Rozdział 9: Wolności i prawa jednostki
9.1. Konstytucyjny system wolności i praw jednostki
Duńska ustawa zasadnicza z 5 czerwca 1953 r. poświęca regulacji konstytucyjnych wolności i praw jednostki część VIII swych uregulowań, obejmującą §§ 71–85. Jakkol-wiek regulacja statusu jednostki nie wyprzedza unormowań odnoszących się do zasad działania państwa oraz organizacji aparatu państwowego (co czynią – najczęściej – akty konstytucyjne nowszej generacji), należy stwierdzić, że regulacja praw i wolności jednostki w konstytucji duńskiej jest relatywnie obszerna i dość precyzyjna1.
Struktura i semantyka unormowań zawartych w części VIII ustawy zasadniczej z 1953 r. należy do typowych. Ustrojodawca najpierw uregulował kwestie klasycz-nych wolności osobistych, następnie – niektórych wolności publiczklasycz-nych. W dalszej kolejności ujął niektóre (najistotniejsze) prawa obywateli Królestwa Danii, by pod koniec odnieść się do zasad korzystania z praw i wolności, nakładania powinności na obywateli oraz zagadnień związkowych.
Regulacje części VIII otwiera rozbudowany przepis § 71, odnoszący się do wolno-ści osobistej człowieka i jej gwarancji konstytucyjnych. Wolność osobista została po-traktowana przez ustrojodawcę jako wolność człowieka (każdej osoby), co pośrednio wynika z werbalizacji § 71 pkt 3 (przepis ten posługuje się zwrotem „każda osoba”).
Zgodnie z § 71 pkt 1 duńskiej konstytucji „wolność osobista jest nienaruszalna”.
W dalszej części przytoczonego przepisu ustrojodawca niepostrzeżenie zawęża za-kres podmiotowy gwarancji nienaruszalności tej wolności, odnosząc zabezpieczenia prawne do kategorii pojęciowej „obywatel duński”. W zd. 2 przytoczonego przepisu znajduje się sformułowanie, iż „żaden obywatel duński nie może być w jakikolwiek sposób pozbawiony wolności z powodu przekonań politycznych bądź religijnych, bądź z uwagi na swe pochodzenie”2.
1 M. Grzybowski, Wstęp (w:) Konstytucja Danii, Warszawa 2002, s. 12.
2 Wyjaśnienie ratio legis zawężenia tej gwarancji do obywateli duńskich nie jest łatwe i bezdyskusyjne.
Wydaje się, że przeważyła tradycja formułowania gwarancji ochronnych dla obywateli oraz pragmatyzm
W § 71 pkt 2 ustrojodawca zawarł ważną gwarancję ochrony wolności osobistej.
Ustanowił zasadę, że „pozbawienie wolności nastąpić może tylko na podstawie usta-wy”. Jednocześnie, na poziomie regulacji konstytucyjnej, utrwalone zostały dalsze za-bezpieczenia ochrony wolności. Zgodnie z § 71 pkt 3 konstytucji „każda osoba aresz-towana winna być postawiona przed sędzią w ciągu dwudziestu czterech godzin”. Jeśli osoba aresztowana nie może być natychmiast uwolniona, sędzia w uzasadnionym nakazie, wydanym tak wcześnie, jak to tylko jest możliwe (i nie później niż w ciągu trzech dni) zadecyduje, czy osoba ta ma być osadzona w więzieniu; w przypadku zaś, gdy może być ona zwolniona za poręczeniem, określi on również charakter i wyso-kość tego poręczenia3.
Konstytucja (w § 71 pkt 5) zakazuje stosowania aresztu wobec osoby, która od-powiada za czyn podlegający tylko karze grzywny lub aresztu poprawczego. Stosuje więc swoistą proporcjonalność ingerowania w wolność osobistą. Decyzją Folketingu został ustanowiony specjalny urząd, do którego mogą się zwrócić wszyscy dotknięci ingerencją w ich wolność osobistą. Niezależnie od tego każdy dotknięty sądowymi ograniczeniami wolności osobistej ma konstytucyjne prawo4 zaskarżenia istotne-go postanowienia sądu do sądu wyższej instancji (w celu weryfi kacji zastosowaneistotne-go ograniczenia wolności osobistej).
Gwarancjami nienaruszalności ustrojodawca objął też mieszkania i koresponden-cję. Zgodnie z § 72 zd. 2 „rewizja domowa, zajęcie i kontrola korespondencji oraz innych dokumentów bądź też jakiekolwiek innego rodzaju naruszenia tajemnicy do-tyczącej korespondencji, łączności telegrafi cznej i telefonicznej nie może mieć miej-sca poza przypadkami wynikającymi z nakazów sądowych oraz innymi szczególnymi wyjątkami przewidzianymi ustawowo”5.
Paragraf 74 gwarantuje wolność i równość dostępu do zawodu. Stanowi, że „wszel-kie ograniczenia wolnego i równego dostępu do zawodu nie mające na względzie interesu publicznego podlegają ustawowemu zniesieniu”. Ujęcie tej wolności w § 74 ustawy zasadniczej zasługuje na dwie uwagi w charakterze komentarza. Po pierwsze, warto podkreślić, iż wolność ta została poddana – gdy chodzi o zakres jej ochrony – pewnej relatywizacji. Jej przejawem jest odwołanie się ustrojodawcy do klauzuli
„interesu publicznego”. Wartość ta może uzasadniać utrzymanie pewnych ograni-czeń w dostępie do określonych zawodów, gdy wymaga tego interes publiczny. Po drugie, ustrojodawca upoważnił do zniwelowania ograniczeń w korzystaniu z wol-ności w dostępie do zawodu ustrojodawcę zwykłego, tj. (instytucjonalnie) Folketing.
ustrojowy, tj. odnoszenie regulacji tylko do Królestwa Danii oraz jego obywateli (osób państwowo przynależnych królestwu).
3 Zgodnie z § 71 pkt 3 in fi ne od zasad tych można określić odstępstwa w odniesieniu do Grenlandii, w zakresie uznanym za niezbędny z uwagi na warunki lokalne.
4 § 71 pkt 4 ustawy zasadniczej z 5 czerwca 1953 r.
5 Znamienne, że unormowanie § 72 duńskiej konstytucji służy jednocześnie zagwarantowaniu i ochronie dwóch wolności (wartości) konstytucyjnych: miru domowego oraz nienaruszalności mieszkania. Można sądzić, że zasadne jest „rozciągnięcie” tej gwarancji na nienaruszalność siedziby oraz ochronę tajemnicy wszelkich form porozumiewania się jednostek.
W praktyce prowadzi to do sytuacji, w której właśnie w gestii Folketingu pozosta-je rozstrzyganie, w jakim zakresie interes publiczny uzasadnia utrzymanie (a nawet wprowadzenie) ograniczeń w dostępie do zawodu, w jakim zaś – uzasadnione jest ich zniesienie (idąc po myśli dyrektywy ustrojodawcy, wyrażonej w § 74 ustawy za-sadniczej).
W sferze regulacji odnoszących się do praw jednostki na plan pierwszy – z ustro-jowego punktu widzenia – wysuwa się poręczenie nienaruszalności prawa własności, wypowiedziane w § 73 konstytucji. Również i tu ustrojodawca – relatywizując ochro-nę prawa własności – odwołał się do kryterium „interesu publicznego”. Postanowił bowiem, że „nikt nie może być zmuszony do wyrzeczenia się swej własności, chyba że wymaga tego interes publiczny”. Operacjonalizując zasadę ujętą w zd. 2 § 73 pkt 1, duński ustrojodawca zastrzegł, że pozbawienie prawa własności może nastąpić tylko wówczas, gdy przewiduje to ustawa (a więc akt pochodzący od parlamentu) i za peł-nym odszkodowaniem.
Doceniając znaczenie gospodarcze oraz społeczny aspekt ochrony prawa własno-ści, duński ustrojodawca konstytucyjny posłużył się mechanizmem dodatkowej we-ryfi kacji ustaw przewidujących wywłaszczenie nieruchomości. Tryb tej wewe-ryfi kacji zrównał z wymogami niezbędnymi do przeprowadzenia zmian w ustawie zasadni-czej. Zgodnie bowiem z unormowaniem § 73 pkt 2 „w przypadku uchwalenia ustawy dotyczącej wywłaszczenia nieruchomości, jedna trzecia deputowanych do Folketingu w ciągu trzech dni roboczych od jej uchwalenia może zażądać, by ustawa nie została przedłożona w celu uzyskania sankcji królewskiej do czasu przeprowadzenia nowych wyborów do Folketingu i ponownego uchwalenia jej przez nowy Folketing”6.
Ponadto ustrojodawca konstytucyjny jednoznacznie eksponuje potrzebę sądowej kontroli poprawności każdego indywidualnego aktu wywłaszczenia oraz każdej de-cyzji o przyznanym odszkodowaniu (i jego wysokości). Postanowienie § 73 pkt 3 przewiduje sądową kontrolę tego typu aktów administracyjnych (a nawet dopuszcza ustanowienie sądów orzekających w kwestiach zasadności wywłaszczenia i wysoko-ści przyznawanych odszkodowań7).
Konstytucja z 1953 r. gwarantuje w § 77 prawo każdego do publicznego wyrażania poglądów ustnie lub na piśmie, także drukiem. Jednocześnie przewiduje, że korzysta-jący z tego prawa ponoszą odpowiedzialność prawno-sądową za treść i formę upub-licznienia wypowiedzi. Konstytucja zakazuje stosowania cenzury oraz zbliżonych do niej metod zapobiegania publikacji określonych wypowiedzi8.
Ustawa zasadnicza z 1953 r. zagwarantowała obywatelom Królestwa Danii istotne prawa publiczne. Obok uprawnień wyborczych i udziału w referendum należą do
6 Procedura ta umożliwia odniesienie się wyborców do przeprowadzonych zmian w ochronie własności nieruchomości i dokonanie wyboru nowego składu Folketingu zgodnie ze stanowiskiem osób kandydujących w kwestii zasadności (akceptacji) bądź sprzeciwu wobec zmian.
7 Duńska praktyka ustrojowa dotychczas nie wykorzystała wskazanego tu upoważnienia konstytucyjnego.
8 Por. § 77 zd. 3 ustawy zasadniczej z 5 czerwca 1953 r.
nich: a) prawo swobodnego tworzenia stowarzyszeń „dla każdego legalnego celu”9, b) prawo uczestnictwa w zgromadzeniach o „niezbrojnym” (pokojowym) charakterze10. W przypadku rozruchów siły zbrojne winny nie podejmować akcji, dopóki nie zo-staną zaatakowane (chyba że tłum – trzykrotnie wezwany w imieniu króla/królowej i prawa do rozejścia się – zlekceważy to wezwanie).
W sferze praw o charakterze społecznym konstytucja gwarantuje wszystkim dzie-ciom w wieku szkolnym bezpłatne nauczanie w szkołach podstawowych. Nie zawiera natomiast analogicznych gwarancji bezpłatności nauczania na poziomie ponadpod-stawowym i wyższym. Rodzicom (opiekunom) dzieci gwarantuje prawo do organi-zowania edukacji dzieci w instytucjach niepublicznych, pod warunkiem że edukacja ta odpowiada ogólnym standardom szkoły podstawowej.
Konstytucja nakłada na obywateli duńskich płci męskiej (zdolnych do noszenia broni) powinność osobistego udziału w obronie kraju11.