Propozycje wykorzystania lokalnych zasobów – atrakcje parku

Obiekty geoturystyczne cieszą się coraz to większym zainteresowaniem. Jednak żeby przyciągnąć do siebie odpowiednia ilość turystów, którzy zapewnią ekonomiczna swobodę działania obiektu należy przygotować kompleksową ofertę zawierająca co najmniej kilka

80 atrakcji. Ważne jest aby grupa docelowa klientów była możliwie jak najszersza. Z całą pewnością uczniowie nie mogą być jedynymi odbiorcami. Geologiczny Park edukacyjny musi być przyjazny uczniom, studentom, naukowcom, kolekcjonerom, ale też rodzinom. W celu zapewnienia rentowności autor proponuje utworzenie następujących atrakcji:

- zaprojektowanie kilku tras geologicznych dostosowanych do różnego poziomu wiedzy. Proponuje się zaprojektowanie tablic geoturystycznych zawierających informację skierowane do przeciętnego turysty (informacje wiedzowo nie wybiegające poza materiał szkół średnich). Dodatkowo można pokusić się o wydanie przewodnika po trasach, który zawierałby bardziej szczegółowe informacje. Taki dodatek były skierowany do studentów, naukowców, uczestników konferencji, które mogłyby być orgaznizowane w parku.

- ze względu na długie tradycje górnicze związane z zamkniętą już kopalnią naturalnym wydaje się być wykorzystanie tego zagadnienia w celu uatrakcyjnienia obiektu. Być może lokalna ludność zamieszkująca osiedle górnicze (Fot. 8 A) poniżej kopalni mogłaby tworzyć niejako żywy skansen do którego zaglądaliby turyści.

- być może udałoby się zagospodarować opustoszałe budynki i utworzyć w nich izbę pamięci poświęconą górnictwu, salę gdzie znalazły by się kolekcje minerałów i skał występujących w obrębie masywu Szklar czy salę dydaktyczną. Taki budynek jest szczególnie istotny w sytuacji gdy pogoda nie jest sprzyjająca do przebywania w plenerze.

- W obrębie kopalni znajdują się miejsca występowania minerałów szlachetnych i rzadko spotykanych. Te miejsca mogą stać się szczególną atrakcją dla kolekcjonerów. Należy wytyczyć punkty gdzie można będzie poszukać minerałów. Wytyczenie takich enklaw ma na celu również zapobieganie lub przynajmniej ograniczenie rabunkowego wydobywania surowców. Będzie to również duża atrakcja dla młodzieży odbywającej zajęcia edukacyjne.

- Dodatkową atrakcją mogłyby być warsztaty z kamieniarstwa. W obrębie kamieniołomu, lub tuż przy jego granicy funkcjonuje zakład zajmujący się obróbka kamienia. Korzyści z takich warsztatów mogłyby być obopólne. Zakład mógłby pobierać opłaty z kolei park miałby dodatkowa atrakcję.

- Projektując park należałoby pamiętać o przygotowaniu strefy typowo rekreacyjnej gdzie można by odpocząć po zwiedzaniu. W obrębie takiej strefy może znaleźć się niewielki plac zabaw przeznaczony dla najmłodszych odwiedzających, czy też miejsca ogniskowe, ławeczki i stoliki itp.

81 Fot. 5 Kopalnia rud niklu w Szklarach. A – wejście do jednej ze sztolni, B – ściana w głównym wyrobisku

82 Fot. 6 Kopalnia rud niklu w Szklarach. A, B – żyły chryzoprazu zlokalizowane w sztolni (patrz Fot. 4 A)

83 Fot. 7 Kopalnia rud niklu w Szklarach. A – żyły magnezytowe w obrębie częściowo zwietrzałego serpentynitu, B –

84 Fot. 8 Kopalnia rud niklu w Szklarach A – zabudowania mieszkalne osiedla górniczego, B – główne wyrobisko

85

3.2.7 Przełęcz Srebrna Góra

Profil utworów fliszowych zlokalizowany jest w powiecie ząbkowickim, gminie Stoszowice. Przebiega on wzdłuż północnej skarpy przekopu (N 50°34’15.2’’ E 16°38’09.1’’) nieczynnej linii kolejki zębatej prowadzącej od Woliborza do Srebrnej Góry. Geologicznie profil znajduje się w obrębie NE części Gór Bardzkich.

W profilu odsłania się głównie formacja Srebrnej Góry. Wiek sedymentacji tych utworów określono na podstawie ich pozycji w stosunki do leżących niżej zlepieńców i wapieni okolic Srebrnei Góry, Nowej Wsi i Dzikowca na późny wizen- wczesny namur (Koźma 1987a). Odsłonięcia (Fot. 9 A, B) budują naprzemianległe piaskowce i łupki. Ich miąższość jest zmienna i wacha się w przypadku piaskowców od 2 do 60 cm, łupków od kilku mm do 15 cm. Piaskowce często są uziarnione frakcjonalnie, w stropie posiadają warstwowanie konwolutne, w spągu często hieroglify. W utworach tych można obserwować fragmenty sekwencji Boumy świadczące tym, że w procce ich sedymentacji brały udział prądy zawiesinowe. Szczegółowe badania profilu przeprowadził Koźma (1987b) prezentując wyniki podczas LVIII zjazdu PTG. Zauważył on m.in, że geneza wszystkich ławic turbidytowych ma ten sam obszar źródłowy (Koźma 1987b). Powstały one daleko od źródła prądu, o czym świadczy niska wartość wskaźnika ABC Walkera (Koźma 1987a). W najwyższej części profilu występuje warstwa o charakterze olistostromy. Jej miąższość wynosi około 40 m. została ona zdeponowana podczas ześlizgu podmorskiego. W dolnej piaszczysto-drobnozbrekcjonowanej części tkwią bloki piaskowców o średnicy do 1m.

Po przeciwnej (zachodniej) stronie wiaduktu sowiogórskiego kolejki zębatej zaobserwowano karbońskie łupki ilasto – szarogłazowe należące do warstw z Ostroga, oraz silnie sfałdowane wapienie laminowane. Wśród wymienionych skał tkwią większe fragmenty wapieni ziarnistych. Zawierają one fragmenty łodyg liliowców, koralowców i muszli brachiopodów.

Ciekawe odsłonięcie znajduje się też nieopodal Przełęczy Srebrnej. Zlokalizowane jest pod drewnianym mostkiem (Fot. 10 A). Obserwowane są tam zlepieńce gnejsowe, w których krwią fragmenty wapieni (Fot. 10 B). Osady te reprezentują dolną część formacji z Nowej Wsi. Powyżej w profilu znajdują się osady węglanowe. Środowisko sedymentacji występującego tu materiału gnejsowego interpretowane było osady płytkowodne (Oberc 1957) lub jako osady stoków średnio głębokich basenów (Wajsprych 1986). Obaj autorzy zgadzają się co do faktu,

86 że gruby materiał został zdeponowany jako osady typu debris flow z bloku sowiogórskiego (Fot. 10 C).

CYKL WILSONA: Osady fliszu bardzkiego deponowane były wzdłuż krawędzi aktywnego tektonicznie brzegu. Duża miąższość osadów świadczy o intensywnej dostawie osadów z lądu.

Fot. 9 Srebrna Góra. A - punkt charakterystyczny - ścieżka wiodąca do odsłonięcia, B - odsłonięcie osadów fliszowych jednostki bardzkiej

87 Fot. 10 Przełęcz Srebrna. A - Odsłonięcie osadów typu debris flow. B - egzotyk gnejsu sowiogórskiego, C –

88

3.2.8 Kamieniołom Vycpálek

Obiekt ten, znajduje się w powiecie Jesenik (N 50°17’22.0’’E 17°07’17.8’’) w Górach Rychlebskich . Zlokalizowany jest w miejscowości Vapenna, która znajduje się w obrębie masyw Žulowej.

Jest to nieczynny, wykorzystywany do celów rekreacyjnych (jako kąpielisko) kamieniołom w utworach wapieni dewońskich w strefie kontaktowej z granitoidami masywu Žulowej (Fot. 11). Kopalnia odkrywkowa jest często odwiedzana przez kolekcjonerów minerałów. W nieczynnym od lat pięćdziesiątych kamieniołomie pozyskiwano granit drobno- i średniokrystaliczny, a miejscami grubokrystaliczny granodioryt biotytowy. Obiekt jest typowym przykładem metamorfizmu kontaktowego. W kamieniołomie odsłania się kontakt intruzji z wapieniami otaczającymi. W obrębie aureoli kontaktowej można znaleźć liczne minerały: granaty, wollastonit, epidot. Szczegółowy spis minerałów tu występujących dostępny jest w literaturze (Jedlička 1983). W górnych częściach kamieniołomu, w obrębie aureoli kontaktowej, gdzie miał miejsce lekki metamorfizm, w wyniku, którego z wapieni powstały skarny można znaleźć hessonity.

CYKL WILSONA: W łomie można zaobserwować postorogeniczne intruzje granitowe, oraz ich wpływ na skały otaczające. Granity postorogeniczne reprezentują ostatni etap cyklu Wilsona związany z postorogeniczna ekstensją orogenu.

89

3.2.9 Kaskady Wieprzówki

Przez miejscowość Rzyki w powiecie suskim przepływa potok Wieprzówka, który wyżłobił swoje koryto w obrębie formacji wierzowskiej należącej do płaszczowiny ślaskiej, tworząc malownicze kaskady (Fot. 12 B). W odsłonięciu występują skały o dużej zawartości TOC (Total Organic Carbon). Formacja ta stanowi zatem skałę macierzystą, z której powstają węglowodory. Skała ta tworzyła się w środowisku anoksycznym i jej zawartość ilością TOC sięga 2,31 % wagowych.

Formacja wierzowska jest nieznacznie sfałdowana i zapada w pod małym kątem w kierunku południowy – południowy wschód. Poprzecinana jest przez system uskoków, w większości normalnych ze zrzuconymi północnymi skrzydłami. Występują tu również uskoki odwrócone jak i przesuwne.

Odsłaniająca się część formacji wierzowskiej reprezentowana jest przez bezwęglanowe, czarne lub ciemnoszare, częściowo krzemionkowe mułowce ilaste z wkładkami cienkowarstwowych iłowców i drobnoziarnistych piaskowców lokalnie wykazujących cechy turbidytów (Fot. 12 A). W obrębie warstw występują również buły sferosyderytowe. Śledząc bieg rzeki, w odsłonięciu można zauważyć, że pierwszą część odsłonięcia stanowią przeważnie cienkoławicowe iłowce i mułowce barwy czarnej z dużą ilością spękań ciosowych. Jedynie miejscami pojawiają się cienkie warstwy piaskowca. Miejscami występują ławice ze śladami żerowania organizmów dennych. W kompleksie wyższym pojawiają się buły syderytowe.

Przejście z formacji wierzowskiej do lgockiej zapisuje się poprzez częściej pojawiające się warstwy piaskowca. Sporadycznie występujące syderyty i ankeryty tworzą warstwy, soczewy lub konkrecje pośród czarnych łupków. Warstwy lokalnie są one zaburzone na wskutek osuwisk podmorskich. Pośród łupków spotykane są również małe skupiska pirytu.

CYKL WILSONA: Przedstawione powyżej odsłonięcie reprezentuje głębokowodne mułowce i iłowce a lokalnie piaskowce drobnoziarniste deponowane w obrębie poszerzającego się basenu protośląskiego.

90 Fot. 12 Potok Wieprzówka. A - odsłonięcie formacji wierzowskiej w skarpie potoku, B – kaskady Wieprzówki

91

3.2.10 Skałka bazaltowa i rezerwat Białej Wody

Jednym z najlepszych stanowisk geoedukacyjnych znajdujących się w obrębie Małych Pienin jest rezerwat Biała Woda znajdujący się w miejscowości Jaworki, w gminie Szczawnica. Pierwszym fenomenem geologicznym jest bazaltowa skałka znajdująca się tuż przed wejściem do rezerwatu, przy szlaku turystycznym prowadzącym w kierunku przełęczy Obidza w beskidzie sądeckim.

Odsłonięcie stanowi bazalt oliwinowy o powierzchni około 7 x 8 m i wysokości 3,5 m. Skała na świeżym przełamie jest czarnozielonkawa, zwietrzała zaś rdzawoniebieskawa. Dzieli się wyraźnie na dwie części różniące się od siebie kierunkiem ciosu (Fot. 13 A, B).

Skałka interpretowana była jako pień wulkaniczny stanowiący cześć mioceńskiej PAL (Birkenmajer, 1979). Dopiero badania radiometryczne wskazujące wiek 110,6 i 120,3 mln lat (wczesna kreda) (Birkenmajer & Pécskay 2000) potwierdziły przypuszczenia, że wychodnia stanowi duży olistolit (Horwitz & Rabowski 1929) w obrębie utworów górnokredowych formacji jarmuckiej (Birkenmajer & Pécskay 2000).

Rezerwat Biała Woda powstał by chronić wapienne skały, które żłobione przez potok Biała Woda utworzyły głęboki wąwóz, gdzie ściany sięgają 80 m. Ściany skalne powstały w obrębie płytkowodnej sukcesji czorsztyńskiej basenu pienińskiego, w których wyróżnia się wapienie krynoidowe i czerwone wapienie bulaste typu amonitoco rosso. Deponowane były w okresie od środkowej jurze po wczesną kredę. Następnie, w wyniku reorganizacji basenu blok Białej Wody uległ przemieszczeniu. Ostatecznie trafił do fliszowego basenu magurskiego (Golonka et al., 2015) gdzie został osadzony w obrębie formacji jarmuckiej na przełomie kredy i paleogenu tworząc dużych rozmiarów olistolit.

CYKL WILSONA: skałki bazaltowa jest pozostałością po grzbiecie czorszynskim rozdzielającym basen magurski od pieninskiego. Jednak jej olistolitowy charakter, podobnie jak rezerwatu Biała Woda należy interpretować jako tworzenie się strefy subdukcji, a co za tym idzie w późniejszym czasie pryzmy akrecyjnej.

92 Fot. 13 Bazaltowa skałka z wyraźnie widoczną dwudzielną budową. A - charakterystyczny cios słupowy, B –

93

3.2.11 Mosorny potok, Zawoja

Potok znajduje się w powiecie suskim, w miejscowości Zawoja leżącej w obrębie beskidu żywieckiego. Do stanowiska prowadzi niebieski szlak turystyczny o przebiegu Zawoja – Mosorny Gron – Polica. Główną atrakcją geoturystyczną potoku jest wodospad Mosorny (49º37'49 "N, 19º33.54" E) usytuowany w utworach płaszczowiny magurskiej, jednostki raczańskiej.

Osobliwością geologiczną wodospadu mającego ok. 5,5 m wysokości jest umiejscowienie go w obrębie dwóch formacji: beloweskiej i magurskiej. Jest to jedno z najlepszych odsłonięć tychże wydzieleni. Dolną część odsłonięcia stanowi formacja beloweska wykształcona tu jako piaskowce cienkoławicowe (rzadko średnioławicone) barwy jasnoszarej, niebieskawoszarej, wapnisto-krzemionkowe, twarde, rozpadające się w kostkę. Osiągają miąższość od kilku do kilkunastu centymetrów. W spągu warstw zaznaczają się licznie występujące hieroglify organiczne jak Ceratophycus, Scolicia, Cylindrites (Golonka & Waśkowska 2011) i prądowe wskazujące na wschodni kierunek transportu. Piaskowce przeławicone są szarymi łupkami mułowcowymi występującymi w dolnej części, a przechodzącymi w zielonkawe lupki ilaste powyżej. Atrakcyjne odsłonięcie wyżej opisywanej formacji znajduje się niespełna kilometr idąc z biegiem potoku. Górną część odsłonięcia stanowi wspomniana formacja magurski. Budują ją gruboławicowe piaskowce barwy brązowożółtej. Miąższość ławic zalegających niemal poziomu na warstwach beloweskich waha się od 30 do około 90 cm.

Z geomorfologicznego punktu widzenia obserwuje się erozję wgłębna powodującą powstawanie progów tworzących wodospad. Obserwowana jest również erozja wsteczna. W wodospadzie nie występuje częsty przy tego typu obiektach kocioł eworsyjny.

CYKL WILSONA: W wyniku postępującej pryzmy akrecyjnej zwiększa się ilość dostarczanego materiału i w związku z tym następuje sedymentacja gruboławicowych piaskowców typu magurskiego.

94