Liryki późne Juliusza Słowackiego z lat 1843–1849

Najważniejszym, najistotniejszym zbiorem późnych liryków Juliusza Sło-wackiego jest tzw. Raptularz (1843-1849)¹⁴.

13 Ibidem.

14 Z uwagi na brulionowy, szkicowy charakter raptularza – pojawiają się w nim np. skreślone przez autora słowa (co w cytatach ujęto w nawiasach okrągłych). Trudno czytelne miejsca zaznaczano kropkami w nawiasach kwadratowych. Wskutek powyższych komplikacji tekstu analiza treści jest utrudniona.

A. Relacja człowieka do Boga

Podmiot liryczny ukazuje Boga jako Jedynego w Trzech Osobach, ja-ko Ducha Miłości, a dzieje się to w wielkim wyznaniu wiary (credo J. Słowackie-go):

„Bóg Duch, innego (brać) zwać nie będziecie / W nieszczęściu waszym / (Imienia Boga) o bracia moi; / Duch Syn – objawion formą na świecie / W gwiazdach – w miesiącach i słońcach stoi / Miłości Duch / A w nim (panuje Trzeci) Duch Święty / Przemienion w róże i w dyjamenty”¹⁵.

Duch przenika stworzenie, stąd można mówić o „duchu natury”. Tak silny pneumatologiczny akcent nie pojawił się u Mickiewicza. Człowiek żyje w Bogu przez wszystkie lata swojego życia, jego duch należy do Stwórcy:

„Tym trzem... się nasze duchy należą, / W tych trzech - się rodzą - pracują - palą / A nieśmier-telni – co tylko / (W co tylko ducha głębią) (u)wierzą / Nawet że globy słońca zapalą / Nawet że ruszą ciało z mogiły / Wszystko mieć będą – w to uwierzyły”¹⁶.

W liryku zapisanym przez J. Słowackiego w Raptularzu została podkre-ślona moc wiary, dzięki której mogą dokonać się nawet rzeczy nadprzyrodzone.

Jej siłę podkreślono również w innym liryku:

„Młodości uwierz w sny czyste i złote / Które nad formy przelatują stare / A masz broń pew-ną na świata ciemnotę / Masz we snach twoich już stworzopew-ną wiarę (...)”¹⁷.

W powyższym tekście pobrzmiewają dalekie reminiscencje Ody do mło-dości Mickiewicza. Świat romantyków oparty był na wierze, zaufaniu, więc wiara stanowiła istotny element koncepcji duchowości w lirykach J. Słowackiego.

Podmiot liryczny trwa w modlitwie, prosząc o wolność dla swojej Ojczy-zny. Pragnie, aby cały naród wołał do Boga razem z nim:

„Polsko ojczyzno! padaj ze mną na kolana / I proś Boga, o starcie (czarnego) złotego szatana / Który spadł z nieba jako jasna błyskawica / (I gwiazd trzecią część twoich zmiótł – i pół księżyca) / Zmiótłszy trzecią część twoich gwiazd i trzecią część księżyca // Nie z woli, ale właśnie zaparciem się woli / Myśląc że Bóg – na skrzypcach szlachcica rzępoli (...)”¹⁸.

15 Juliusz Słowacki, Raptularz 1843-1849. Pierwsze całkowite wydanie wraz z podobizną rękopisu, opracowanie edytorskie, wstęp, indeksy – Marek Toszyński, Wydawnictwo Topos, Warszawa 1996, s. 36 verso.

16 J. Słowacki, Raptularz.., op. cit., s. 36 verso.

17 Ibidem, s. 96 verso.

18 Ibidem, s. 76 verso.

Powyższy tekst jest daleką parafrazą motywu smoka i Niewiasty z Apoka-lipsy św. Jana. Wizyjność biblijna w późnym okresie J. Słowackiego była znamien-ną cechą, co widać na przykładzie cytowanego liryku. W mniejszym stopniu inspi-racje biblijną wizyjnością spotyka się u Mickiewicza w Lirykach Lozańskich.

Szczególne wyznanie wiary Juliusza Słowackiego napisane w sposób poetycki, inspirowane katolickim Credo, brzmi następująco:

„Wierzę w Boga Ojca Wszechmogącego / Ojca naszego / Przez który wszelki duch (jest) był urodzony / Twórczością (opatrzony) i wolą uradowany / Aby się (wszelkim ciałem) ciałem objawił / (sprawcą) / (Duch odwieczny wszelkiej widzialności stworzyciel) / (Wszelkiej wi-dzialności Stworca) // Wierzę w Chrystusa Pana / Słowo świata całego / Który wszelką sprawę czyni / Żywot ku Ojcu prowadzi / A urodził się z Dziewicy / Przez natchnienie Du-cha Świętego. / I przez ściemnienie się ludzkiej natury / I rozpięty (był) jest na krzyżu / (I zmartwychwstał i jest z ciałem) / Który po trzech dniach zmartwychwstał / I z ciałem był uniesion w obłoki / (Przemieni [?] dzisiejsze [?] w obłoki) / I w obłokach na ten świat wróci / Skąd przyjdzie sądzić Krolestwo Boże / Wierzę w Ducha Świętego / Dawcę twórczości i si-ły / Trzecią Świętej Trójcy Osobę / Nieśmiertelną... (równą) i wszechmocną / Równą Ojcu i Synowi / napełnion świętością / Przez którą jest (święty i) (uświęcon i pełny) / Wierzę w Kościół Święty Powszechny / I w jednego Najwyższego Pasterza / Wierzę w świętych duchów związek / (I tu... i za[...]) Widzialnych – i niewidzialnych / Wierzę w świata prze-mienienie / W ostateczne zmartwychwstanie / Ciała wszelkiego na ziemi / (Wierzę w żywot wieczny duch) / (I w Królestwo Boże widzialne) // (I w) W Królestwo Boże widzialne / Przychodzące z przemienieniem / Natury naszej cielesnej / I w zwycięstwo Ducha (naszego) Świętego / (odpuszczenie grzechów świata) / (W grzechy świata prze[...]) / (Wierzę i w ży-wot wieczny amen) / Z przełamaniem grzechów (świata) (ducha) (cielesnego) wszelkiego / I w pokonanie ducha grzesznej natury) / Wierzę – i w żywot wieczny mój wierzę... Amen”¹⁹.

Powyższe credo J. Słowackiego, mimo że zawarte w brulionie, trudne do odczytania, zasługuje na uwagę, ponieważ autor jako katolik próbował (ja-ko jeden z nielicznych romantyków) w sposób poetycki parafrazować ten ważny dla chrześcijan tekst. Oczywiście, wersja poety jest tylko poetycką parafrazą orygi-nału pełną obrazowości i „filozofowania”. W koncepcji Słowackiego duchowość miała prowadzić do przemienienia świata, przebóstwienia go. Duch Święty jest ukazany jako Dawca „twórczości i siły” – co jest znamienne dla romantycznego twórcy. Podmiot wierzy w „zwycięstwo Ducha”. Duchowość jest źródłem twór-czości, mocy i świętości człowieka. Podobnych ujęć, tak silnie wyeksponowanych, nie znajdujemy w lirykach ostatnich Mickiewicza.

„Wierzę w świętych duchów związek” –

19 Ibidem, s. 93 verso.

to jest sformułowanie oznaczające wiarę we wspólnotę Kościoła duchowego (triumfującego w niebie), skoro mowa była o

„zwycięstwie Ducha”.

Przejawem duchowości ludzkiej, inspirowanej przez Boga, jest instytucja

„wieszczów”, którzy zjawiają się rzadko, nawet co kilka stuleci.

„Najpiękniejszy najświętszy tron Boga na ziemi / Na który Pan Bóg nieraz kilka wieków czeka / Jest to duch ogromnego wieszcza i człowieka / Wiatrak niby ze skrzydły jasno sło-necznemi / Ciągle porywający świat kamienny w górę”²⁰.

Wieszcz jest to człowiek silny duchem, „najpiękniejszy, najświętszy”, po-wodujący zmiany w świecie zastanym („kamiennym”) i to zmiany na lepsze (wzrastanie w duchu, ruch „w górę”). Można powiedzieć, że w tym wypadku upływ czasu został przedstawiony, tak jak u Mickiewicza, poprzez ruch w prze-strzeni (jak to było w Nad wodą wielką i czystą).

Człowiek zdaje sobie sprawę ze swojej ograniczoności. Wie, że nie jest w stanie poznać poprzez rozum: Boga - „Króla” i „Pana”, który zarazem mieszka

„Chociażby w chłopku”, skoro przyjął ludzkie ciało. W takiej sytuacji jedynym wyjściem jest wiara.

„Mój Król i mój Pan – to nie mocarz żadny, / Nie ten – na którym trzy koron się piętrzy, / Ale duch pierwszy (świata) globu światowładny, / Chociażby w chłopku – (ale duch) duch świata – najświętszy; / Czy on na świecie żyw – czy gdzie nad światem? / Wiem, że duch ta-ki jest – i dość mi na tém...”²¹.

Nieodłącznym atrybutem duchowości Boga jest świętość, w tym także świętość Wcielonego Ducha. Słowacki nie potrafił określić, czy ów duch wcielony jest transcendentny (poza światem) czy immanentny (w świecie).

W utworze Kiedy pierwsze kury Panu spiewają²² Bóg podczas świtania jednoczy się z naturą i człowiekiem, zostaje

„przybliżony do człowieka i przyrody, po ojcowsku wyrozumiały, łatwiej dosiężny”²³.

20 Ibidem, s. 94.

21 Ibidem, s. 108 verso.

22 J. Słowacki, Dzieła wszystkie, pod red. J. Kleinera przy współudziale W. Floriana, t. XII, cz.1, Wro-cław 1960. Uwaga techniczna: tytuły utworów nie zostały nadane przez autora, lecz są to pierwsze wersy tychże liryków (incipity).

23 Cz. Zgorzelski, Liryka w pełni romantyczna. Studia i szkice o wierszach Słowackiego, Warszawa 1981.

Inne liryki ukazują uwielbienie, dziękczynienie Stwórcy (np. utwór O! wielki Boże – o Panie wszechmocy) oraz wielką ufność:

„W Tobie ja ufam jak bocian północny / Którego skrzydło nad morzami kona”.

Im bezradność człowieka większa, tym łaska, moc Pana jest potrzebniej-sza, silniejpotrzebniej-sza, działa skuteczniej, ponieważ

„moc w słabości się doskonali”

(2 Kor 4, 7).

Podmiot zwraca się do Boga w formie westchnień modlitewnych, w któ-rych wysławia potęgę Boga nad światem, objawioną raczej przez dźwięki „sfer niebieskich”, niż poprzez obraz:

„Panie! o którym na niebiosach słyszę / Gdzie słychać grzmot słońc – albo gwiazd dzwonie-nie”.

Bohater liryczny znajduje w Bogu ukojenie, jest pełen skruchy, pokory i łez, kiedy oddaje cześć. Bóg jest nie tylko wielki, pełen majestatu, ale związany z bezradnością, kruchością dziecka, co

„w żłobku matka go kołysze”

(utwór Skądkolwiek jego duch na mnie uderzy).

Poeta napisał wszak:

„Skądkolwiek jego duch na mnie uderzy, / Gdziekolwiek jego wołanie usłyszę; / Czy to zja-wi się w siermiążce pasterzy, / Czy jeszcze w żłobku matka go kołysze; / Gdziekolzja-wiek ono dziecko światowładne / Poczuję – klęknę i na twarz upadnę”²⁴.

Rzecz jasna, owym dzieckiem jest Jezus Chrystus, narodzony w Betlejem.

Podmiot deklaruje, że w razie „poczucia” obecności małego Jezusa – złoży Mu hołd, klękając na kolana (pokora). Motyw pokory wobec Boga był wspólny Mic-kiewiczowi i Słowackiemu w lirykach z ich „późnego okresu”. Wiara deklarowana przez Słowackiego była wiarą prostą, szczerą (pobożnością ludu).

„(...) We mnie ta wiara - co w litewskim chłopie” –

24 J. Słowacki, Raptularz..., op. cit., s. 108 verso.

mówi podmiot o swojej prostej, szczerej wierze w wierszu Gdy noc głębo-ka wszystko uspi i oniemi. Motywy Boga w późnej liryce J. Słowackiego pojawiły się także w wielu innych wierszach (np. O! Boże ojców moich! Tobie chwała!, Radujcie się, Pan wielki narodów nadchodzi..., Ty głos cierpiący podnieś - i niech w tobie..., Jeżeli ci Pan nie zbuduje domu..., Panie! jeżeli zamkniesz słuch narodu..., To było w duchu, Ojcze! a tymczasem..., O Polsko moja, tyś pierwsza światu..., Chwal Pana, duszo moja..., Proroctwo itd.).