rzeczpospolita XVii i pierwszej połowy XViii wieku była krajem wy-niszczonym licznymi wojnami nie tylko prowadzonymi z sąsiadami, lecz także toczącymi się wewnątrz kraju. Kilka spektakularnych zwycięstw nie zostało należycie wykorzystanych, władza królewska traciła na znacze-niu na rzecz rosnącej w siłę oligarchii magnackiej i sejmikowych rządów szlachty. Polska w czasie siedemnastowiecznych konfliktów zbrojnych stra-ciła 1/3 ludności, a 40% ziemi leżało odłogiem. miasta przeżywały kryzys spowodowany utratą przywilejów i rynków zbytu, rozpadała się organizacja cechowa, a konflikt szlachecko -mieszczański nie pozwalał zadbać o napra-wę zniszczeń.
W tak trudnej sytuacji politycznej i gospodarczej także kultura prze-żywała głęboki kryzys. Znacznemu osłabieniu uległa więź polskiej kultury z kulturą Zachodu, coraz rzadsze kontakty kraju z zagranicą uniemożliwia-ły dotarcie do Polski nowoczesnych prądów umysłowych. Po zwycięstwie kontrreformacji tolerancja ustąpiła miejsca zaufaniu do Kościoła katolickie-go, który przejął kontrolę nad wieloma sferami życia państwa i społeczeń-stwa. Powszechne stały się manifestacyjna pobożność i zewnętrzne przejawy kultu religijnego.
Katastrofalny był także ogólny stan szkolnictwa, zwłaszcza parafialne- go, zarówno w kwestii zaplecza dydaktycznego, jak i przygotowania ka-dry nauczającej. tylko trochę lepiej przedstawiała się sytuacja w zakresie szkolnictwa średniego oraz wyższego, w dużej części prowadzonego przez jezuitów. sytuację szkolnictwa próbowała naprawić akademia Krakowska, tworząc w całym kraju własne szkoły średnie, tzw. kolonie; na sieć tych kolonii składały się: szkoła katedralna w Gnieźnie, szkoła -miejska we lwowie, szkoła przy kolegiacie św. jana w Warszawie,
szko-ły parafialne w tucholi i Białej Podlaskiej oraz akademia lubrańskiego w Poznaniu1.
trudno dopatrzeć się również znaczących osiągnięć naukowych w oma-wianym okresie. na tym tle pozytywnie wyróżnia się historiografia, która uprawiana była w środowisku zakonnym, różnowierczym, a we Wszechni-cy Krakowskiej utworzono jej katedrę. Gromadzenie archiwaliów, tzw. silva rerum, inspirowane było megalomanią narodową, powstawały też wielkie kroniki wydarzeń dziejowych, dzieje rodów, intensywnie rozwijało się pa-miętnikarstwo, spisywano historię lokalną, relacje z wojen i wypraw.
ogólna sytuacja w kraju przełożyła się też na miejsce i rolę Krakowa w życiu rzeczypospolitej. Kilkukrotne zajmowanie miasta przez obce woj-ska w drugiej połowie XVii stulecia i pierwszej następnego, kontrybucje, zniszczenia substancji miasta i zarazy doprowadziły do upadku podwa-welskiego grodu. Wraz z przeniesieniem stolicy do Warszawy przestał on pełnić funkcję centrum życia politycznego i kulturalnego kraju, a właści-ciele licznych warsztatów krakowskich utracili wiele przywilejów na rzecz nowej stolicy2. nie były to sprzyjające warunki dla rozwoju krakowskiego ruchu wydawniczego i księgarskiego. niemniej jednak w XVii i XViii wieku w Krakowie funkcjonowało ponad 40 zakładów typograficznych i wszyst-kie, poza drukarniami akademii Krakowskiej i drukarnią biskupa krakow-skiego andrzeja stanisława Załukrakow-skiego, były własnością mieszczan, co nie-wątpliwie było ewenementem w skali kraju3. W XVii stulecie drukarstwo krakowskie wchodziło w roli lidera i w pierwszej jego połowie z powodze-niem kontynuowało renesansową tradycję. Wydarzenia polityczne z połowy wieku zapowiadały poważny kryzys, ale udało się jeszcze utrzymać do jego końca prymat krajowy w tym obszarze. upadek sztuki typograficznej pod Wawelem nastąpił w czasach saskich, co niewątpliwie było konsekwencją wyludnienia i ruiny miasta. Wyraziło się to nie tylko w liczbie publikowa-nych tekstów, lecz także w ich treści i kształcie typograficznym4. często książki publikowano pospiesznie, na niskiej jakości papierze, w niedbałej oprawie, a znacząca liczba wydawnictw o charakterze druków ulotnych powodowała, że nie było możliwości tworzenia dzieł o atrakcyjnej szacie
1 Dzieje Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1364–1764. t. 1. red. t. lepszy. Kraków:
PWn, 1964, s. 269.
2 Zob. j. Bieniarzówna: Stulecie upadku. W: Dzieje Krakowa. red. j. Bieniarzówna, j.m. małecki, j. mitkowski. t. 2: Kraków w wiekach XVI–XVIII. Kraków: Wydawnictwo literackie, 1984, s. 357 i nast.; D. rederowa: Zmierzch znaczenia Krakowa i lata upadku.
W: Kraków, jego dzieje i sztuka. [red. j. Dąbrowski]. Warszawa: arkady, 1965, s. 300–303.
3 Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku. t. 1: Małopolska. cz. 2: Wiek XVII–XVIII.
Vol. 1: A–K. Praca zbiorowa pod red. j. Pirożyńskiego. Kraków: Pau, 2000, s. 346.
4 j. sowiński: Polskie drukarstwo. Wrocław: Zakład narodowy im. ossolińskich, 1988, s. 71.
zewnętrznej5. tłoczono przede wszystkim książki dewocyjne, panegiryczne i szkolne, których modele ukształtowały oficyny zakonne.
o mimo wszystko znaczącej pozycji drukarzy w mieście świadczy po-wołanie Kongregacji towarzyszy Kunsztu Drukarskiego, której wymogi określał dyplom rektora akademii Krakowskiej szymona makowskiego z 1675 roku. stając się członkami społeczności akademickiej, drukarze wy-jęci zostali spod prawa miejskiego i uzyskali wszelkie prawa i przywileje wynikające z przynależności do środowiska akademii6. Kongregacja nie uzyskała jednak takiego znaczenia jak inne stowarzyszenia czeladne, do czego przysłużyli się sami właściciele drukarń, którzy przyjmowali do pracy osoby nienależące do zgromadzenia, tzw. przeszkodników.
swój cech posiadali krakowscy introligatorzy, których warsztaty sku-pione były na ulicach: Grodzkiej, Wiślanej, św. anny, mikołajskiej i floriań-skiej. W XVii i XViii wieku liczba tych warsztatów wynosiła od kilku do kilkunastu. introligatorzy wykonywali mniej lub bardziej okazałe oprawy – stosowali odpowiednie materiały introligatorskie, a gdy zaistniała taka potrzeba, narzędzia i techniki zdobienia. W tym obszarze uwidocznił się również poważny kryzys branży wyrażający się w nieudolnym archaizo-waniu i naśladoarchaizo-waniu szesnastowiecznego stylu7.
Poza oprawianiem książek introligatorzy mogli trudnić się także ich sprzedażą, chociaż w ograniczonym zakresie. ich uprawnienia obejmowały dystrybucję wydawnictw należących do tzw. żelaznego repertuaru, a więc kalendarzy, horoskopów, broszurek religijnych i książek szkolnych. intro-ligatorzy prowadzili sprzedaż w kramach zlokalizowanych przy rynku Głównym i w kościołach. od lat sześćdziesiątych XVii wieku swoją dzia-łalność rozszerzyli poza granice Krakowa8.
niesprzyjające produkcji książki w Krakowie wydarzenia XVii i pierw-szej połowy XViii stulecia nie odcisnęły tak negatywnego piętna na handlu księgarskim, który był dość ożywiony. istniejące i nowo powstałe oficyny produkowały w wysokich nakładach literaturę dewocyjną, rozrywkową, kalendarze oraz książki szkolne. Do podwawelskiego grodu przywożono
5 W. szelińska: Drukarstwo w siedemnastowiecznym Krakowie. „Biuletyn Poligraficzny”
1975, nr 11, s. 34.
6 Zob. B. Bogusławska: Kongregacja Towarzyszy Kunsztu Drukarskiego w Krakowie w XVII i XVIII wieku. Warszawa: [s.n.], 1929; Księga pamiątkowa Stowarzyszeń Drukarzy Krakowskich wydana w roku jubileuszowym 80 -lecia Stowarzyszeń Drukarzy i Pokrewnych Za-wodów oraz 60 -lecia Stow. Emerytalnego „Siła”. Kraków: nakładem stowarzyszeń Drukarzy i Pokr. Zawodów „ognisko”, 1930.
7 Zob. j. Pachoński: Zmierzch sławetnych. Z życia mieszczan w Krakowie w XVII i XVIII wieku. Kraków: Wydawnictwo literackie, 1956, s. 200–223; a. lewicka -Kamińska: Rzut oka na rozwój oprawy książkowej w Krakowie. „roczniki Biblioteczne” 1972, t. 16, s. 58–59.
8 Zob. j. Bieniarzówna: Krakowski handel książką w drugiej połowie XVII wieku. „rocz-nik Biblioteki narodowej” 1972, t. 8, s. 194.
wydawnictwa z innych ośrodków typograficznych rzeczypospolitej, a tak-że z krajów sąsiednich: rakuz, Kremsu, Wiednia, Wrocławia, Pragi, oraz liczących się w Europie centrów produkcji książki, takich jak norymberga czy Kolonia. Krakowscy kupcy nabywali książki na targach we frankfur-cie nad menem i w lipsku, a miejscowe publikacje sprzedawali na wiel-kich jarmarkach w Łowiczu i jarosławiu. literaturę religijną i dewocyjną oferowano w częstochowie. transporty książek do różnych centrów życia politycznego, gospodarczego, kulturalnego i wyznaniowego kierowali sami drukarze i księgarze9.
szesnastowieczny Kraków był prężnym ośrodkiem wydawniczym i księ-garskim. funkcjonowała tu też biblioteka miejscowej alma mater (do tej bi-blioteki trafiały księgozbiory profesorów i studentów akademii10), biblioteki instytucji kościelnych11, do grona użytkowników książki weszło również mieszczaństwo. mimo zmieniających się na niekorzyść warunków funkcjo-nowania kultury piśmiennej i kultury książki w następnym stuleciu ciągle pracowali w podwawelskim grodzie wybitni ludzie pióra, tacy jak: Piotr Kochanowski, sebastian i jan innocenty Petrycy, jan Brożek czy szymon syreniusz. W podtrzymywaniu pozytywnego obrazu kultury książki istotną rolę odegrało krakowskie mieszczaństwo. Zachowane źródła (testamenty, inwentarze pośmiertne) wskazują na książki jako ważną część składową majątku wielu rodzin wywodzących się z tej grupy społecznej. oprawione niekiedy w kosztowne artystyczne oprawy książki wskazują na szczególny do nich stosunek właściciela. ciekawe i zasobne księgozbiory gromadzili przede wszystkim kupcy i lekarze, ludzie wykształceni, o wysokiej pozycji społecznej i znacznych dochodach, a dobór książek uzależniony był w głów-nej mierze od wykonywanego zawodu12.
9 ibidem, s. 186 i nast. Zob. też: r. żurkowa: Księgarstwo krakowskie w pierwszej połowie XVII wieku. Kraków: Wydawnictwo i Drukarnia „secesja”, 1992.
10 Zob. l. Hajdukiewicz: Biblioteka Jagiellońska w latach 1655–1775. W: j. Zathey, a. lewicka -Kamińska, l. Hajdukiewicz: Historia Biblioteki Jagiellońskiej. red. i. Zarębski.
t. 1: 1364–1775. Kraków: uj–PWn, 1966, s. 134–425.
11 Zob. m.in. l. Grzebień: Organizacja bibliotek jezuickich w Polsce od XVI do XVIII wieku. „archiwa, Biblioteki i muzea Kościelne” 1975, t. 30, s. 223–278; r. Świętochowski:
Biblioteka OO. Dominikanów w Krakowie. „archiwa, Biblioteki i muzea Kościelne” 1976, t. 33, s. 299–311; i. Pietrzkiewicz: Książka jako świadectwo kultury krakowskiego konwentu kanoników regularnych na przestrzeni XV–XVIII wieku. „rocznik Gdański” 2001, t. 61, z. 2, s. 125–136.
12 Zob. r. żurkowa: Księgozbiory mieszczan krakowskich w XVII wieku. „rocznik Bi-blioteki Pan w Krakowie” 1967, r. 13, s. 21–51; Eadem: Starożytna literatura -polityczna w księgozbiorach mieszczan krakowskich z XVII wieku. „studia o Książce” 1975, t. 5, s. 105–127; Eadem: Literatura polityczna w księgozbiorach mieszczan krakowskich z XVII wieku. „studia o Książce” 1977, t. 7, s. 63–85.