Analiza dystrybucji nierównowagi globalnej pozwala uchwycić problem dysproporcji między krajami nadwyżkowymi i deficytowymi, co z kolei stanowi punkt wyjścia dla zrozumienia problemu zarządzania nierównowagami global-nymi i efektywności mechanizmów dostosowawczych.
Dokładną analizę ewolucji dystrybucji nierównowag płatniczych w gospo-darce światowej na przestrzeni ostatnich 35 lat (1970–2004) przeprowadził S. Edwards98. Analiza koncentruje się na uwypukleniu asymetrii między krajami nadwyżkowymi a deficytowymi, zaś przyjętą miarą nierównowag jest defi-cyt/nadwyżka na rachunku obrotów bieżących. Autor podzielił kraje na sześć grup (Afrykę – z wyłączeniem Afryki Północnej, Azję, Wschodnią Europę, kraje uprzemysłowione, Amerykę Łacińską i Karaiby oraz Bliski Wschód i Północną Afrykę). Dane obejmują 160 krajów (4200 obserwacji) w okresie 1970–2004.
Tabela 5 zawiera dane na podstawie średnich bilansów, podczas gdy tabela 6 na podstawie mediany bilansów. Analiza poniższych tabel prowadzi do cie-kawych obserwacji:
1. Rachunki obrotów bieżących krajów azjatyckich doświadczyły głębokiej zmiany w analizowanym okresie. Aż do 1998 r. zarówno średnie, jak i mediany odzwierciedlały fakt, że większość krajów w regionie doświadczało deficytów na rachunku obrotów bieżących i było importerami kapitału. Sytuacja zmieniła się radykalnie po kryzysie azjatyckim z 1997–1998 r. W okresie 1990–1995
średnie deficyty w bilansach krajów azjatyckich kształtowały się na poziomie 3,3% PKB, w okresie 1999–2004 była to nadwyżka rzędu 2,4% PKB. Odzwier-ciedla to istotną korektę na rachunku obrotów bieżących99, sięgającą 5% PKB.
2. Istotne zmiany w rachunkach obrotów bieżących były też obserwowalne w innych grupach krajów. Kraje Bliskiego Wschodu od 1999 r. odnotowywały nadwyżki, szczególnie zaakcentowało się to w latach 2005–2006 (jako rezultat wyższych cen ropy naftowej).
3. Znaczenie zewnętrznych dostosowań w krajach Ameryki Łacińskiej i Karaibów szczególnie jest wyraźne na podstawie danych liczących mediany bilansów (tabela 6). Deficyt na rachunku obrotów bieżących spadł z 5,3% PKB w 2002 r. do zaledwie 1% PKB w 2004 r.
4. Dane zawarte w tabeli 5 i 6 uwypuklają także różnice w bilansach liczo-nych jako średnia i mediana w grupie krajów uprzemysłowioliczo-nych. W ostatnich
98
S. Edwards, On current account surpluses and the correction of global imbalances, NBER Working Paper Series, no. 12 904/2007.
99
W tym miejscu nie zostają poddane analizie przyczyny i mechanizm korekty. Z punktu widzenia prowadzonych rozważań istotny jest udział krajów deficytowych i nadwyżkowych w gospodarce globalnej.
kilku latach bilanse obrotów bieżących w stosunku do PKB, liczone jako
średnia, wykazywały niewielką nadwyżkę (poniżej 1%), zaś liczone jako me-diana niewielki deficyt.
Tabela 5. Saldo bilansów obrotów bieżących jako % PKB w gospodarce światowej: średnie (data on average balances), 1970–2004
Rok Afryka Azja Europa Wsch. Kraje uprzemysło- wione Ameryka Łacińska Bliski Wschód Wszystkie kraje 1970 –3,01 –0,26 – 0,05 –7,51 –6,00 –2,81 1971 –6,01 –0,64 – 0,26 –5,53 –2,50 –2,21 1972 –4,44 –2,43 – 1,38 –3,78 3,79 –0,68 1973 –5,10 –1,36 – 1,15 –3,32 1,82 –0,78 1974 2,25 –4,57 –1,50 –2,51 –3,20 6,44 –0,68 1975 –4,45 –5,46 –3,55 –1,33 –2,33 8,38 –2,20 1976 –5,70 0,37 –3,81 –2,00 –1,46 9,42 –1,43 1977 –3,63 0,76 –5,14 –1,70 –4,08 5,39 –1,97 1978 –8,25 –1,79 –1,90 –0,42 –3,74 –0,46 –4,06 1979 –6,02 1,58 –1,60 –1,30 –4,54 8,44 –2,56 1980 –7,05 –7,49 –0,02 –2,03 –6,91 9,13 –4,72 1981 –9,51 –11,63 –1,15 –2,32 –10,00 7,61 –7,15 1982 –10,82 –10,85 –0,96 –2,23 –9,08 1,76 –7,66 1983 –8,22 –8,22 –1,26 –1,14 –6,53 –1,03 –5,82 1984 –5,63 –3,07 –0,15 –0,88 –4,27 –0,87 –3,56 1985 –5,64 –5,04 –1,54 –1,01 –2,84 –0,89 –3,59 1986 –6,00 –3,84 –2,80 –0,75 –5,44 –0,58 –4,16 1987 –4,64 –3,20 –0,17 –0,86 –5,42 –0,05 –3,48 1988 –5,80 –2,85 1,05 –0,71 –4,44 0,03 –3,51 1989 –4,42 –3,94 –0,33 –0,99 –5,22 4,74 –3,09 1990 –4,04 –4,50 –2,96 –1,04 –4,26 4,99 –2,86 1991 –4,40 –2,30 –2,70 –0,71 –6,87 –28,55 –5,87 1992 –5,33 –3,07 –0,01 –0,46 –5,59 –8,93 –4,12 1993 –5,39 –4,32 –2,04 0,42 –6,13 –7,68 –4,30 1994 –4,80 –2,49 –1,37 0,27 –4,80 –3,30 –3,16 1995 –6,66 –3,24 –3,45 0,80 –5,10 –1,42 –3,91 1996 –6,51 –2,95 –6,84 0,69 –5,74 –0,32 –4,42 1997 –4,13 –3,57 –7,31 1,04 –7,83 –0,15 –4,25 1998 –7,36 –0,44 –9,28 0,18 –8,09 –5,48 –5,68 1999 –6,69 1,76 –5,31 0,03 –6,45 2,55 –3,63 2000 –3,58 1,87 –3,02 0,00 –6,00 6,74 –2,02 2001 –5,99 1,52 –3,27 0,37 –7,61 2,53 –3,38 2002 –4,78 2,85 –3,56 0,72 –7,46 1,82 –2,96 2003 –2,48 4,80 –4,40 0,28 –5,42 3,70 –1,75 2004 –2,07 1,97 –4,56 0,12 –2,97 4,00 –1,29 Cały okres –5,65 –2,74 –3,89 –0,50 –5,71 0,47 –3,73
Źródło: S. Edwards, On current account surpluses and the correction of global imbalances, NBER Working Paper Series, no. 12 904/2007.
Tabela 6. Saldo bilansów obrotów bieżących jako % PKB w gospodarce światowej: mediany
(data on median balances), 1970–2004
Rok Afryka Azja Europa Wsch. Kraje uprzemysło- wione Ameryka Łacińska Bliski Wschód Wszystkie kraje 1970 –1,90 –0,90 – 0,40 –4,07 –5,90 –1,10 1971 –7,53 –1,00 – 0,27 –4,60 –7,25 –1,04 1972 –0,93 –1,55 – 0,71 –1,45 –1,10 –0,41 1973 –4,40 –0,70 – 0,44 –1,07 –2,18 –0,86 1974 –2,71 –3,00 –1,50 –1,90 –4,00 0,29 –2,92 1975 –6,13 –3,64 –3,55 –1,26 –4,09 3,01 –3,30 1976 –5,17 1,28 –3,81 –1,96 –1,41 2,19 –2,94 1977 –3,39 0,84 –5,14 –1,89 –3,96 1,45 –2,80 1978 –9,91 –2,03 –1,90 –0,63 –3,95 –2,76 –3,23 1979 –4,64 –2,67 –1,60 –0,65 –4,68 9,02 –2,73 1980 –7,21 –3,77 –0,02 –2,29 –5,59 3,96 –4,04 1981 –9,44 –8,54 –1,15 –2,58 –7,80 –1,43 –6,46 1982 –8,68 –7,77 –1,48 –1,84 –7,41 1,53 –5,81 1983 –6,35 –6,56 –0,86 –0,77 –4,70 –2,98 –4,24 1984 –2,61 –2,27 –0,63 –0,17 –3,96 –4,84 –2,43 1985 –3,90 –3,59 –1,51 –0,96 –2,08 –2,68 –2,37 1986 –3,95 –2,19 –1,94 0,21 –2,98 –2,34 –2,58 1987 –4,66 –1,68 –0,76 –0,35 –3,95 –2,07 –2,36 1988 –5,76 –2,57 –0,72 –1,03 –2,36 –2,21 –2,61 1989 –3,52 –3,44 –1,70 –1,47 –4,36 0,47 –2,63 1990 –3,78 –3,93 –3,69 –1,37 –2,78 2,82 –2,63 1991 –3,18 –3,10 –0,70 –0,88 –4,35 –9,38 –2,83 1992 –4,51 –3,66 0,10 –0,80 –3,98 –9,26 –3,01 1993 –4,29 –4,11 –2,29 –0,53 –5,47 –6,75 –3,19 1994 –3,66 –3,49 –1,42 0,35 –3,11 –4,60 –2,28 1995 –4,48 –4,97 –1,89 0,73 –2,96 –1,37 –2,50 1996 –4,21 –3,90 –5,01 0,93 –4,50 0,36 –3,43 1997 –4,65 –2,82 –6,08 0,20 –5,39 –0,15 –3,74 1998 –5,68 –0,73 –7,21 –0,47 –5,36 –2,56 –4,30 1999 –6,52 2,73 –5,29 0,26 –4,33 0,26 –2,97 2000 –4,50 1,71 –4,80 –0,46 –4,50 6,74 –3,18 2001 –4,79 1,84 –4,74 –0,06 –4,34 3,53 –2,95 2002 –2,82 3,15 –5,13 0,52 –5,31 5,44 –1,98 2003 –4,28 2,94 –5,78 –0,10 –3,91 3,53 –1,65 2004 –3,28 1,83 –5,18 –0,60 –1,09 1,75 –2,00 Cały okres –4,74 –2,36 –3,47 –0,55 –4,33 –0,58 –2,96
Tabela 7. Saldo bilansów obrotów bieżących jako % PKB w gospodarce światowej: proporcje
krajów posiadających nadwyżki, 1970–2004
Rok Afryka Azja Europa Wschodnia Kraje uprzemysło- wione Ameryka Łacińska Bliski Wschód Wszystkie kraje 1970 0,333 0,200 – 0,625 0,000 0,000 0,292 1971 0,000 0,200 – 0,600 0,167 0,250 0,321 1972 0,000 0,333 – 0,727 0,167 0,500 0,433 1973 0,000 0,333 – 0,545 0,333 0,500 0,400 1974 0,273 0,143 0,000 0,333 0,143 0,600 0,279 1975 0,200 0,100 0,000 0,316 0,200 0,667 0,258 1976 0,083 0,545 0,000 0,238 0,412 0,667 0,313 1977 0,242 0,500 0,000 0,304 0,231 0,500 0,305 1978 0,162 0,333 0,000 0,435 0,250 0,222 0,264 1979 0,237 0,400 0,000 0,261 0,233 0,556 0,284 1980 0,244 0,125 0,500 0,217 0,188 0,600 0,242 1981 0,143 0,000 0,500 0,304 0,094 0,400 0,165 1982 0,116 0,056 0,333 0,391 0,031 0,500 0,171 1983 0,093 0,222 0,333 0,348 0,125 0,400 0,194 1984 0,256 0,250 0,500 0,391 0,,212 0,,300 0,278 1985 0,311 0,100 0,000 0,391 0,303 0,300 0,279 1986 0,213 0,250 0,000 0,565 0,219 0,200 0,270 1987 0,229 0,250 0,333 0,304 0,212 0,300 0,250 1988 0,167 0,250 0,333 0,261 0,242 0,200 0,221 1989 0,208 0,250 0,333 0,348 0,242 0,545 0,277 1990 0,208 0,200 0,333 0,348 0,303 0,750 0,303 1991 0,250 0,250 0,429 0,391 0,152 0,182 0,254 1992 0,188 0,286 0,538 0,391 0,273 0,182 0,282 1993 0,208 0,190 0,350 0,478 0,242 0,250 0,274 1994 0,333 0,286 0,391 0,522 0,212 0,417 0,344 1995 0,277 0,200 0,208 0,542 0,125 0,417 0,277 1996 0,283 0,250 0,120 0,542 0,091 0,583 0,275 1997 0,200 0,100 0,120 0,500 0,030 0,500 0,208 1998 0,116 0,450 0,080 0,478 0,030 0,333 0,205 1999 0,163 0,600 0,080 0,542 0,156 0,545 0,290 2000 0,256 0,529 0,200 0,458 0,156 0,667 0,320 2001 0,227 0,647 0,160 0,480 0,063 0,583 0,297 2002 0,256 0,688 0,200 0,583 0,152 0,636 0,351 2003 0,297 0,786 0,160 0,500 0,241 0,818 0,386 2004 0,259 0,583 0,227 0,458 0,304 0,727 0,378 Cały okres 0,215 0,305 0,215 0,422 0,185 0,462 0,276
Źródło: jak w tab. 5.
Tabela 7 pokazuje z kolei proporcje krajów deficytowych w stosunku do nadwyżkowych. Wyłania się wyraźna asymetria – zdecydowanie więcej krajów odnotowuje deficyty niż nadwyżki. Tylko 27,6% wszystkich krajów w
rachunkach obrotów bieżących. Ponadto, procentowy udział krajów
nadwyż-kowych zmieniał się znacznie w badanym okresie. Najwyższy poziom udział krajów nadwyżkowych osiągał w 2003 r. (38,6%) oraz w 2004 r. (37,8%). Wskazuje to, że narastający deficyt na rachunku obrotów bieżących USA był finansowany przez wzrastającą liczbę krajów. W trakcie poprzedniego epizodu dużego deficytu płatniczego w USA (1985–1987) proporcjonalny udział krajów nadwyżkowych był znacznie mniejszy (między 25 a 27,9%). W wielu aspektach nie budzi to zdziwienia, gdyż obecny epizod deficytu płatniczego w USA jest zdecydowanie większy niż w latach 80. Jak wykazuje tabela 7, zasadnicza różnica między oboma epizodami globalnych nierównowag leży po stronie krajów azjatyckich – w okresie 1985–1987 mniej niż 25% krajów azjatyckich doświadczało nadwyżki płatnicze, w okresie 2002–2004 prawie 70%.
Oczywiście, powyższe analizy nie wyjaśniają związku przyczynowo-skutkowego. Nie wynika z nich, czy liczba krajów nadwyżkowych wzrosła w wyniku potrzeby finansowania coraz większego deficytu USA, czy też deficyt płatniczy USA wzrósł, bo wzrosła w ostatnim czasie liczba krajów nadwyżko-wych.
Zwrócić należy także uwagę, że mimo iż większa liczba krajów odnotowuje deficyty CA, są to z reguły niewielkie deficyty. W ciągu ostatnich 30 lat kraje uprzemysłowione, które odnotowywały deficyty CA przekraczające 5% PKB były małymi gospodarkami – Australia, Austria, Dania, Finlandia, Grecja, Islandia, Irlandia, Malta, Nowa Zelandia, Norwegia, Portugalia. Dlatego też przypadek USA stanowi fenomen w historycznej analizie globalnej dystrybucji nierównowag.
6. Kategoria uporczywości nierównowagi (persistency
of imbalances) w ujęciu historycznym
Zasadność analizy kategorii uporczywości nierównowagi globalnej
(persi-stence of global imbalances) opiera się na spostrzeżeniu, że jest ona dowodem na załamanie się międzynarodowego mechanizmu dostosowawczego100. Część teoretyków zwraca uwagę, że uporczywe nierównowagi zewnętrzne są wyni-kiem strategii inwestorów dotyczącej lokowania oszczędności w kierunku najbardziej zyskownych zastosowań101. Powstaje pytanie, czy uporczywość
100
A. Elson, Governing global finance. The evolution and reform of the international
finan-cial architecture, Palgrave 2011.
101 Por. D. Backus, F. Lambert, Current account fact and fiction, za: Exchange rates and the
równowagi globalnej jest cechą współczesnej gospodarki światowej, czy też poprzednie epizody nierównowagi także wykazywały taką skłonność.
Wśród historycznych epizodów uporczywych deficytów CA, Y. Yonding zwraca uwagę na102:
− deficyt CA w Kanadzie, osiągający średnią wartość 2,5% PKB w okre-sie 1975–1998,
− deficyt CA w Wielkiej Brytanii, osiągający średnią wartość 4,1% PKB w okresie 1984–2003,
− deficyt CA w Australii, osiągający średnią wartość 4,1% PKB w okresie 1974–2003.
Z kolei według statystyk OECD, do najbardziej spektakularnych współcze-snych uporczywych deficytów należą te odnotowywane w: Australii (od 1973 r.), Nowej Zelandii (od 1973 r.), Grecji (od 1975 r.), Meksyku (od 1988 r.) i Wielkiej Brytanii (od 1984 r.).
W swoim raporcie MFW103 identyfikuje 13 historycznych epizodów upor-czywych deficytów CA, definiując je jako „utrzymujące się przez więcej niż 5 lat w wysokości 2% PKB”. Z obserwacji wynika, że:
− w okresach tych wzrost PKB był niższy, zaś wzrost konsumpcji szybszy niż poza nimi. Charakteryzował je także szybszy wzrost prywatnego kredytu. Jest to spójne z międzyokresowym wygładzaniem (intertemporal smoothing) jako koncepcją deficytu CA – uporczywe deficyty CA tu postrzegane jako opty-malna odpowiedź na permanentny wzrost produktywności;
− procesy korekty uporczywych deficytów nie charakteryzowały się głęb-szym spadkiem PKB ani głębszą realną deprecjacją waluty niż pozostałe korekty deficytów.
Z kolei w badaniach nad uporczywością deficytów CA (gdzie definiuje upo-rczywy deficyt jako „trwający powyżej 5 lat”) S. Edwards dochodzi do wniosku,
że lista krajów (zarówno uprzemysłowionych, jak i emerging markets) jest stosunkowo krótka. Dodatkowo, z badań nad uporczywością deficytów w latach 1970–2001 wynika, że żaden z krajów nie był dużą gospodarką104.
Interesujące są również badania nad uporczywością nadwyżek płatniczych. MFW zbadał 20 epizodów (8 w odniesieniu do krajów uprzemysłowionych, 12 w odniesieniu do krajów emerging markets i eksportujących ropę naftową) uporczywych nadwyżek, definiując je analogicznie do uporczywych deficytów. Z prezentowanych badań wynika, że105:
102
Y. Yongding, Global imbalances and China, ,,The Australian Economic Review” 2007, vol. 40, no. 1.
103
Exchange rates and the adjustment of the external imbalances, IMF World Economic Outlook, April 2007.
104 S. Edwards, On current account… 105
− uporczywe nadwyżki w krajach uprzemysłowionych są spójne z inter-pretacją intertemporal smoothing dla nierównowagi CA. W szczególności, przypadkom tym towarzyszył wolniejszy wzrost konsumpcji;
− w przypadku krajów emerging markets i eksportujących ropę, cechą charakterystyczną uporczywych nadwyżek był niedoszacowany realny efektyw-ny kurs walutowy. Ponadto, epizody te charakteryzowała szybsza akumulacja rezerw walutowych i wzrost eksportu oraz wolniejszy wzrost konsumpcji.
Również S. Edwards106 zbadał zjawisko uporczywości nierównowag w od-niesieniu do krajów nadwyżkowych (large and persistent current account
surpluses). Autor starał się znaleźć odpowiedź na pytanie, czy niektóre kraje doświadczały nadwyżek na rachunkach obrotów bieżących przez długi okres, inaczej ujmując – czy nadwyżki wykazują tendencję do uporczywości
(persi-stency), czy raczej skłonność do szybkiej korekty. W tym celu skonstruował dwie miary krajów nadwyżkowych:
− wysokie nadwyżki 1 (High surplus 1) – są indeksem, który przyjmuje wartość 1, jeśli w badanym roku nadwyżka w danym kraju jest wśród najwyż-szych 25% nadwyżek notowanych w regionie, w przeciwnym razie indeks przyjmuje wartość 0.
− wysokie nadwyżki 2 (High surplus 2) – indeks przyjmuje wartość 1,
je-śli w badanym roku nadwyżka danego kraju jest wśród 10% najwyższych nadwyżek notowanych w regionie, w przeciwnym razie indeks przyjmuje wartość 0.
Autor definiuje uporczywie wysokie nadwyżki (persistently high surpluses) jako mające miejsce wówczas, gdy zgodnie z przyjętą interpretacją wysokich nadwyżek (1 i 2) kraj doświadcza ich przez 4 lata z rzędu.
Tabela 8 przedstawia kraje, które doświadczały historycznie uporczywych nadwyżek. Kolumna 1 przedstawia wyniki dla grupy krajów High surplus 1, kolumna 2 obejmuje kraje High surplus 2. Nadwyżki są mierzone w stosunku do PKB. Z analizy tabeli 8 wynika, że zgodnie z interpretacją krajów nadwyż-kowych grupy 1 (High surplus 1) 41 krajów doświadczało uporczywych nadwyżek, podczas gdy do grupy 2 (High surplus 2) – przy której przyjęto bardziej rygorystyczny próg przynależności – zakwalifikowało się 17 krajów. Analiza tabeli 8 prowadzi do ciekawych konkluzji:
− liczba dużych krajów, które odnotowywały uporczywe nadwyżki, jest niewielka. Jedynymi rozwiniętymi krajami są tu Niemcy i Japonia, zaś kraje
emerging markets i przechodzące przeobrażenia gospodarcze reprezentują Chiny i Rosja;
− wśród krajów trwale nadwyżkowych zwraca uwagę liczna obecność kra-jów eksporterów ropy naftowej, szczególnie wyraźne jest to w okresie po wzroście cen ropy naftowej;
106
− wiele krajów Azji Wschodniej odnotowało uporczywe nadwyżki po okresie kryzysu 1997–1998;
− tylko nieliczne kraje utrzymywały uporczywe nadwyżki w perspektywie długookresowej. Należy w tym miejscu wymienić Szwajcarię oraz Singapur.
Tabela 8. Kraje o uporczywie wysokich nadwyżkach (persistently high CAS) na rachunku CA
(1970–2004), mierzonych jako % PKB
High Surplus 1 High Surplus 2
region i kraj lata kraj lata
1 2 3 4 Kraje uprzemysłowione Belgia 1989–2001 Niemcy 1986–1989 Finlandia 1995–2004 Luksemburg 1995–1999 Niemcy 1984–1990 Malta 1975–1981 Japonia 1983–1989 Norwegia 2000–2004 Luksemburg 1995–2004 Szwajcaria 1991–2001 Malta 1972–1982 Holandia 1972–1977, 1981–1985, 1987–1991,1993–1999 Norwegia 1980–1985, 1994–1997, 1999–2004 Szwajcaria 1981–2004 Wielka Brytania 1980–1983
Ameryka Łacińska i Karaiby
Gujana 1986–1989 Surinam 1987–1990, 1992–1995 Panama 1987–1990 Wenezuela 1999–2004 Surinam 1987–1990, 1992–1995 Trinidad i Tobago 1975–1978, 1992–1996, 1999–2003 Urugwaj 1988–1991 Wenezuela 1994–1997, 1999–2004 Azja
Chiny 1994–1997 Hong Kong, Chiny 1984–1990 Fidżi 1985–1988 Papua Nowa Gwinea 1993–1996 Hong Kong, Chiny 1970–1978, 1983–1994,
2001–2004
Singapur 1989–1992, 1994–2004 Korea Rep. 1986–1989
Malezja 1998–2003 Papua Nowa Gwinea 1992–1996 Singapur 1988–2004 Afryka Botswana 1985–1989 Botswana 1985–1989, 1991–1999 Czad 1980–1984 Gabon 1979–1984, 1994– 1997, 1999–2003 Gabon 1978–1984, 1994–1997, 1999–2003 Gambia 1987–1990 Gambia 1984–1992 Lesoto 1990–1994
Tabela 8. (cd.) 1 2 3 4 Lesoto 1980–1984 Libia 1977–1980 Liberia 1979–1982 Libia 1977–1980,1994–1997 Mauretania 1995–2001 Namibia 1990–2004 Nigeria 1989–1992, 1999–2004 RPA 1977–1980, 1985–1993 SWAZILAND 1986–1991 Zimbabwe 1986–1989 Bliski Wschód i Afryka Płn. Kuwejt 1975–1990, 1993–2004 Kuwejt 1980–1990, 1993– 2004, 1998–2004 Arabia Saudyjska 1971–1974 Europa Wsch. Rosja 1998–2004 Ukraina 1999–2004 Inne Samoa 1995–1998 Źródło: jak w tab. 5.
Na podstawie wniosków płynących z tabeli 8 można wysunąć dwie interpre-tacje zjawiska uporczywych nadwyżek w globalnej dystrybucji nierównowag:
1. Fakt, że duże kraje nie odnotowują zasadniczo (poza Niemcami) upor-czywych nadwyżek na rachunku CA, odpowiada spostrzeżeniu, że dla sfinanso-wania narastającego deficytu CA w USA coraz większa liczba krajów małych i średniej wielkości potrzebuje generować nadwyżki.
2. Brak powszechnego występowania uporczywości nadwyżek sugeruje, że większość krajów generuje nadwyżki CA przez ograniczony okres.
A zatem: duże nadwyżki CA wykazują małą uporczywość (large surpluses
exhibit little persistence through time). Dalsze badania prowadzą autora do ciekawego wniosku, że stopień uporczywości cechuje asymetria – wyższy jest w przypadku deficytów niż nadwyżek na rachunkach CA.
Badając problem uporczywości nadwyżek CA, S. Edwards zwraca uwagę,
że perspektywa badawcza ulega zmianie, jeśli nadwyżki będą mierzone w wartościach absolutnych. Wnioski płynące z tabeli 9 różnią się więc w po-równaniu z wnioskami z tabeli 8 (mierzącej nadwyżki CA w stosunku do PKB). Podstawowa różnica sprowadza się do większej reprezentacji dużych krajów w tabeli 9, a więc przy mierzeniu nadwyżek w wartościach absolutnych. W takim ujęciu, wśród krajów wykazujących uporczywe nadwyżki znajdują się Francja i Włochy, zaś Chiny odnotowują jeszcze większą uporczywość nadwyż-ki (trwającą ponad dekadę).
Tabela 9. Kraje o uporczywie wysokich nadwyżkach (persi-stently high CAS) na rachunku CA (1970–2004), mierzonych
w wartościach absolutnych Region i kraj Lata
Kraje uprzemysłowione Belgia 1991–1997 Francja 1995–2001 Niemcy 1973–1978, 1983–1990 Włochy 1994–1998 Japonia 1981–2004 Holandia 1981–1999 Norwegia 1999–2004 Szwajcaria 1984–2004
Ameryka Łacińska i Karaiby
Salwador 1979–1984
Trynidad i Tobago 1990–1996, 1999–2003
Wenezuela 1999–2004
Azja
Chiny 1994–2004
Hong Kong, Chiny 1970–1980, 1982–1994 Papua Nowa Gwinea 1993–1997
Singapur 1988–2004 Afryka Botswana 1985–1989 Etiopia 1993–1997 Gabon 1978–1984, 1999–2003 Namibia 1990–2004 Nigeria 1999–2004 RPA 1985–1994 Swaziland 1986–1991 Bliski Wschód i Afryka Płn. Kuwejt 1977–1981, 1983–1990, 1993–2004 Arabia Saudyjska 1971–1977, 2000–2004 Europa Wsch. Rosja 1992–2004 Ukraina 1999–2004
Źródło: jak w tabeli 5.
Podsumowując, duże nadwyżki wykazują małą uporczywość, niewiele jest przykładów dużych krajów odnotowujących dużą uporczywość nadwyżki (mierzoną w stosunku do PKB). Regionem o najbardziej uporczywych nadwyż-kach jest Bliski Wschód, co odzwierciedla rolę krajów eksportujących ropę
naftową w globalnej dystrybucji nierównowag. Duże nadwyżki są nieznacznie bardziej uporczywe niż duże deficyty, ale stopień uporczywości obu nierówno-wag jest niski.
Czynnikiem istotnie zwiększającym uporczywość jest deregulacja między-narodowych przepływów kapitału i zwiększony wymiar globalnego wolnego handlu107.
7. Podsumowanie
Celem rozważań przedstawianych w rozdziale I była prezentacja zjawiska nierównowag globalnych, w tym różnorodności stosowanych definicji, metod pomiaru, determinant, oraz jej historycznego wymiaru.
Z prowadzonej analizy wyłania się wniosek, że nierównowagi globalne wciąż są zjawiskiem nieprecyzyjnie definiowanym zarówno od strony podmio-towej (w odniesieniu do jakich krajów mają znaczenie?), jak i metodologicznej (jaką miarą je badać?).
Odnosząc się do pierwszego problemu (zakresu podmiotowego zjawiska), stoję na stanowisku, że powszechna tendencja traktowania nierównowag w od-niesieniu do gospodarki amerykańskiej i chińskiej, jako kluczowego kraju deficytowego i nadwyżkowego, pomimo niewątpliwie zasadniczej roli tych gospodarek w dystrybucji nierównowag, stanowi jednak uproszczenie problemu. Dlatego też, inspirując się proponowaną w literaturze przedmiotu koncepcją wyodrębniania „gospodarek systemowo ważnych” jako pomiotów mających udział w kształtowaniu nierównowag globalnych prowadzę w dalszej części pracy swoją analizę w szerokim zakresie podmiotowym. Akceptując koncepcję „gospodarek systemowo ważnych”, rozszerzam analizę o Unię Gospodarczo-Walutową funkcjonującą w ramach UE, Japonię i azjatyckie kraje emerging
markets oraz kraje eksportujące ropę naftową.
Jednakże, jak wydaje się, że uznając za gospodarki istotne z punktu widze-nia nierównowag globalnych jedynie te, które „odzwierciedlają zniekształcewidze-nia oraz stanowią zagrożenia lub ryzyka dla gospodarki światowej”, pomija się gospodarki, które mogą zostać dotknięte skutkami nierównowag globalnych lub procesami ich korekty. Przyjmuję zatem, że – z punktu widzenia gospodarki globalnej i jej stabilności – istotne są nie tylko kraje generujące nierównowagi (stanowiące „ognisko zapalne” nierównowag), lecz także mogące stanowić potencjalny obszar transmitowania ich skutków. Przykładem takiego obszaru
107 Za: B. Petterson, Global imbalances and the US current account deficit, ,,Economic Review” 2006, no. 3.
gospodarczego są kraje Ameryki Łacińskiej, które włączam do swojej analizy. Wynika to z faktu, że nierównowagi bilateralne mogą, w gospodarce zglobali-zowanej finansowo, poprzez zmiany kierunków przepływów kapitału, wpłynąć na kształtowanie się kursów walutowych oraz stóp procentowych, przenosić swoje skutki na pozostałe gospodarki („zarażanie nierównowagami”). Coraz częściej pojawiające się w literaturze studia empiryczne rozszerzające regional-ny zasięg nierównowag globalregional-nych (np. opracowania dotyczące Afryki) utwier-dzają mnie w przekonaniu, że – z podmiotowego punktu widzenia – zjawisko należy traktować obszernie.
Kolejną dyskusyjną kwestią podnoszoną w literaturze jest metoda pomiaru zjawiska nierównowag. Przytaczając główne wątki toczącej się dyskusji nad zasadnością/wyższością posługiwania się miarami pozycji zewnętrznej opartej na przepływach (salda rachunku obrotów bieżących) versus opartej na zasobach (pozycja inwestycyjna netto), stoję na stanowisku, że należy je traktować komplementarnie. Ponadto, ze względu na skalę globalizacji finansowej, prowadzącej do wzrostu dwukierunkowych, nawzajem się znoszących, przepły-wów kapitałowych, pozycja inwestycyjna powinna być analizowana i monito-rowana nie tylko w ujęciu netto, lecz także brutto. Analiza przepływów kapita-łowych brutto jest szczególnie istotna z punktu widzenia monitorowania stabilności międzynarodowego systemu walutowego, co potwierdziły doświad-czenia ostatniego kryzysu finansowego.
Proponowane w literaturze przedmiotu, a przywołane w niniejszym rozdzia-le, liczne dodatkowe miary nierównowag (np. indeksy deficytów/nadwyżek, indeksy uporczywości) nie stały się miarami rozpowszechnionymi, co należy przypisać ich mniejszej transparentności. W swoich badaniach analitycznych dotyczących nierównowag globalnych (World Economic Outlook, Annual Report) Międzynarodowy Fundusz Walutowy stosuje zasadniczo analizę pozycji inwestycyjnych (netto, brutto), sald na rachunku obrotów bieżących oraz akumulacji rezerw walutowych. Pokrywa się to zatem z postulowanym w li-teraturze przedmiotu traktowaniem akumulacji rezerw walutowych jako wskaź-nika zniekształceń (indicator of distortions), a zatem pośredniej miary nierów-nowag globalnych.
Problematyczność związana z metodologicznym pomiarem nierównowag globalnych wynika, w moim odczuciu, z mnogości determinant.
Niezrównowa-żone salda na rachunkach obrotów bieżących stanowią nie tylko odzwierciedle-nie krajowych odzwierciedle-nierównowag makroekonomicznych, lecz także zmian oczekiwa-nego dochodu i stopy zwrotu z inwestycji zagranicznych. Generowane na poziomie krajowym źródła nierównowag zatem wzajemnie współoddziałują z generowanymi na poziomie globalnym źródłami zniekształceń i ryzyk. Wyrazem mnogości czynników kształtujących pozycję zewnętrzną kraju jest, często podkreślany przeze mnie w pracy, oderwany związek kształtowania się
sald na rachunku CA i pozycji inwestycyjnej netto. Budując własny logiczny model determinant nierównowag globalnych, obok czynników krajowych i glo-balnych (wewnętrznych i zewnętrznych), wyodrębniam jeszcze trzeci czynnik, mianowicie systemowy. Za czynnik systemowy uznaję zasady funkcjonowania krajów w ramach międzynarodowego systemu walutowego. Asymetryczny charakter funkcjonowania krajów w ramach msw (kraje centrum versus peryfe-ryjne; reserve issuing versus reserve earning countries) powoduje, że determi-nanty kształtowania sald na rachunkach obrotów bieżących oddziałują na kraje asymetrycznie. Asymetria msw, która pozwala krajom centrum na swobodę prowadzenia polityki makroekonomicznej, powoduje, że impulsy miczne z centrum są transmitowane do peryferii poprzez polityki makroekono-miczne, kursy walutowe i ceny. Impulsy monetarne z centrum są transmitowane, w różnej formie stabilizacji kursu walutowego, do peryferii. Ekspansywna polityka pieniężna centrum może prowadzić, wobec wzrastających nacisków inflacyjnych i symptomów przegrzania gospodarki, do restrykcyjnej polityki fiskalnej i, przybierającej formę operacji sterylizacyjnych, polityki pieniężnej peryferii. Bardziej restrykcyjna, w stosunku do centrum, polityka makroekono-miczna tłumaczy narastające nadwyżki na rachunkach obrotów bieżących w krajach peryferyjnych, które są transferowane do rynków finansowych krajów centrum. W przypadku krajów eksportujących ropę naftową, wzrastające ceny surowca mogą być postrzegane jako kanał transmisyjny narastających nierów-nowag. Obecność zewnętrznych determinant nierównowag globalnych, wraz z czynnikiem systemowym, powoduje tworzenie się pasów transmisyjnych nierównowag, przy czym należy zauważyć, że transmisja z peryferii do centrum także jest możliwa. Z prezentowanych rozważań wypływa zatem wniosek o wzajemnym przenikaniu się czynników generujących nierównowagi i łatwości ich transmitowania. Odpowiedź na pytanie, jaki jest kierunek oddziaływania tych determinant, a więc co nadaje dynamizm i kształtuje ich związek przyczy-nowo-skutkowy, stanowi przedmiot rozważań podejmowanych w kolejnych rozdziałach.
Kolejnym istotnym obszarem badawczym poruszanym w rozdziale jest po-szukiwanie historycznych odniesień dla współczesnego zjawiska. Analiza historycznych epizodów nierównowag globalnych prowadzi do konkluzji, że stanowią one powtarzalne, naturalne zjawisko występujące w ramach msw. Historyczne epizody nierównowag globalnych charakteryzowała różnorodność zarówno jeśli chodzi o kierunki przepływów kapitału, jak i sposób rozwiązania nierównowagi. Spośród wielu, wyodrębnianych w literaturze przedmiotu, epizodów nierównowag globalnych wyszczególniam dwa, uznając je za szcze-gólnie istotne z punktu widzenia poznania natury współczesnego epizodu. Nierównowaga globalna w systemie z Bretton Woods stanowi przykład nierów-nowagi generowanej w ramach systemu zbiorowych kursów stałych;
doświad-czenia końca lat 70. i 80. stanowią przykład nierównowag formujących się w ramach systemu kursów płynnych. Pozwala to mi sformułować konkluzję, że przejście do reżimów płynnych nie stanowiło buforu chroniącego gospodarkę
światową przed stanami nierównowag płatniczych. Płynne kursy walutowe nie stały się – jak oczekiwano – efektywnym mechanizmem dostosowawczym. Stanowi to istotny argument w dyskusji, czy upłynnienie kursu walut azjatyckich krajów emerging markets może być wystarczającym instrumentem przywracania równowagi globalnej.
Doświadczenia nierównowagi globalnej z lat 1970–1980 są także o tyle istotne, że stanowią przykład dominującej roli polityki gospodarczej kraju będącego centrum (USA) w ich generowaniu. Ukazują także ciekawy związek między mechanizmem korekty nierównowagi a kierunkami przepływu kapitału – nawet bowiem w sytuacji klasycznego kierunku przepływu kapitału (downhill) możliwa jest gwałtowna korekta.