolskiej Uniwersytetu im. A.
Mickiewicza w Poznaniu. Pracę tę po odpowiednim zredagowaniu planowano opublikować
177 Książnica Kopernikańska posiada jeden druk z XVI wieku wydany w Szamotułach, konkretnie z 1558 roku i jest to: Kuchler, Jacob Epithalamion de nvptiis illvstris et magnifici Domini... Andreae comitis etheredis in Gorka... et Dominae... Barbarae de Folsteyn.... authore Iacobo Kuchlero Hirsbergense. - Impressvm Schamotvli: per Alexandrum Bohemum, anno 1558, 20. Octobris.
178 E. VIII, s. 46 i E. XX, s. 335.
179 E. VIII, s. 46 i E. XXXI, s. 303.
180Zob. Aneks Nr 8, Aneksy, s. 14; E. VIII, s. 50.
181 J. Dostatni, Drukarnia Braci Czeskich w Szamotułach, w: Gazeta Szamotulska 1933 Nr 99, s. 2.
w Szamotułach, ale wybuch wojny, a później śmierć Stanisława Maćkowiaka w hitlerowskim obozie koncentracyjnym uniemożliwiły jej wydanie.
Poznań
Pierwszą drukarnią w Poznaniu była drukarnia Jana z Sącza, która została przez niego założona przed rokiem 1539182, kolejną drukarnia Piotra Sextilisa183, funkcjonowała ona prawdopodobnie w latach 1550-1560. Od roku 1577 działała w Poznaniu drukarnia Melchiora Neryngka184. Założycielem kolejnej poznańskiej, znanej drukarni – drukarni Wolrabów185, był Jan Wolrab. Drukarnia przechodziła kolejno z rąk do rąk w obrębie rodziny: pierwszym właścicielem był Jan, po jego śmierci przeszła w ręce wdowy – Barbary, na krótko objął w posiadanie drukarnie – Marcin, starszy syn Jana, następnie Jan Wolrab, młodszy syn Jana założyciela (ojca). W tym samym czasie co drukarnia Wolrabów, funkcjonowała drukarnia Jana Rossowskiego186. Założył ja ok. 1620 r. w Poznaniu, po wydrukowaniu kilkudziesięciu książek, w trzy lata po założeniu drukarni, Rossowski przeniósł się do Warszawy. Kolejną działająca drukarnią w Poznaniu, była drukarnia Regulusów, która wg Łukaszewicza187 była kontynuatorką tradycji drukarni Wolrabów.
Drukarnię swoją posiadało również Kolegium Lubrańskiego. Była to oficyna ks.
Laktańskiego, która została przeniesiona do gmachu Kolegium w roku 1689 i od tego samego roku zaczęła wydawać. Również jezuici posiadali własną drukarnię.188 Została założona w drugiej połowie XVII w.
182 J. Łukaszewicz, Obraz historyczno-statystyczny, op. cit., s. 24.
183 Op. cit., s. 24-25.
184 Op. cit., s. 25.
185 Op. cit., s. 25-27.
186 Op. cit., s. 27-28.
187 Op. cit., s. 28-30.
188 Op. cit., s. 31-32.