Opracowano we współpracy z mgr Alicją Szewczyk, konsultantem krajowym w dziedzinie pielęgniarstwa diabetologicznego
Najważniejsze rekomendacje
• Edukacja jest podstawą skutecznej opieki nad osobami z cukrzycą oraz skutecznej prewencji cukrzycy. [A]
• Wszystkie osoby z cukrzycą i ich opiekunowie powinni uczestniczyć w edukacji diabetologicznej w celu pozyska-nia wiedzy i umiejętności z zakresu samoopieki w cukrzycy oraz wsparcia we wdrożeniu i utrzymywaniu ciągłej samokontroli. [B]
• Podstawowymi zadaniami edukacji diabetologicznej są skuteczna samoopieka, poprawa wyrównania metaboliczne-go oraz jakości życia, a także wsparcie dla osoby z cukrzycą/jej opiekunów. Skuteczność edukacji indywidualnej i ze-społowej oraz jej programy podlegają systematycznemu monitorowaniu, ocenie i metodycznemu doskonaleniu. [B]
• Edukacja diabetologiczna jest skupiona na osobie z cukrzycą i jej indywidualnych potrzebach. [B]
• Wspólne i jednolite stanowisko diabetologicznego zespołu wielospecjalistycznego wpływa korzystnie na kontrolę metaboliczną i aspekt psychologiczny leczenia. [B]
• Wszystkie osoby z cukrzycą i ich opiekunowie mają zapewniony dostęp do zinstytucjonalizowanej edukacji. [B]
I. Zalecenia ogólne
1. Edukacja obejmuje osoby o zwiększonym ryzyku cukrzycy, ze stanem przedcukrzycowym oraz le-czone z powodu cukrzycy, a także ich opiekunów i członków rodziny. Edukacja jest stałym, integral-nym i niezbędintegral-nym składnikiem postępowania
te-rapeutycznego w cukrzycy w trakcie każdej wizyty lekarskiej. Powinna być realizowana w ustruktu-ryzowany sposób, obejmując edukację w okresie rozpoczynania terapii, a następnie reedukację, na podstawie systematycznej oceny potrzeb szko-leniowych osoby z cukrzycą bądź na jej prośbę
z uwzględnieniem postępów diabetologii i ulepszeń organizacyjno-społecznych.
2. Program edukacji osób z cukrzycą powinien być tworzony przy ich udziale oraz zespołu terapeu-tycznego (lekarz — kierujący zespołem, pielęgniar-ka, edukator ds. diabetologii, dietetyk, psycholog) oraz pozostawać w ścisłym związku i koordynacji z zalecanym sposobem leczenia cukrzycy. Osoba z cukrzycą, realizując samoopiekę, jest aktywnym członkiem zespołu terapeutycznego.
3. Celem edukacji osoby z cukrzycą jest wspieranie jej w samodzielnym postępowaniu z cukrzycą (self--management training) oraz w modyfikacji stylu życia, ze względu na zalecany sposób odżywia-nia oraz aktywność fizyczną. W cukrzycy typu 2 szczególne znaczenie ma edukacja skierowana na zwalczanie otyłości. Podstawowym celem jest unikanie ostrych powikłań cukrzycy: hipoglikemii i hiperglikemii.
4. Udokumentowano skuteczność programów samo-dzielnego postępowania. Aktywnie angażują one uczestników w proces uczenia, dostosowując treść i formę do indywidualnej sytuacji i osobistych do-świadczeń uczestników szkolenia oraz motywują ich do stawiania sobie osobistych celów behawio-ralnych dotyczących leczenia, ustalanych w porozu-mieniu z lekarzem.
5. Postępowanie pielęgniarskie, dietetyczne i psycho-logiczne z określeniem podstawowych norm, wy-tycznych i warunków organizacyjno-technicznych prowadzenia diabetologicznej edukacji terapeu-tycznej (np. dla pielęgniarki/położnej na stanowisku edukatora ds. diabetologii) zapewnia pracodawca.
II. Zalecenia szczegółowe
1. Zalecane są strategie zintegrowania terapeutyczne-go i samoopiekuńczeterapeutyczne-go postępowania w cukrzycy z codziennym prozdrowotnym sposobem życia.
Celem jest wzmacnianie zdolności samostanowie-nia (empowerment) osób z cukrzycą i polegają na pomaganiu im w odkryciu oraz w stosowaniu ich wrodzonych i nabytych zdolności do bycia odpo-wiedzialnymi za własne życie.
2. Zalecane jest równoległe prowadzenie zindywidu-alizowanej edukacji oraz realizowanie grupowych programów edukacyjnych (grupy 6–10-osobowe).
Edukację powinny prowadzić odpowiednio prze-szkolone osoby (lekarze, edukatorzy diabetolo-giczni, pielęgniarki, dietetycy). W edukacji powinni brać również udział członkowie zespołu terapeu-tycznego, reprezentujący różne zawody medycz-ne. Potrzebne są programy edukacyjne dla osób, u których stwierdzono cukrzycę, oraz reedukacyjne dla osób chorujących od dłuższego czasu.
Koniecz-ne jest proponowanie edukacji rodzinom i opie-kunom szczególnie dzieci oraz osób w podeszłym wieku z cukrzycą, a także ich kuratorom.
3. W edukacji należy wykorzystywać współczesne me-tody specjalnej pedagogiki dla młodzieży lub osób starszych. Zaleca się stosowanie komunikacji elek-tronicznej, krótkich wiadomości tekstowych (SMS), teleedukacji, webinariów i telekonferencji indywi-dualnych i grupowych, z wykorzystaniem wiary-godnych stron internetowych, aplikacji mobilnych.
Do zalet internetowej/mobilnej metody edukacji terapeutycznej w cukrzycy można zaliczyć: łatwą dostępność, praktyczną, indywidualną interaktyw-ność, dowolny terminarz i możliwość dowolnego powtarzania/odtwarzania tematów przez osobę z cukrzycą. Metoda internetowa ma jednak tak-że wady, jak na przykład brak osobistego kontak-tu z edukatorem oraz innymi osobami z cukrzycą w edukowanej grupie. Ten sposób może być je-dynak metodą uzupełniającą. Należy w kontakcie osobistym sprawdzić wiedzę osoby z cukrzycą.
Tematyka, metody i charakter odbiorców edukacji wymagają szczególnej przejrzystości nauczania.
4. Podstawę programów edukacji stanowi ustalenie in-dywidualnych celów w leczeniu cukrzycy z uwzględ-nieniem trudności i problemów specyficznych dla danej osoby lub grupy pacjentów. Program edukacji powinien zwiększać motywację osoby z cukrzycą do stosowania zaleceń terapeutycznych, ponieważ sama wiedza nie jest wystarczająca do optymalne-go postępowania w cukrzycy.
5. Edukację diabetologiczną dzieci i młodzieży na-leży dostosować do ich możliwości intelektualnych oraz wieku i zmieniających się potrzeb.
6. Edukacja terapeutyczna powinna być oferowa-na również wszystkim osobom w starszym wieku.
Cele, metody i naukę umiejętności należy przysto-sować do sprawności intelektualnej i fizycznej osób starszych (osoby samodzielne, osoby czynnościowo zależne od opiekunów, osoby u schyłku życia). Edu-kację należy zawsze skierować także do opieku-nów osoby z cukrzycą. Plan monitorowania glikemii ustala się na poziomie minimalnym. Podstawowymi celami edukacji starszego pacjenta i jego rodziny są: zmniejszenie ryzyka ostrych powikłań cukrzycy:
hipoglikemii i znacznej hiperglikemii oraz ryzyka nieketonowej śpiączki cukrzycowej w codziennej opiece geriatrycznej.
III. Ramowy program edukacyjny powinien zawierać:
1. Wsparcie dotyczące zaakceptowania choroby, wzmacniania adekwatnej motywacji do leczenia, wzmacniania zdolności samostanowienia (empo-werment).
2. Ustalanie i ocenianie indywidualnych celów tera-peutycznych uwzględniających przebieg choroby, rokowanie, zalecone leczenie oraz personalną i spo-łeczną sytuację życiową osoby z cukrzycą.
3. Podstawowe wiadomości na temat choroby i jej leczenia (przyczyny, kliniczna charakterystyka, prze-bieg i rokowanie, działanie leków przeciwhipergli-kemicznych, profile działania insulin, dostosowywa-nie dawek insuliny).
4. Naukę technik samodzielnego, systematyczne-go mierzenia (self-monitoring) stężenia glukozy we krwi za pomocą glukometru i/lub systemów ciągłego monitorowania stężenia glukozy (CGM, continuous glucose monitoring), prowadzenie dzienniczka samokontroli, także wirtualnego/elek-tronicznego, oznaczanie stężenia ciał ketonowych, pomiaru ciśnienia tętniczego itp. oraz postępowa-nia w sytuacjach nagłych.
5. Naukę technik podskórnego podawania insuliny i innych leków: miejsca podawania, długość igieł, czynniki wpływające na absorpcje, zapobieganie powikłaniom poiniekcyjnym).
6. Dla osób leczonych za pomocą osobistej pompy insulinowej: zalety i wady oraz wskazania i prze-ciwskazania do terapii pompowej, rodzaje i dobór urządzenia, zasady programowania i modyfikacji wlewu podstawowego, czasowej zmiany wlewu podstawowego, stosowanie bolusów prostych, przedłużonych i złożonych, korzystanie z funkcji kalkulatora bolusa i aktywnej insuliny, schematy zakładania zestawów infuzyjnych (zasady doboru i miejsca wkłucia), postępowanie w razie awarii osobistej pompy insulinowej — zasady powrotu do terapii wstrzykiwaczami (pen) oraz w przypad-ku początkowych objawów kwasicy ketonowej czy odłączenia pompy insulinowej w szczególnych sytu-acjach (np. sport) oraz techniczna obsługa pompy insulinowej, samodzielny odczyt pamięci pompy i jego interpretacja, obliczanie ilości węglowoda-nów i zawartości białka i tłuszczów w diecie z od-powiednim dawkowaniem insuliny do posiłków, prowadzenie elektronicznego dzienniczka samo-kontroli (program, chmura, aplikacja na smartfon).
7. Informacje dotyczące prawidłowego stosowania niezależnych i zintegrowanych z pompą insulinową systemów ciągłego monitorowania glikemii (CGM) wykorzystaniu ich funkcji, ustawienia alarmów dla wartości hipo- i hiperglikemii, dynamiki zmian tren-dów oraz samodzielnego odczytu i interpretacji wy-ników CGM dla prowadzonej terapii.
8. Wiadomości dotyczące rozpoznawania i leczenia powikłań ostrych oraz przewlekłych, a także czynni-ków ich ryzyka oraz sposobów zapobiegania powi-kłaniom i chorobom związanym z cukrzycą.
9. Zasady zdrowego odżywiania się i jego roli w lecze-niu (praktyczne informacje dotyczące zawartości makroskładników w pokarmach, ich wpływu na glikemię oraz wartości energetycznej i kompozycji posiłków, tworzenia planu żywienia, który uwzględ-nia indywidualne nawyki, potrzeby i strategie tera-peutyczne itp.).
10. Wiadomości o wpływie ćwiczeń fizycznych na stę-żenie glukozy we krwi (hipo-, hiperglikemia itp.) i aktywizacja osób z cukrzycą do rozpoczęcia/utrzy-mania regularnej aktywności fizycznej.
11. Naukę postępowania w sytuacjach szczególnych (podróż, planowanie ciąży i antykoncepcja, ciąża, choroba, ryzykowne zachowania).
12. Prawa socjalne osób chorych z cukrzycą (praca, prawo jazdy, pomoc socjalna, ubezpieczenie itp.).
13. Zasady korzystania z opieki zdrowotnej (częstość wizyt, badań kontrolnych, przejście z pediatrycz-nej opieki diabetologiczpediatrycz-nej pod opiekę dla do-rosłych), optymalne stosowanie się do zaleceń lekarskich.
14. Omówienie znaczenia problemów psychologicz-nych (niezależpsychologicz-nych od cukrzycy, ale też np. wypa-lenia związanego z cukrzycą — diabetes distress
— w postępowaniu z cukrzycą i możliwości korzy-stania opieki specjalistycznej (psycholog/terapeuta/
/psychiatra).
IV. Zalecenia organizacyjne
1. Edukacja wstępna, to jest w momencie rozpoznania choroby, osoby z cukrzycą leczonej dietą lub dietą i doustnymi lekami przeciwhiperglikemicznymi po-winna trwać co najmniej 5 godzin, natomiast pa-cjenta leczonego insuliną — co najmniej 9 godzin, a osoby leczonej z użyciem osobistej pompy insu-linowej oraz systemów do monitorowania glikemii
— co najmniej 15 godzin w warunkach ambulato-ryjnych lub szpitalnych, w zależności od sytuacji, w jakiej znajduje się osoba z cukrzycą, i możliwości placówki sprawującej opiekę. Każda osoba z cuk-rzycą powinna jak najwcześniej rozpocząć edukację diabetologiczną po rozpoznaniu choroby i następ-nie ją kontynuować. W następnych latach czas prze-znaczony na reedukację musi być uzależniony od zasobu wiedzy, którą przyswoił pacjent, od liczby popełnianych przez niego błędów, a także od ro-dzaju pojawiających się ewentualnie powikłań czy chorób towarzyszących. Zaleca się także okresowe (roczne) sprawdzanie wiedzy pacjenta, które moż-na wykomoż-nać osobiście lub w formie elektronicznej, wykorzystując techniki telekomunikacji. Kolejne sprawdzenie i reedukację powinno się przeprowa-dzić przy pojawieniu się nowych czynników ryzyka/
/powikłań.
2. W celach praktycznych wskazane może być zorgani-zowanie „szkoły edukacji cukrzycowej”.
3. Edukacja prowadzona przez lekarzy, pielęgniarki, edukatorów diabetologicznych i dietetyków powin-na być realizowapowin-na równolegle do farmakologicz-nego postępowania terapeutyczfarmakologicz-nego z uwzględnie-niem wymienionych powyżej ram czasowych, co wy-maga oddzielnego finansowania w ramach odrębnie zdefiniowanego i kontraktowanego świadczenia.
4. Każdy program edukacji powinien uwzględniać za-sadę profesjonalnej komunikacji diabetologa z pa-cjentem. Jej celem jest uzyskanie zaufania, empatii i motywacji do ścisłego stosowania się do zaleceń medycznych.
5. W miejscu prowadzenia edukacji obowiązuje i jest dostępny opis procedur postępowania w cuk-rzycy, szczególnie procedur edukacji terapeutycznej.
V. Standardy ośrodka prowadzącego edukację 1. Zapewnienie pomieszczenia edukacyjnego i
wy-posażenie stanowiska pracy w zasoby rzeczowe niezbędne do prowadzenia edukacji na poziomie umożliwiającym osiągnięcie celów i efektów edu-kacji diabetologicznej.
2. Prowadzenie dokumentacji procesu edukacji obej-mującej: ramowy program szkolenia oraz plan szko-lenia indywidualnego, osobę koordynującą eduka-cję w ośrodku i zakresy obowiązków poszczegól-nych pracowników w tych oddziaływaniach, a także indywidualne karty edukacji pacjenta. Okresowe, najlepiej raz w roku, sprawdzenie wiedzy pa-cjenta (feed-back).
3. Doskonalenie umiejętności, uzupełnianie ich po-przez regularną aktualizację wiedzy osób zajmu-jących się edukacją (udział w szkoleniach, konfe-rencjach.
4. Uwzględnianie oceny jakości edukacji przez pacjen-tów i ich opiekunów, także w programach ewalua-cyjnych (co najmniej raz w roku).
5. Określenie sposobu konsultowania decyzji edu-kacyjnych w zespole terapeutycznym i zapewnienie stałego przepływu informacji o celach terapeutycz-nych i postępach edukacji.
6. Pracodawca ułatwia i tworzy warunki wprowadze-nia do pracy i podnoszewprowadze-nia kwalifikacji zawodowej oraz samokształcenia dla członków diabetologicz-nego zespołu terapeutyczdiabetologicz-nego, w tym zatrudnio-nych na stanowisku edukatorów ds. diabetologii.
PIŚMIENNICTWO
1. Bansal V., Mottalib A., Pawar T.K. i wsp. Inpatient diabetes ma-nagement by specialized diabetes team versus primary service team in non-critical care units: impact on 30-day readmission rate and hospital cost. BMJ Open Diab. Res. Care 2018; 6: e000460.
2. Buysse H., Coremans P., Pouwer F., Ruige J. Sustainable improve-ment of HbA1c and satisfaction with diabetes care after adding telemedicine in patients on adaptable insulin regimens: Results of the TeleDiabetes randomized controlled trial. Health Informatics J. 2020; 26: 628–641.
3. Chrvala C.A., Sherr D., Lipman R.D. Diabetes self-management education for adults with type 2 diabetes mellitus: a systematic review of the effect on glycemic control. Patient Educ. Couns.
2016; 99: 926–943.
4. Cooke D., Bond R., Lawton J. i wsp. Structured type 1 diabetes education delivered within routine care: impact on glycemic control and diabetes-specific quality of life. Diabetes Care 2013;
36: 270–272.
5. Dickinson J.K., Maryniuk M.D. Building therapeutic relationships:
choosing words that put people first. Clin. Diabetes 2017; 35:
51–54.
6. Duncan I., Birkmeyer C., Coughlin S. i wsp. Assessing the value of diabetes education. Diabetes Educ. 2009; 35: 752–760.
7. Dunning T. Diabetes Education, wyd. Wiley-Blachwell Ltd., Oxford, 2013.
8. Greenwood D.A., Gee P.M., Fatkin K.J., Peeples M. A systema-tic review of reviews evaluating technology-enabled diabetes self-management education and support. J. Diabetes Sci. Tech-nol.2017; 11: 1015–1027.
9. He X., Li J., Wang B. i wsp. Diabetes self-management education reduces risk of all-cause mortality in type 2 diabetes patients: a sy-stematic review and meta-analysis. Endocrine 2017; 55: 712–773.
10. Heller S.R., Gianfrancesco C., Taylor C. i wsp. What are the charac-teristics of the best type 1 diabetes patient education programmes (from diagnosis to long-term care), do they improve outcomes and what is required to make them more effective? Diabetic Medicine 2020; 37: 4.
11. Pereira K., Phillips B., Johnson C., Vorderstrasse A. Internet deli-vered diabetes self-management education: a review. Diabetes Technol. Ther. 2015; 17: 55–63
12. Rathbone A.L., Prescott J. The Use of Mobile Apps and SMS Messaging as Physical and Mental Health Interventions: Syste-matic Review J. Med. Internet Res. 2017; 19: e295.
13. Role of the Diabetes Educator in Inpatient Diabetes Management Inpatient Diabetes Management; American Association of Diabe-tes Educators. DOI: 10.1177/0145721718754817.
14. Steinsbekk A., Rygg L.Ř., Lisulo M. i wsp. Group based diabetes self-management education compared to routine treatment for people with type 2 diabetes mellitus. A systematic review with meta-analysis. BMC Health Serv. Res. 2012; 12: 213.
15. Szewczyk A., Tobiasz-Kałkun N., Stefanowicz-Bielska A. i wsp. Pra-ctical Guidelines for Nursing and Midwifery Diabetes care — 2020 A position of the Polish Federation for Education in Diabetology.
Nursing in the 21st Century 2020; 19: 3.
16. Tatoń J. Kultura zawodu lekarza w XXI wieku, Wyd. Tinta, Dział-dowo, 2018.
17. Van Eikenhorst L., Taxis K., van Dijk L., de Gier H. Pharmacist-led self-management interventions to improve diabetes outcomes.
A systematic literature review and meta-analysis. Front Pharmacol.
2017; 8: 891.