Rozdział 6: Pozycja ustrojowa i kompetencje monarchy
6.1. Duńskie tradycje monarchiczne
Królestwo Danii (Kongeriget Danmark) jest – analogicznie jak Norwegia i Szwecja – konstytucyjną i dziedziczną monarchią parlamentarną. Pozycja ustrojowa królowej (króla) Danii nie różni się znacząco od statusu monarchów w dwóch wskazanych powyżej monarchiach skandynawskich1. Królowa (król) Danii pozostaje więc realnie poza powinnościami sprawowania bieżącego zarządzania państwem, przy faktycz-nym scedowaniu tej funkcji i jej atrybutów na rząd (ministrów) i podległą mu admi-nistrację rządową2.
Dania jest monarchią o ponadtysiącletniej tradycji. Kolejno na duńskim tronie zasiadały cztery dynastie: Skjøldungów (ok. 936–1047), Estridsenów (1047–1448), Oldenburgów (1448–1863) i kontynuująca współcześnie swe panowanie dynastia sondenbursko-glückburska (od 1863 r.).
Topografi ę (w czasie) panowania poszczególnych dynastii oraz monarchów (kró-lów i królowych) Danii obrazuje tabela 6.
Już w okresie absolutyzmu królewskiego (XVII–XVIII w.) duńscy królowie z dy-nastii oldenburskiej (skupiający władzę prawodawczą i wykonawczą oraz wpływ na sądownictwo) wyręczali się w funkcjach rządzenia mianowanymi urzędnikami kró-lestwa. W bezpośrednich kontaktach z monarchą pozostawał zwłaszcza kanclerz, a w czasach konfl iktów zbrojnych dodatkowo sekretarz ds. wojennych.
1 M. Mickiewicz, Dania, Warszawa 1977, s. 65–66.
2 M. Grzybowski, Rząd i administracja rządowa w monarchiach skandynawskich (Dania – Norwegia – Szwecja), Kraków 2001, s. 11–13.
Tabela 6. Dynastie i królowie (królowe) Danii Dynastia Skjøldungów1103–1104bezkrólewie1332–1340Bezkrólewie1588–1648Christia do ok. 936Gorm Stary1104–1134Niels1340–1375Waldemar IV Odnowiciel (Atterdag)1648–1670Fryderyk ok. 936–986Harald Sinozęby 1134–1137 Eryk II, przej- ściowo współre- genci: Magnus szwedz. i Harald
1375–1387Olaf (V)
1670–1699Christia ok. 986–1014Swen Widło- brody1699–1730Fryderyk ok. 1014–1018Harald II1387–1412Małgorzata1730–1746Christia ok. 1018–1035Kanut (Knud) II Wielki
1137–1146Eryk III 1397–1439Eryk Pomorski (1397–1412 – współrządca Małgorzaty)
1746–1766Fryderyk 1147–1157Swen III1766–1808Christia 1035–1042Hardekanut1157–1182Waldemar I Wielki1808–1839Fryderyk 1042–1047panowanie nor- weskie (Magnus)
1182–1202Kanut VI (Knud) 1440–1448Krzysztof III1839–1848Christia 1202–1241Waldemar II1848–1863Fryderyk 1241–1250Eryk IV Dynastia oldenburska Linia sonderbursko-glücksbDynastia Estridsenów1250–1252Abel 1252–1259Krzysztof I1448–1481Christian I 1047–1076Swen II1259–1286Eryk V1481–1513Jan 1076–1080Harald III1286–1319Eryk VI1513–1523Christian II1863–1906Christia 1080–1086Kanut IV Święty1320–1326Krzysztof II1523–1533Fryderyk I1906–1912Fryderyk 1086–1095Olaf I1326–1329Waldemar III1533–1534bezkrólewie1912–1947Christia 1095–1103Eryk I1329–1332Krzysztof II (po raz drugi) 1534–1559Christian III1947–1972Fryderyk 1559–1588Fryderyk IIod 1972Małgorza Źródło: M. Grzybowski, Królestwo Danii. Zarys systemu ustrojowego, Kielce 1996, s. 33.
Niejednokrotnie współpracownicy króla stanowili grono przedstawicieli różnych, nawet konkurencyjnych koterii arystokratycznych. Król musiał więc nierzadko po-szukiwać kompromisu pomiędzy nimi, a nawet wygrywać jedną grupę przeciw dru-giej. Częstą praktyką królów duńskich tego okresu było też awansowanie na wysokie stanowiska państwowe wybijających się przedstawicieli uboższej szlachty lub miesz-czaństwa oraz zamieszkałych w Danii cudzoziemców (najczęściej o niemieckim rodowodzie)3.
Z biegiem lat ukształtował się w Danii system kolegiów zajmujących się poszcze-gólnymi działami administracji królewskiej. Na czele działów stali radcy – mini-strowie4. Grono to zbierało się pod przewodnictwem monarchy, a w czasie jego nie-obecności – pierwszego ministra (statsminister). Dobór składu tego gremium, które z czasem przyjęło nazwę Rady Państwowej (Statsrådet), pozostawał w gestii monar-chy.
W 1848 r. król Fryderyk VII (ostatni monarcha z dynastii oldenburskiej) – pozo-stając pod wpływem wydarzeń Wiosny Ludów – zdecydował się na utworzenie (obok już funkcjonujących stanowych zgromadzeń prowincjonalnych) ogólnopaństwowe-go przedstawicielstwa polityczneogólnopaństwowe-go. Decyzja ta doprowadziła do zerwania z formal-nym monopolem władzy monarszej5. Pod wpływem demonstracji w Kopenhadze Fryderyk VII zdymisjonował mianowanych przez siebie dyskrecjonalnie członków Rady Państwowej i zastąpił ich przedstawicielami dominujących w zgromadzeniu konserwatystów oraz liberałów, cieszących się ponadto oddolnym zaufaniem opinii publicznej.
Pierwsza duńska ustawa zasadnicza, uchwalona przez zgromadzenie królestwa (Rigsdag) 25 maja 1840 r.6, wprowadziła w Danii system dziedzicznej monarchii par-lamentarnej. Król pozostawał głową państwa i piastunem najwyższej władzy wyko-nawczej (władza ustawodawcza znalazła się w gestii dwuizbowego Rigsdagu). Trzej ministrowie, mianowani przez króla i tworzący wraz z nim Radę Państwową, mieli od tej pory ponosić polityczną odpowiedzialność przed Rigsdagiem; dalsi czterej mi-nistrowie działający w skali całego królestwa (wraz z księstwami Szlezwik i Holsztyn) odpowiadali podwójnie (dwutorowo) – przed Rigsdagiem i przed królem7.
W 1866 r. uchwałami obu izb Rigsdagu i za aprobatą króla (Christiana IX) usta-nowione zostało Poprawione prawo zasadnicze państwa duńskiego z dnia 5 czerwca 1849 r.
Regulacja ta nadała Królestwu Danii ustrój parlamentarnej monarchii ograni-czonej. Król, nieodpowiadający politycznie (przed parlamentem), zachował
kompe-3 W. Czapliński, Dzieje Danii nowożytnej, Warszawa 1982, s. 112.
4 Danmarks historie, Bd. 4, København 1942, s. 33–34.
5 Politikens Danmarks historie, t. XI, København 1965, s. 228.
6 Za projektem konstytucji opowiedziało się 119 członków Rigsdagu, 4 głosowało przeciw.
Konstytucja została ogłoszona 5 czerwca 1849 r. Por. Politikens Danmarks historie, t. XI, København 1965, s. 288.
7 Dalsi dwaj ministrowie, odpowiadający za sprawy księstw Szlezwik i Holsztyn, ponosili odpowiedzialność tylko przed królem.
tencję zwoływania i rozwiązywania Rigsdagu, a także sankcjonowania ustaw. Swą władzę wykonawczą (której piastunem konstytucyjnie pozostał) realizował poprzez Radę Państwową (Statsrådet). Król w szczególności zwoływał posiedzenia Rady i jej przewodniczył, mianował i odwoływał przewodniczącego pro tempore (tj. pierwsze-go ministra – den første minister) oraz pozostałych członków Rady. Premier i mini-strowie odpowiadali dwutorowo – przed królem i przed Rigsdagiem8.
Do wprowadzenia pełnej formuły rządu parlamentarnego, tj. ponoszącego odpo-wiedzialność polityczną tylko przed parlamentem (i uzależnionego politycznie od zaufania większości parlamentarnej) doszło w Danii w latach 90. XIX w. Ta istotna ustrojowo zmiana nastąpiła pod naciskiem większości w Rigsdagu, gdzie dwa najsil-niej reprezentowane stronnictwa parlamentarne (konserwatyści i liberalna Venstre) zawarli stosowne porozumienie. Król Christian IX próbował się oprzeć naciskowi, powołując kilka rządów o charakterze urzędniczym (złożonych z zależnych od siebie funkcjonariuszy państwowych). Dopiero w 1901 r. partia Venstre zdobyła 76 manda-tów w 114-osobowej izbie pierwszej (Folketingu) i wymogła utworzenie rządu dosto-sowanego składem do profi lu większości w pierwszej izbie parlamentu.
W 1909 r. doszło ponadto do precedensowego postawienia przed Trybunałem Królestwa (Rigsretten) byłego premiera oraz ministra spraw wewnętrznych za brak nadzoru nad wydatkowaniem funduszy państwa. Jakkolwiek premier został uniewin-niony, a minister skazany na karę grzywny, precedens ten otworzył drogę do objęcia członków rządu – obok odpowiedzialności politycznej – także odpowiedzialnością prawną przed organem władzy sądowej (nie zaś tylko przed monarchą). Pośrednio oznaczało to dalsze ograniczenie władztwa królów Danii.
Wybuch I wojny światowej odsunął w czasie wprowadzenie w życie kolejnej („drugiej”) „konstytucji czerwcowej” (juni-grundloven), uchwalonej przez Riksdag i sankcjonowanej przez króla Christiana X 5 czerwca 1915 r. Wiosną 1920 r. doszło do kryzysu w relacjach między Christianem X i wspierającymi go kręgami wojsko-wo-nacjonalistycznymi a parlamentem i większością ugrupowań parlamentarnych.
Bezpośrednim powodem kryzysu i burzliwych wystąpień antymonarchistycznych było zdymisjonowanie przez monarchę – bez udziału parlamentu – rządu premiera Zahlego (zdominowanego przez ugrupowanie Det radikale Venstre). Pojawiły się na-wet żądania odejścia od monarchii i zastąpienia jej republiką9.
Pod naciskiem demonstrantów i opinii publicznej król został zmuszony do zdy-misjonowania powołanego przez siebie urzędniczego rządu Carla Juliusa O. Liebe i powołania „rządu fachowców” (pod przewodnictwem Michaela Petersena Friisa).
Zarządził też wybory do parlamentu. W nowo wybranym parlamencie zawiązała się większościowa koalicja na czele z liberalną Venstre. Wymogła ona na królu powoła-nie nowego rządu (Nielsa Neegarda), którego profi l został dostosowany do większo-ści parlamentarnej.
8 M. Grzybowski, Rząd i administracja rządowa…, s. 10.
9 W historii Danii przesilenie to, przypadające na okres Świąt Wielkanocnych, określane jest mianem „kryzysu wielkanocnego” (Paaskekrisen). Por. szerzej T. Kaarsted, Paaskekrisen 1920–1923, Århus 1973, s. 11 i n.
Okres międzywojenny przyniósł utrwalenie formuły rządu parlamentarnego oraz wzmocnienie parlamentarnej pozycji partii socjaldemokratycznej. Jej przywód-ca Th orvald Stauning przejął na wiele lat funkcję premiera rządu. Okres okupacji niemieckiej i godna postawa Christiana X wobec władz okupacyjnych przysporzyła uznania monarchii (która stała się punktem odniesienia także w niestabilnych poli-tycznie pierwszych latach powojennych)10.
W 1947 r., po trwającym 35 lat panowaniu, zmarł cieszący się sympatią społe-czeństwa Christian X. Tron objął jego syn Fryderyk IX ożeniony ze szwedzką księż-niczką Ingrid Bernadotte. Fryderyk IX panował do swej śmierci w 1972 r. Podczas panowania tego władcy powstał problem dynastyczny, król bowiem nie dochował się męskiego potomka; miał natomiast trzy córki: Małgorzatę (ur. 1940) – obecną królo-wą Danii, Benedyktę (ur. 1944) oraz Annę Marię (ur. 1946), żonę byłego króla Grecji Konstantyna II. Dotychczasowe przepisy o sukcesji tronu duńskiego nie przewidy-wały następstwa tronu dla kobiet; w tej sytuacji część środowisk związanych z orga-nami władzy lansowała ideę uczynienia następcą tronu brata króla, księcia Knuda.
Formalna decyzja w tej kwestii nie zapadła; w 1972 r. – po niespodziewanej śmierci Fryderyka IX – zmieniono przepisy o sukcesji, co pozwoliło na objęcie tronu przez najstarszą z córek zmarłego króla, Małgorzatę II (panującą do chwili obecnej). Kró-lowa Małgorzata, jedna z bardziej wykształconych współczesnych monarchiń (stu-diowała archeologię, politologię i ekonomię), zamężna od 1967 r. z francuskim dy-plomatą Henrim de Monpezatem, ma dwóch synów: Fryderyka (ur. 1968) będącego następcą tronu oraz Joachima (ur. 1969)11.