NA POCZĄTKU XX WIEKU
1. Wprowadzenie
Z am ek p sz cz y ń sk i15, którego obecny w ygląd je s t w ynikiem o statniej w ielkiej przebudow y z la t 1870— 74, zaliczyć należy do licznego grona rezyd encji now opow stałych lu b m odernizow anych w ty m okresie, a k tó re sw ą treścią i form ą o b razu ją zarów no dekadencję przeżyw ającej się epoki feu d aln ej ary sto k ra c ji, z w idocznym sztyw nien iem form ety k ietalny ch, jak d sw obodę w sięganiu w przeszłość po różne fo rm y w ypow iedzi a rty stycznej m ającej zilustrow ać owe treści. W w ypadku P szczyny podkreślić należy, iż w II połow ie X IX w ieku, począw szy od 1847 ro k u, kiedy to m a jo ra t pszczyński p rzejęli H ochbergow ie z Książa, sa m zam ek jak i jego otoczenie u leg ały stopniow ym , ale k o n sek w en tn y m przem ianom , k tó ry ch celem było dodanie now ym w łaścicielom , k reu ją cy m się na u dzielnych w ładców dzierżących zarów no w K siążu ja k i w Pszczynie dziedzictw o po P iastach, stosow nego sp len d o ru do ich now ego książęcego ty tu łu . P o w stały w ted y neorom ańskie sta jn ie i powozownie, zrealizow ano p rze b u dowę u jeżdżalni w s ty lu n e o m a n ie ry sty c z n y m 2), zrealizow ano także b u dowę zam eczku m yśliw skiego P ro m n ice nad jeziorem P a p ro can y w typie neogotyku a n g ie lsk ie g o 81, a tak że zaczęto organizow ać te re n y lasów pszczyńskich n a w zorow e te re n y łow ieckie połączone alejam i i d u k tam i
1) R ezydencję pszczyńską a u to r ok reśla jako zam ek m im o ew id en tn y ch cech re p r e zentacyjnego, trójsk rzy d ło w eg o pałacu ty p u francuskiego. P rz ew aż a tu w zgląd n a treśc i ja k ie sta ra n o się n ad ać b u dow li i ja k ich b y ła ona nośnikiem . W y s ta r
czy zw rócić u w ag ę n a o biegające zam ek kam ien n e ta ra sy , k tó ry c h fo rm a n a w iąz u je do zred u k o w an y ch bastionów , k tó re sym bolicznie św iadczą o przeszłości eksponow anej za n im i budow li. P odobnie w ysokie w y sta w k i w d achu m a n sard o w ym tra k to w a ć n ależy ja k o zred u k o w an e pozostałości feu d a ln y ch w ież — f u n k cja ich zre sztą była podo b n a: n a je d n ej um ieszczono zegar, a n a dru g iej potężny m aszt, na k tó ry w ciągano h e rb o w ą flagę. Na tle ta k iej a rc h ite k tu ry n a I piętrze przy rep re z e n ta c y jn e j sali, stan o w iącej jedno z sym bolicznych c e n tró w zam ku, znalazł się k a m ien n y b alkon z rodow ym i h erb a m i, k tó ry w głów nej fasadzie s ta no w ił m iejsce gdaie „su w e re n ” u k az y w ał się ludow i. W iąże się to z całą sy m b o lik ą b ra m y (E. B. S m ith, A rc h ite c tu ra l Sym bolism of Im p e ria l Rom ę a n d the M iddle Ages, P rin c e to n 1956, s. 16).
2) Ignacy P łazak, Pszczyna. Z ab y tk i m iasta i regionu, Pszczyna 1974, s. 23.
3) Ignacy P łaz ak , Z am eczek m yśliw ski P ro m n ice. S tu d iu m h isto ry c z n o -a rc h ite k to - niczne, P szczyna 1977, s. 5. M aszynopis w posiad an iu M uzeum W n ętrz Z ab y tk o w ych w Pszczynie.
le śn y m i4). U koronow aniem ty c h działań była g ru n to w n a przebudow a
p ejsk iej. D latego też a u to r ilekroć p rag n ie nie w artościow ać opisyw anych,
W yraźnie w yodrębniono odległe od rodziców pom ieszczenia d z ie c i12), m iesz
k ający ch w otoczeniu g u w e rn e ra czy nauczyciela oraz osobnej służby, z w łasny m w e w n ętrzn y m podziałem , a tak że kondygnacje dla pokojów służbow ych i in n y ch w n ętrz gospodarczych (piw nica i III piętro). W ty ch ostatnich b ra k jed n a k typow ego rozdzielenia na p rzestrzeń „żeńską” i „m ę
s k ą ”, k tó re w in ny ch zam kach, np. w Łańcucie, były ryg orystycznie p rze
strzegane.
Przechodząc do krótkiego sch arak tery zo w an ia w yk o rzy sty w an y ch źró
deł i opisu podziałów przestrzen i, podkreślić w ypada, iż p rzedstaw iany te k st jest podstaw ą do rozw ażań, k tó re a u to r prag nie w przyszłości roz
w inąć rzucając na szersze tło h isto ryczn o-k u lturow e.
2. Źródła
P odstaw ow ym m ateriałem , k tó ry w ykorzystano przy kon stru o w an iu niniejszej p rac y są zespoły plan ó w w szystkich k on d y g n acji opracow anych przez K siążęcy U rząd B udow lany w czerw cu 1911 roku. Je d en zespół liczy 5 sztu k pow ielonych rzu tó w k o lejn y ch k ondygnacji, w szystkie z takim sam ym napisem : „F u rstl. Schloss-Pless, S chadlitz, den J u n i 1911, F u rst.
B a u a m t” oraz o kreśleniem k ondygnacji. W szystkie rz u ty w skali 1 : 100.
Na p lan ach naniesione od raz u nazw y lu b przeznaczenie w szystkich po
m ieszczeń, ja k m ożna sądzić, używ ane wów czas tra d y c y jn ie lub ak tualn e.
R zuty te, k tó ry c h praw dopodobnie było w iele, używ ane b y ły jako robocze podkładki p rzy w szelkich rem o n tach czy m odernizacjach o czym świadczą ręcznie pisane uw agi i ry su n k i. Zachow ane w A rchiw um 2 zespoły rzu tów odnoszą się do p ro jek to w an ej sieci w odociągowej i san itariató w . Zacho
w ane w: W A P K atow ice — O ddział w Pszczynie, zespół A rchiw um K siążąt Pszczyńskich (dalej A K P) pod sygn. A K P X V III 771i_5 oraz A K P X V III 771e_ 10.
Porów nano te n k o m p letn y zestaw rzu tó w z planem , k tó ry p raw d o
podobnie pow stał w cześniej (AKP X V III 773). N a jednej karcie powielone zostały 4 rz u ty : piw nic, p a rte ru oraz I i II p ię tra rów nież z od razu n a niesionym i nazw am i w e w n ątrz (niektóre z nich różnią się od używ anego tu zestaw u podstaw ow ego). Ze w zględu n a n iczym nie różniący się układ w n ętrz m ożna oba zestaw y porów nyw ać — w n astęp n ej części a rty k u łu zestaw te n cytow any je s t jako „w cześniejszy” .
W eryfikację opisanego przeznaczenia czy fu n k c ji w szystkich pom ie
szczeń przeprow adzono p rzy pom ocy in w e n ta rza z 1915 roku: V erzeichnis der im Schloss P less v o rh an d e n e n In v e n ta rie n p.p. (A K P IV 526 a). Do księgi tej dołączone p lan y w szystkich k o n d y gn acji z n u m era cją pom ie
121 W o k resie będącym p rze d m io te m za in te re so w an ia a u to ra w p okojach dziecię
cych m ieszkało trze ch synów k sięcia: ks. J a n H e n ry k X V II (ur. 1900 r.), h r. A le
k sa n d e r (ur. 1905 r.) i h r . Bolko (1910—1936).
7 — Materiały Muzeum Wnętrz Zabytkowych, t. II 97
szczeń odnoszącą się do zestaw u w yposażenia oraz naniesionym i nazw am i w n ętrz. N iestety b ra k w zestaw ie rz u tu p a rte ru zam kowego. W części n astęp n ej a rty k u łu p lan y i nazw y cytow ane są jako „in w en tarz z 1915 r .” .
P rzypuszczalnie z tego sam ego czasu pochodzi rz u t p a rte ru (zacho
w any osobno), k tó ry może być pow iększoną kopią zagubionego rz u tu z opi
sanego w yżej in w e n ta rza (sygn. A K P X V III 772). W dalszym tekście rzu t te n o kreślany jest jako „późniejszy” .
3. Opisy planów zamku pszczyńskiego wykonanych w 1911 roku.
(Rzut I—V).
R zut I. P iw nice zam ku pszczyńskiego (w edług A K P X V III 7716). Na oryginale tr a k ty k o m u n ikacy jn e w yodrębnione jed n o lity m żółtaw ym ko
lorem , począw szy od w ejścia z dziedzińca gospodarczego od stro n y w schod
niej (w nętrze n r 5). K o ry tarz e obiegają wokół całą piw nicę we w szystkich skrzydłach. W pom ieszczeniach naniesione nazw y lu b przeznaczenie po
m ieszczeń z okresu pow stan ia planu.
1. U m yw alnia słu żby k u ch enn ej.
2 i 3. Pokoje służących (przypuszczalnie słu żb y k u chenn ej, k tó ra tu się p rzebierała lub odpoczyw ała w p rzerw ach od pracy).
4. Piw nice, gdzie przechow yw ano piwo i napoje chłodzące.
5. W ejście do piw nic, k tó re w skrzy dle w schodnim m ają c h a ra k te r s u tere n y , ze składem drzew a opałow ego przypuszczalnie n a po trzeby k u ch n i oraz w ejściem do szybu w ind y tow arow ej (szyb w narożniku przy przejściu na ko ry tarz). W inda ta łączyła w szystkie kondygnacje.
Od stro n y k o ry ta rza p rzylegał do niej m ały szyb w indy n a posiłki, k tó ry sięga ty lko do I p iętra.
6. K uchn ia zam kow a.
7. Z m yw alnia n aczyń k uchennych.
8. Pokój szefa k u ch n i w yposażony w biu rk o do pisania, stół, kom odę, zegar, krzesła, lam b rek in z zasłonam i (In w en tarz z 1915 r., A K P IV 526a).
9. S piżarnia na mięso z zachow anym do dziś basenem n a ryby.
10. Chłodnia ze sto łam i o p ły ta c h m arm urow ych. Pom ieszczenie to s łu żyło także do w y ro b u w ędlin.
11. M agazyn żyw ności (przechow yw ano tam ziem niaki).
12. N azw a na om aw ianym źródle -— k u ch n ia kaw ow a. T rudno obecnie a u to ry ta ty w n ie przesądzić, czy w okresie pow stania plan u istniała tam rzeczyw iście k u c h n ia i czy nazw a ta nie pochodzi z w cześniejszego okresu. W św ietle in w e n ta rza z 1915 r. stw ierdzić m ożna, iż tra k to w ano to pom ieszczenie jako m agazyn arty k u łó w „kolonialnych” oraz przechow yw ano ta m przypuszczalnie cenniejszą zastaw ę kuchenną.
13; Izba jad aln a — sklepiona piw nica gotycka, k tó ra przypuszczalnie s łu żyła jako jad a ln ia dla służby. O kreślenie izba (Stube) c h a ra k te ry sty c z ne dla pom ieszczeń s tre fy służby.
14. P iw nica do przechow yw ania piw a — określona jako „starsza” .
15— 17. T rzy pom ieszczenia na wino ze sp ecjaln y m i półkam i do flaszek.
18. P iw nica na w ęgiel opałowy.
19. K otłow nia centralnego ogrzew ania ty p u naw iew ow ego ciepłym pow ie
trzem — ogrzew ała ty lko I piętro.
20. M agazyny ro p y nafto w ej (opałowej?), olejów (m aszynowych?) itp.