Efekty edukacji: „etyczność czy fachowość”?

Zachodzące, począwszy od drugiej połowy XX w., zmiany, przede wszyst-kim na gruncie społecznym i ekonomicznym, zrodziły zapotrzebowanie na nowy typ absolwenta szkolnictwa wyższego. Tym samym dotychczasowe cele kształce-nia, odwołujące się do wizji człowieka wszechstronnie wykształconego, zaczęły być traktowane coraz częściej jako zbędny i niczym nieuzasadniony idealizm.

Miejsce intelektualisty o szerokich horyzontach zaczyna coraz bardziej zajmować wąsko wyspecjalizowany fachowiec, dysponujący zasobami wiedzy praktycznej i użytecznych umiejętności, gotowy do podjęcia pracy zawodowej i pomnażania sprawności gospodarki². Można więc odnieść wrażenie, że dylemat dualnie

1 Vide:. S. V. Iŝuk, Nauka - etika - socìal′na robota - lûdina: socìokul′turnì vzaêmozv′âzki, [w:] Pro-fesìjna osvìta: cìnnìsnì orìêntiri sučasnostì. Zbìrnik naukovih prac′, zag. red. Ì. A. Zâzûn, Nacìonal′nij tehnìčnij unìversitet Harkìvs′kij polìtehnìčnij ìnstitut, Kiїv-Harkìv, 2009, s. 46.

2 Vide: A. Sajdak, Paradygmaty kształcenia studentów i wspierana rozwoju nauczycieli akademickich.

Teoretyczne podstawy dydaktyki akademickiej, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2013, s. 129.

żony pytaniem: „etyczność czy fachowość”, „mądrość czy sprawność” — w duchu oficjalnych wizji społeczeństwa przyszłości współcześnie rozstrzygany jest na korzyść fachowości i sprawności. Opisując te zmiany, Ryszard Legutko posłu-żył się terminem Homo novus i zwrócił uwagę na fakt, że negatywnych skutków tych zmian doświadczać można w różnych obszarach życia społecznego: w ma-sowej rozrywce, w modzie, estetyce, sztuce, języku, zachowaniach, przekazie in-formacyjnym i systemie stereotypów myślowych wypełniających przestrzeń pu-bliczną. Wskazał przy tym, że upodabniają się do niego nawet te środowiska, któ-re ze swojej istoty powinny być wrogie dekulturacji, a więc uczniowie i studenci, a także dziennikarze, pisarze, artyści, politycy czy akademicy³.

Lansowany od jakiegoś czasu pogląd o nienadążaniu edukacji za rozwojem świata i człowieka — staje się podstawą dla formułowania poglądów o konieczno-ści podejmowania głębokich zmian w procesie kształcenia. Kierunki tych zmian jednak nie mogą napawać optymizmem, bo autorzy dokumentów, opisujących nową strategię edukacyjną wielu państw, spróbowali odciąć jej współczesną wizję od tego, co na przestrzeni wieków stało u podstaw kształcenia, i potraktowali to jako balast. Za ów balast uznano przede wszystkim zakorzenienie edukacji w filozofii i metafizyce starożytności oraz średniowiecza, teoriach i normach wy-prowadzanych z aretologii. Przykład stanowi kluczowy dokument Komisji Euro-pejskiej pt. Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, będącej planem działania Unii Europejskiej na rzecz wzrostu gospodarczego. Jako oczywistą tezę wskazano w nim, że nauka jest podstawą osiągnięcia inteligentnego i trwałego wzrostu go-spodarczego⁴. Jednakże na kanwie tego założenia sformułowano kluczowe cele, jakie państwa członkowskie oraz instytucje szkolnictwa wyższego w tym obszarze

3 Vide:. R. Legutko, Triumf człowieka pospolitego, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 2012, s. 270.

4 Komisja Europejska, Europa 2020: Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu. Bruksela, 3.3.2010 KOM(2010) 2020 wersja ostateczna Ko-munikat Komisji, e-book, online, URL: http://ec.europa.eu/eu2020/pdf/1_PL_ACT_part1_v1.pdf [dostęp: 28.04.2018]; eadem, Europa 2020: strategia Unii Europejskiej na rzecz wzrostu gospodar-czego i zatrudnienia, portal EUR-LEX. Baza aktów prawnych Unii Europejskiej, e-book, online, URL:

http://europa.eu/legislation_summaries/employment_and_social_policy/eu2020/em0028_pl.htm [dostęp: 27.04.2018], eadem, Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów, Działania na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia – plan modernizacji europejskich systemów szkolnictwa wyższego. KOM/2011/0567 wersja ostateczna */ 52011DC0567, portal EUR-LEX. Baza aktów prawnych Unii Europejskiej, e-book, online, URL: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/ALL/?uri=CELEX%3A52011DC0567 [dostęp: 28.04.2018]; eadem, Modernizacja unijnego szkolnictwa wyższego, portal EUR-LEX. Baza aktów prawnych Unii Europejskiej, e-book, online, URL:

http://europa.eu/legislation_summaries/education_training_youth/lifelong_learning/ef0030_pl.htm [dostęp: 28.04.2018].

powinny zrealizować, a które w dużej mierze potwierdzają istnienie mitu edukacji jako głównego czynnika i jednocześnie miernika postępu.

Należą do zbioru owych celów następujące elementy, jak niżej podano.

1) — Podwyższenie poziomu wykształcenia, aby do 2020 r. 40% młodych ludzi posiadało wykształcenie wyższe. Zakłada się, że osiągniecie tego założenia będzie możliwe poprzez wdrożenie programów pomocowych, skierowanych do uczniów znajdujących się w niekorzystnej sytuacji finansowej.

2) — Poprawa jakości i przydatności szkolnictwa wyższego, ze szczególnym uwzględnieniem zmian w programach nauczania, zwłaszcza w zakresie umiejętno-ści badawczych, pod kątem dostosowania do aktualnych potrzeb rynku pracy.

3) — Promocja mobilności i współpracy transgranicznej, tak aby nastąpiło podwo-jenie liczby studentów odbywających część studiów lub szkoleń za granicą.

4) — Powiązanie szkolnictwa wyższego, badań naukowych i biznesu, aby szkoły wyższe aktywnie i efektywnie włączały innowacyjne wyniki badawcze do swojej oferty edukacyjnej oraz promowały umiejętności w zakresie przedsiębiorczości, kreatywności i innowacyjności.

5) — Poprawa zarządzania i finansowania funkcjonowania placówek edukacyj-nych i procesów badawczych⁵.

Uważna lektura tych zapisów prowadzi do smutnej konstatacji, że horyzont myślenia o edukacji na poziomie szkolnictwa wyższego został zbudowany w opar-ciu o zupełnie nową aksjologię. Wartościami, które jawią się jako naczelne, w tej nowo kreowanej przestrzeni, są bowiem: 1) zdobywanie wykształcenia wyż-szego przez jak największą liczbę osób⁶, 2) wiązanie szkolnictwa z potrzebami rynku pracy, 3) otwartość, 4) mobilność i 5) współpraca. Tak sformułowane cele edukacji przyczyniają się już na gruncie teoretycznym do redukowania osoby do wymiaru konsumenta, uczestnika gry rynkowej, a sam proces edukacji studenta taktują jako przygotowanie bliższe, poprzez transmisję wiedzy i umiejętności, do stania się przez niego narzędziem użytecznym dla pracodawcy. W efekcie tego absolwent szkół wyższych ma więc stać się formalnie wykształcony, lecz wcale nie musi być uformowany etycznie. Z zaniechaniem realizacji procesu wychowania w ramach studiów współgra znaczne osłabienie presji moralnej, która dotąd wystę-powała we wszystkich społeczeństwach i spełniała funkcję formacyjną w stosunku do wychowawców i wychowanków⁷.

Należy także zauważyć, że pominięcie tych celów, które stanowiły dotych-czasowy fundament edukacji, znajduje swoje konkretne odbicie w wykonawczych

5 Komisja Europejska, Modernizacja unijnego szkolnictwa wyższego, portal EUR-LEX, op. cit.

6Warto tu wskazać na realizowaną w USA w latach 60. XX wieku tzw. “affirmative action”. Vide : R. Fullinwider, Affirmative Action, [w:] Stanford Encyclopedia of Philosophy, first published Dec 28, 2001; substantive revision Apr 9, 2018, online, URL: http://plato.stanford.edu/entries/affirmative-action/ [dostęp: 15.05.2015].

7 Vide : R. Legutko, Triumf..., op. cit., s. 288.

dokumentach krajowych, poświęconych szkolnictwu wyższemu, w których arty-kułuje się bardzo okrojone zadania w zakresie kształcenia. Do owych zadań należą:

1) rozwijanie osobowości studentów, wyposażanie w wiedzę i umiejętności nie-zbędne w pracy zawodowej i w funkcjonowaniu w złożonym świecie, wyrabianie umiejętności samodzielnego zdobywania i uzupełniania wiedzy przez całe życie oraz krytycznego myślenia;

2) wyrabianie umiejętności współpracy opartej na wzajemnym zaufaniu oraz umie-jętności pracy zespołowej;

3) wyrabianie umiejętności dostosowywania się do zmian zachodzących na rynku pracy;

4) kształtowanie racjonalnych, etycznych i zaangażowanych postaw obywatel-skich;

5) przełamywanie barier i uprzedzeń etnicznych, budowanie pozytywnych relacji między ludźmi różnych narodowości, religii i poglądów;

6) wyrabianie otwartości na świat i wrażliwości na kulturę;

7) wyrabianie wrażliwości na środowisko naturalne⁸.

Zatem istnieje powszechne oczekiwanie, aby zgodnie z żądaniami rynku, absolwent szkoły wyższej był wysoko wyspecjalizowanym ekspertem, wyposażo-nym w wiedzę specjalistyczną oraz szereg umiejętności praktycznych, które byłyby łatwo weryfikowalne zarówno przez systemy gospodarki państwowej jak i praco-dawców⁹, jednak bez artykułowanych wobec niego oczekiwań, by stawał się czło-wiekiem dojrzałym moralnie. Jasno formułowane oczekiwanie profesjonalizmu rozumianego zarazem jako droga realizacji procesu kształcenia, jak i jeden z osią-ganych efektów tego procesu, jest godne uznania. Warto jednak zwrócić uwagę, że następuje tu wyakcentowanie profesjonalizmu w sensie przedmiotowym kosz-tem jego podmiotowego wymiaru.

W znaczeniu przedmiotowym profesjonalizm powinien obejmować całość działalności człowieka, a także zasoby, narzędzia i technologie, którymi się posłu-guje w swojej pracy. W tym wymiarze profesjonalizm jest działalnością zmierzają-cą do wyprodukowania czegoś w materii, czy osiągnięcia pożądanego poziomu wykształcenia studentów. I tu intuicja kreatorów polityki oświatowej okazuje się jak najbardziej słuszna, gdyż współcześnie zmieniają się konteksty wykonywania

8 Ernst & Young Business Advisory, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Strategia rozwoju szkolnictwa wyższego w Polsce do 2020 roku – drugi wariant. Raport cząstkowy przygotowany przez konsorcjum: Ernst & Young Business Advisory, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową. Ma-rzec 2010. Organizacyjna i merytoryczna koordynacja procesu opracowania projektów sektorowej strategii rozwoju szkolnictwa wyższego do 2020 roku, ze szczególnym uwzględnieniem okresu do 2015 roku, Ernst & Young, Warszawa 2010, ss. 149, e-book online, URL:

http://www.nauka.gov.pl/g2/oryginal/2013_05/59579f9e6efaec82014d6d5be081ca23.pdf [dostęp:

15.05.2015].

9 Vide: A. Sajdak, Paradygmaty..., op. cit., s. 130.

pracy, a rozwój nauki i techniki istotnie wpłynęły także na zmiany w środowisku pracy człowieka. Jeżeli technika ma spełnić pokładane w niej nadzieje i ma służyć człowiekowi, to człowiek musi być profesjonalnie przygotowany do korzystania z niej¹⁰. Nie można jednak lekceważyć drugiego, podmiotowego wymiaru profe-sjonalizmu. W literaturze przedmiotu znaleźć można opisy refleksji nad postawą profesjonalizmu w obszarze edukacji, który zapewne może dobrze funkcjonować we wszystkich obszarach ludzkiej twórczości.

1) Humanistyczna koncepcja profesjonalizmu zaprezentowana przez A. W. Combsa. Jej podstawę stanowi psychologia humanistyczna, a kryte-rium oceny bycia „dobrym nauczycielem” jest świat jego percepcji. Autor tej kon-cepcji szczególną uwagę skupił na osobowości nauczyciela i – w konsekwencji – stwierdził, że stawanie się nauczycielem nie jest sprawą nauczenia się, jak uczyć.

Profesjonalizm buduje się, jego zdaniem, w oparciu o świat wartości, które okazują się ważne dla nauczyciela, nadto o to, jak on sam postrzega siebie. A z tego wynika realizowana przez cały okres pracy konieczność uczenia się, jak dobrze używać siebie, swoich zdolności, kompetencji dla rozwoju ucznia¹¹.

2) Model profesjonalizmu opartego na działalności refleksyjnego