O wyborze poniższych stanowisk zadecydowało kilka czynników. Mając na uwadze fakt, że stanowiska te w myśl koncepcji autora są przeznaczone jako punkty edukacyjne zwrócono uwagę na wybranie takich miejsc gdzie w niedalekiej odległości zlokalizowana jest dodatkowa infrastruktura turystyczna np. sklep, lokal gastronomiczny itp. Istotnym dla autora było aby w pobliżu stanowisk znajdowało się miejsce gdzie może zaparkować lub przynajmniej bezpiecznie zatrzymać autobus. Istotnym było również występowanie w niedalekiej odległości innych atrakcji geologicznych i turystycznych tak aby była możliwość zaplanowania całodziennej wycieczki. Kluczowe jednak było to żeby w obrębie danego odsłonięcia zrealizować możliwie dużą ilość zagadnień zawartych w Tab. 2. Poniższa tabela zestawia zakres tematyczny jaki można rozwinąć w obrębie wskazanych punktów.
62 Odsłonięcie Zagadnienie K ami en io ło m G ru szk a N ýz n e ro vs ké v o d o p ád y W ap ie n ic a Ja sk in ia Na Šp ič ák u i N a P omezí Śl ęża Szk la ry P rze łę cz Sr e br n a G ó ra K ami e n io ło m V ycp ál e k K as ka d y W ie p rzó w ki B aza lt o w a Sk ałk a/ B ia ła W o d a W o d o sp ad M o so rn y Metody badań wnętrza Ziemi + Skorupa Ziemska + + + + + Minerały jako składniki skorupy Ziemskiej + + + + + Skały i ich podział + + + + + + + + + + + Podział dziejów Ziemi + + + + + + + + + + + Analiza profilu geologicznego + + + + + + Wydarzenia geologiczne w dziejach Ziemi + + + + + + + + + + + Teoria tektoniki płyt litosfery + + + + + + + + + + Etapy rozwoju ryftu + + + + + + Procesy zachodzące w strefie spreadingu i subdukcji + + + + + + + + + Ruchy górotwórcze + + + + + + +
63 Deformacje tektoniczne i typy genetyczne gór + + + + + Wulkanizm i plutonizm + + + + + Trzęsienia ziemi Ruchy epejrogeniczne i izostatyczne Wielkie formy ukształtowania lądów Wielkie formy ukształtowania oceanów Wody podziemne + SUMA 6 8 7 5 11 11 8 10 7 11 9
64
3.2.1 Kamieniołom Gruszka
Odsłonięcie zlokalizowane jest w powiecie złotoryjskim, gminie a zarazem miejscowości Wojcieszów (N 50° 57'16.428" E 15° 55'35.67"). Obiekt usytuowany jest w obrębie południowego zbocza góry Bielec. Długość odsłonięcia wynosi ok. 240 m, a jego szerokość ok. 130 m. Ściany odkrywki sięgają ok. 50 m. Jest to duży, nieczynny kamieniołom (Fot. 1 A), w którym eksploatowano wapienie wojcieszowskie.
Pod pojęciem „wapienie wojcieszowskie” przyjmuje się zespół wystąpień zmetamorfizowanych skał węglanowych wieku wczesnokambryjskiego występujących wśród zieleńców zlokalizowanych w południowo – wschodniej części gór Kaczawskich (Białek et al., 2007). W obrębie wapieni wojcieszowskich wyszczególniono osiem litotypów tworzących dwa kompleksy. Sedymentacja pierwszego z nich odbywała się w obrębie bardzo płytkiego i płytkiego morza lokalnie osiągając warunki strefy miedzypłytowej i ponadpłytowej. Materiał kompleksu drugiego był wynikiem redepozycji kompleksu pierwszego (Lorenc 1983). We wskazanym wystąpieniu wyróżnia się przede wszystkim wapienie litotypu A i B1 należące do kompleksu pierwszego (Lorenc 1987). Skały litotypu A to wapienie i dolomity charakteryzujące się barwą jasną, jasnoszarą, są masywne, jedynie miejscami niewyraźnie zaznaczają się grube ławice. W skałach tych często obserwuje się smugowanie. Ciemne smugi stanowią związki Fe i Mn (Kryza et al., 2003). Najintensywniejsze smugowanie obserwowanie jest w sąsiedztwie wapienia z zieleńcami. Powyżej częstotliwość występowania nagromadzeń związków Fe i Mn zmniejsza się. Skały litotypu B1 to jasnoszare, szarobrunatne, uławicone dolomity. Ich cecha szczególna jest drobna laminacja. W obrębie ścian kamieniołomu wyróżnia się również liczne brekcje o charakterze prawdopodobnie tektonicznym. O intensywnej tektonice świadczą również liczne fałdy i uskoki.
W obrębie kamieniołomu obserwuje się zjawiska krasowe. Mniej więcej po środku głównej ściany wyrobiska znajduje się niewielka (ok. 20 m długości) jaskinia z bogata szatą naciekową w formie stalagmitów, stalaktytów, żeber skalnych i polew wapiennych. Innym, widocznym już na pierwszy rzut oka procesem geologicznym jest wietrzenie wapieni. Jego wynikiem jest znajdujący się w licznych szczelinach rdzawoczerwony nalot – terra rosa.
Wapienie wojcieszowskie zalegają na łupkach zieleńcowych. Granica miedzy nimi jest ostra co może świadczyć o olistolitowej genezie ciała wapiennego (Fot. 1 B).
65 CYKL WILSONA: Wapienie wojcieszowske deponowane były w obrębie pasywnej krawędzi kontynentu, w płytkiej części zbiornika. Ich stosunek względem łupków zieleńcowych sugeruje, że potężne głazy mogły zsunąć się w głąb zbiornika tworząc olistolity. Idąc tym tokiem rozumowania, autor przypuszcza, że może to być jedynie fragment większej olistostromy. Przeprowadzone badania terenowe potwierdzają taką tezę. Zaznaczające się w morfologii terenu „kaczawskie pasmo skałkowe” zbudowanie z wapienia wojcieszowskiego w większości odwiedzonych miejsc (kamieniołom na górze Miłek, Białe Skałki w Podórkach, kamieniołom na przełęczy Kapera) charakteryzowało się brakiem przejścia sedymentacyjnego skał.
66 Fot. 1 Kamieniołom "Gruszka". A - widok na wyrobisko, B - kontakt wapieni krystalicznych z łupkami świadczący
67
3.2.2 Nýznerovské vodopády
Wodospady znajdują się niespełna 3 km od granicy Polsko- Czeskiej (N 50°16’25.2’’ E 17°03’08.4’’). Prawnie jest to chroniony zabytek przyrodniczy o obszarze 1,24 ha powołany w roku 1968. Można dostać się tam pieszo. Trasa rozpoczyna się niebieską ścieżką dydaktyczną w miejscowości Bielica. Należy dojść do granicznej przełęczy Peklo, a stamtąd najpierw niebieskim szlakiem turystycznym (1,4 km), a później zielonym (1,3 km). Do tego miejsca można również dojechać samochodem. Z miejscowości Žulová należy kierować się na pd-zach wzdłuż niebieskiego szlaku turystycznego. Geologicznie jest to masyw orlicko - śnieżnicki i kompleks krystaliczny Starego Mesta.
Wodospady zawieszone są na odpornych na erozję skałach potoku Srebrnego. Łączna wysokość progów skalnych wyrzeźbionego w utworach paleozoicznych kanionu wynosi 14 m. Skały tworzące progi to amfibolity, metagabra. W otoczeniu występują m.in łupki mikowe, paragnejsy, mylonity. Najwyższy, trzymetrowy próg wodospadu zawieszony jest na amfibolicie prawdopodobnie starej generacji ofiolitów. W tym miejscu, tuż nad poziomem wody zaobserwować można kontakt amfibolitu ze skałami otaczającymi prawdopodobnie zmetamorfizowanymi skałami osadowymi.
CYKL WILSONA: Obecność skał maficznych, będących elementem ofiolitu, świadczy o wykształceniu się skorupy oceanicznej w dnie zbiornika morskiego. W połączeniu z wczesnopaleozoicznym wiekiem skał opisywanych skał, można przypuszczać, że element ten może być utożsamiany ze skorupą oceaniczną oceanu Rei.
3.2.3 Wapienica
Kamieniołom zlokalizowany jest w północno - zachodniej części Gór Bardzkich, na południowy - zachód od miejscowości Dzikowiec. Usytuowany jest na zachodnim zboczu góry Wapnica (Wapiennej) (N 50°34’18.2’’ E 16°34’41.5’’) o wysokości 579,6 m. Geologicznie nieczynna kopalnia odkrywkowa zlokalizowana jest w obrębie osadów jednostki bardzkiej.
Kamieniołom w Dzikowcu, w który obecnie zagospodarowany jest jako strzelnica, ma około 500 m długości i 150 m szerokości. Obserwować w nim można utwory od najmłodszego dewonu (380 mln lat) do wczesnego karbonu (325 mln lat) (Haydukiewicz & Muszer 2006).
68 Zachodnią ścianę południowej części kamieniołomu stanowi wapień podstawowy miąższości ok. 15 m. Skała powstała w mikrofacji otwornicowo-glonowo- liliowcowej strefy litoralnej lub sublitoralnej (Chorowska & Radlicz 1987). Wapień ten jest biosparytem z widocznymi fragmentami gabra, granitoidów i serpentynitów i różnorodnej fauny (Fot. 2 A). Jest to prawdopodobnie pokrywa parautochtoniczna przemieszczona podczas ześlizgu podmorskiego na gabro.
Na ścianie wschodniej kamieniołomu usytuowane są olistolity wapienia głównego o miąższości ok. 40m. Wiek został określono na podstawie znalezionej fauny na famen (Lewandowski 1959). Osady pochodzą ze skłonu płytkiego szelfu oraz strefy literalnej. Występuje tu również szary lub różowy wapień klimeniowy (Fot. 2 B) i wapień piętra Gattendorfia. Profil stratygraficzny wapienia klimeniowego powstałego w środowisku morskim strefy pelagicznej został przedstawiony przez Lewandowskiego (1959) Jego miąższość wynosi ok. 3 m. Nad nim leży warstwa szaroniebieskiego wapienia gattenndorfiowego.
We wschodniej ścianie kamieniołomu znajdują się piaskowce gnejsowe. Są to najniższe osady terygeniczne dolnego karbonu w północnej części Gór Bardzkich (Pacholska 1987). W dolnej części występują piaskowce z reguły cienkoławicowe (rzadko ławice są grube) przeławicone zlepieńcami i mułowcami. W zlepieńcach można wyróżnić gnejsy z okruchami wapieni. Powyżej zalega grubookruchowa brekcja gnejsowa zbudowana w głównej mierze z bloków gnejsów sowiogórskich i piaskowców gnejsowych. Brekcja intepretowana jest jako osuwisko (Pacholska 1987).
CYKL WILSONA: Chaotyczny charakter odsłonięcia powstał zarówno na wskutek podmorskich ruchów masowych jak i tektonicznego zaangażowania skał. Biorąc pod uwagę wiek osadów, przypuszcza się, że zapisują one etap zamykania się basenu załukowego (to jest oceanu Renohercyńskiego). Fragmenty gnejsów sowiogórskich w osadach wczesnego karbonu mogą świadczą o gwałtownej erozji masywu sowiogórskiego związanego najprawdopodobniej z jego ekshumacją.
69 Fot. 2 Wapienica. A - fragmenty gabr w wapieniach, B - widok na ścianę zbudowaną z wapienia klimeniowego
70
3.2.4 Jaskinie Na Pomezí i Na Špičáku
W niedużej odległości od Polskiej granicy, w kraju olomunieckim, powiecie Jesenik znajdują się dwie interesujące, przystosowane do ruchu turystycznego jaskinie. Oba te obiekty można potraktować jako miejsca odpowiednie do przedstawienia omawianego tematu. Zlokalizowane są one w rejonie jednostek geologicznych: masywu Žulowej, podgrupa górnej brannej.
Jaskinia Na Pomezí znajduje się w miejscowości Vapenna, 2 km na S od Lipová-lázně. Jaskinia powstała w wyniku rozpuszczania się (krasowienia) marmurów. Występuje tu bogata szata naciekowa, powstała dzięki temu, że woda znajdująca się w jaskini jest mocno nasycona węglanem wapnia, co sprzyja powstawaniu stalaktytów, makaronów, polew naciekowych, pereł jaskiniowych itp. (Fot. 3 A, B) Dzięki bogatej szacie naciekowej poszczególne miejsca zostały nazwane: Lodowe pomieszczenie, Pomieszczenie u płaczącej wierzby, korytarz Rzymskich łaźni, Białe pomieszczenie, Królewski komin, Skarbiec. Na dnie jaskini znajdują się naniesione przez wody podziemne iły. Jaskinia została przystosowywana do ruchu turystycznego w latach 1950-1955, a następnie oddana do użytku. Długość udostępnionych tras wynosi 530m., a zwiedzanie odbywa się z przewodnikiem. Przy jaskini znajduję się niewielki skwerek z ekspozycją geologiczną przedstawiającą skały występujące na tym terenie i krótką informację o tym jakie ciekawostki geologiczne można zobaczyć w okolicy.
Jaskinia Na Špičáku (N 50°16’59.7’’; E 17°14’59’’) znajduje się w miejscowości Supíkovice na południowym zboczu Špičáku. teren ten buduje i masyw Žulowej.
Jaskinia znana w literaturze od 1430 r. Wtedy to po raz pierwszy została wymieniona w rękopisie Antonio Walle z Krakowa. Liczne ślady (najczęściej w postaci dat) pozostawione na ścianach skalnych świadczą o tym, że obiekt był często odwiedzany. Służył on w XIII w jako miejsce schronienia przed Tatarami, później jako schronienie dla przemytników, osób prześladowanych, a także „dom” pustelniczy. Najstarsza, pokazywana prze przewodnika w trakcie zwiedzania data pochodzi z 1564 r. W 1884 r. jaskinia została udostępniona do zwiedzania.
Dodatkowymi walorami geoturystycznymi obu jaskiń jest bogata szata naciekowa oraz pozostałości po kilku cyklach krasowienia.
71 CYKL WILSONA: Obecne występujące w jaskiniach marmury, są wynikiem zmetamorfizowania wapieni powstałych w płytkim i ciepłym zbiorniku morskim. Tego typu osady węglanowe są charakterystyczne dla młodych, tworzących się basenów i interpretowane mogą być jako element sekwencji synryftowej. W przypadku węglanów występujących w jaskini, depozycja zachodziła w obrębie otwierającego się basenu załukowego pomiędzy terranem Brunovistulicum a łukiem wysp oddzielających basen załukowy (o. Renohercyński) od oceanu Rei. Metamorfizm może być efektem procesów orogenicznych jak i wpływem postorogenicznych intruzji granitoidowych (np.: masyw Žulowej).
72 Fot. 3 Szata naciekowa w jaskini Na Pomezí. A, B - polewy, stalagmity i żebra
73
3.2.5 Ślęża
Masyw Ślęży zlokalizowany jest w powiecie wrocławskim, gminie Sobótka. Chcąc obejrzeć najciekawsze odsłonięci można udać się na niezbyt długą wycieczkę pieszą wyruszając szlakami turystycznymi z przełęczy Tąpadła (N 50°51’06.7’’ E 16°41’40.9’’) (Fot. 4 A). Początkowo należy poruszać się wzdłuż szlaku żółtego, a na drogę powrotną można wybrać szlak niebieski.
Zespół Ślęży stanowi fragment ofiolitu środkowosudeckiego. Jego wykształcenie porównywalne jest do modelowego ofiolitu Troodos na Cyprze. Jak dotąd nie odnaleziono jeszcze wyraźnie wykształconych law poduszkowych (Majerowicz 2006). Od dołu (czyli z południa na północ) ofiolit Ślęży zbudowany jest z serpentynitów i perydotytów. Zespół skał obalony jest tektonicznie ku N pod katem 90°. Na północy, w rejonie Rogowa Sobuckiego, Garncarska, i Pustkowia Wiłczkowickiego serpentynity kontaktują tektonicznie z metamorficznymi łupkami. Znaleziona w okolicach Pustkowa fauna (radiolarie) świadczy o głębokomorskim pochodzeniu skał. Wyniki badań przeprowadzonych na grafitoidach występujących w metamułowcach wykazały że warunki metamorficzne przekroczyły nieznacznie fację zieleńcową (Kwiecińska & Parachoniak 1976). Na serpentynitach zalegają skały członu plutonicznego i wulkanicznego. Są to ultramaficzne kumulaty bogate w pirokseny i amfibole. Występują one w spągu członu gabrowego. Magma ma charakter toleidowy (Majerowicz 2006).
Spacerując wzdłuż podanej wyżej trasy można obserwować pojedyncze wychodnie skalne lub ich grupy należące do członu gabrowego (Fot. 4 B, C, D).
CYKL WILSONA: Występowanie zespołów ofiolitowych jednoznacznie świadczy o tym, że miejsce to jest fragmentem skorupy oceanicznej, która znalazła się na powierzchni w wyniku obdukcji, to jest odspojeniu fragmentów skorupy oceanicznej i przyłączenia jej do krawędzi kontynentu. Konsekwencją tego zjawiska są deformacje tektoniczne, a warunki temperatury i ciśnienia jakie panują są przyczyną metamorfizmu skał magmowych. Pierwotne gabra budujące skorupę oceaniczną przechodzą do metagabra. Z diabazów i bazaltów tworzą się amfibolity i zieleńce. Perydotyty zamieniają się w serpentynity.
74 Fot. 4 Masyw Ślęży. A - widok na przełęcz Tąpadła, B - gabro, C - ostaniec denudacyjny, D – gołoborze
75